مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در جلسه قبل، در اين باره بحث شد كه اساس همه انحرافات و در نهايت، سقوط انسان ـ بر حسب آنچه از قرآن كريم استفاده مى شود و ادله عقلى هم آن را تأييد مى كند ـ غفلت از هويت الهى و انسانى است؛ يعنى انسان بايد در اين عالم، به طرف كمال و سعادت خود حركت كند؛ اگر عمرش صرف چيزهايى بشود كه براى رسيدن به سعادتش مفيد است رفتار انسانى انجام داده؛ يعنى چيزى كه مقتضاى اين خلقت است. اما اگر توجه نكند كه سعادت حقيقى اش چيست و چگونه بايد رفتار كند تا به آن برسد، حقيقت خود و هويت انسانى اش را فراموش كرده و تا حد حيوانات و گاهى پايين تر از آن ها تنزل مى كند.

در جلسات گذشته از سوی حضرت استاد درباره نيت و اقسام آن مباحثی مطرح گرديد، و همچنين در اين‏ باره كه عوامل فساد عبادت نيت‏ های غيرخدايی هستند، مباحثی ارائه گرديد. در اين جلسه نيز حضرت استاد به بحث درباره اخلاص در عمل و اقسام عبادت از حيث نيت آن‏ها پرداخته ‏اند كه آن را به محضر اهل معرفت تقديم می‏ كنيم.

در جلسه گذشته، حضرت استاد در باب اصالت نيت و ارزش خلوص و تأثير آن در پذيرش اعمال سخنان ارزشمندی بيان داشتند. در اين جلسه نيز ايشان در ادامه مباحث قبل، نكاتی درباره اخلاص در عمل به عنوان شرط قبولی اعمال، صعوبت خالص ‏سازی عمل، شدت اختفای، راه آزمودن اخلاص در عمل و شرك در دل انسان به محضر اهل معرفت ارائه داده ‏اند.

در اين سلسله دروس حضرت استاد درباره نماز و راه های جلب توجه و تمركز در آن بحث می كردند، در جلسه گذشته درباره «خشوع» به عنوان عامل مهم توجه در نماز و سه راه برای ايجاد آن در دل (توجه به عظمت الهی و حقارت انسان، توجه به قدرت الهی و عيوب انسان، و توجه به نعمت های الهی و گناهان انسان) سخن گفتند. اكنون در آخرين درس از اين سلسله، توجه به صفات جماليه الهی به عنوان راه ديگری برای ايجاد خشوع در دل و نيز راه های كسب محبت الهی بيان گرديده اند. اميد است اين سلسله دروس راهگشای اهل معرفت برای كسب اخلاق و عرفان اسلامی بوده باشد.

همان گونه كه مستحضريد، در سلسله مباحث اخلاقی و عرفانی، جناب استاد در باب نماز مباحثی را ارائه می نمايند كه در شماره قبل، نكاتی پيرامون راه كارهای تأثيربخشی نماز (حضور قلب، توجه به معنا، و تناسب حال با مفاد معنا)، ضرورت ورود ايمان به قلب و اثر اين ورود مطرح شد. در ادامه اين مباحث، راه های افزايش حضور قلب در نماز به محضر شما گراميان تقديم می گردد.

فلسفه تفکرِ عقلی روش مند و نظام مند دربارۀ هر موضوعی است. یکی از موضوعات مورد علاقۀ فیلسوفان در طول تاریخ، عرفان یا تجربۀ عرفانی بوده است. عرفا در فرهنگ ها و سنت های گوناگون مدعی راه یافتن به باطن عالم و اسرار هستی بوده اند. برخی عارفان یافته های خود در تجربه های عرفانی را بیان کرده، تصویر خود از جهان و انسان را عرضه داشته اند. اینجاست که فیلسوفان وارد معرکه می شوند و به کنجکاوی و کاوش در چیستی عرفان و تجربۀ عرفانی و بررسی دعاوی عرفا و مبانی و نتایج آن پرداخته اند. از این حوزه از معرفت می توان با عنوان «فلسفۀ عرفان» یاد کرد. یکی از نقاط عطف در مباحث فلسفۀ عرفان، کتاب عرفان و فلسفۀ والتر استیس است. در این کتاب از مهم ترین مباحث فلسفۀ عرفان در حوزه های معرفت شناختی، هستی شناختی و انسان شناختی بحث شده است. نظر به جایگاه این اثر و تأثیرگذاری آن در ایران و جهان، معرفی، تحلیل، نقد و بررسی تطبیقی آن اهمیت اساسی دارد. از آنجا که فلسفۀ عرفان رشته ای نوپا در جامعه ماست و مباحث آن منقح نشده و متون کافی در این زمینه تولید نشده است، نوشتار حاضر می تواند از گام های نخستین در شکل گیری و رشد این حوزۀ معرفتی باشد.

آنچه در پى مى آيد مقاله اى از حضرت آيت الله مصباح يزدى مى باشد كه از سوى ايشان در «دومين همايش بين المللى انديشه اسلامى» برگزار شده از سوى مركز سازماندهى فعاليت هاى فرهنگى استانبول در عيد غدير 1417 (6 ارديبهشت 1376) در استانبول تركيه ارائه گرديده است. در اینجا پیرامون این مباحث سخن گفته شده است: عرفان در جهان اسلام، مفهوم عرفان، تصوف، حكمت و فلسفه، اصالت عرفان اسلامى، عرفان و عقل، عرفان و شرع.

عین­ القضات همدانی ایمان را امری مشکک و دارای مراتب شدت و ضعف می ­داند. از نظر وی، ایمان تصدیقِ دل است؛ تصدیقی که همراه با «عمل به دستورات شریعت» و «مهرورزی بر خلایق» باشد. نشانۀ پایین­ ترین مرتبۀ ایمان اعمالی است که مطابق با امتثال اوامر و اجتناب از نواهی الهی باشد. اما بالاترین مرتبۀ آن، درکِ حقیقتِ «لا إله إلا الله» است. آدمی اگر به معرفتی دست یابد که مانند حضرت ابراهیم(ع) از خود بدر آید و عشق را تجربه کند، به حقیقتِ ایمان خواهد رسید. عین القضات در آثارِ خود تعبیراتی زیبا از حقیقت ایمان آورده است؛ تعبیراتی مانند عشق، لقاء الله، خودشناسی و درک وحدت وجود. مؤمن حقیقی با اینکه فانی در حق تعالی است، اما در جامعه زندگی کرده و با دیگر آدمیان تعامل دارد. این نکتۀ مهم را عین ­القضات «اثبات بعد از محو» می­ نامد که نتیجۀ ایمان حقیقی است.

پژوهش حاضر با هدف تحلیل مباحث کلامی در آراء عرفانی شیخ علاءالدوله سمنانی انجام گرفته است. شیخ رکن‌الدّین ابوالمکارم احمد بن محمّد بن احمد بن محمّد بیابانکی ملقّب به علاء الدوله سمنانی از بزرگان مشایخ صوفیه و از شاعران و نویسندگان نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری است. استفاده از مقدمات فلسفی و کلامی برای بیان مقاصد عرفانی امری است که در عرفان نظری شایع و لازم است؛ شیخ نیز از مباحث کلامی برای مقاصد عرفانی بهره برده است. که این مسأله بحث مذهب وی و ارتباط او با پیروان سایر فرق و مذاهب اسلامی را مطرح نموده است. گروهی وی را اشعری مسلک و گروهی شیعه بودن وی را غیر قابل انکار می‌دانند. روش تحقیق از نوع توصیفی تحلیلی (تحلیل محتوا) و ابزارهای پژوهش، کتب، مقاله و سایر منابع چاپی و نرم‌افزارهای تحقیقاتی بوده است. نتایج به دست آمده از آثار شیخ سمنانی، نشان می‌دهد نظرها و دیدگاه‌های شیخ سمنانی در بسیاری از موضوعات کلامی مطابق با اشاعره و در بعضی از موضوعات دیگر به سوی سایر فرقه‌های کلامی گرایش دارد. نکته قابل توجه در آثار شیخ این است که وی کتاب کلامی صرف ندارد و از علم کلام برای تبیین مبانی عرفانی و استحکام عقاید خود بهره برده است. یکی از شاخصه‌های بارز شیخ سمنانی، تسلط کامل او به فرق کلامی و ادیان رایج در دوره زندگانی خود و همچنین تسلّط کامل وی به عرفان و تصوف است.

مفهوم زیبایی و نگاه زیبایی شناسانه در اندیشه عرفان اسلامی ، مبنایی وجودشناسانه دارد که با کند وکاو در آن می‌توان نظام زیبایی شناسانه عرفان اسلامی را که در نوع خود نظامی منحصر به فرد است باز شناخت. بر اساس این نظام،زیبایی و هنر امری وجودی تلقی می‌شود که درک آن نسبت متناظری با حقیقت دارد.پرسش‌های بنیادین این پژوهش از مفاهیمی چون چیستی زیبایی ، نسبت زیبایی با حقیقت وجود و چگونگی تأثیر و جلوه آن از عالم معنا و ملکوت در زبان و بیان ناسوت در اندیشه دو شخصیت بزرگ عرفان اسلامی یعنی ابن‌عربی و امام‌خمینی(س) است .توضیح این که دراین پژوهش قصد شده است تا با بررسی و سنجش مبانی نظری زیبایی شناختی ابن‌عربی به عنوان موسس عرفان نظری ،یک قالب و الگو، برای باز سازی نظریه زیبا شناختی امام خمینی(س) به عنوان نماد عرفان و حکمت متاخر شیعی به دست آید و بر همین اساس این پژوهش مطالعه‌ای تطبیقی با رویکرد تحلیلی است.در اندیشه ابن‌عربی و امام(س) وجودمطلق، مساوی است با جمال مطلق(= زیبایی).بر حسب این مبناست که وجود مطلق از مرتبه غیب الغیوبی خویش به واسطه دو تجلی جمالی به واسطه اسم «النور» بر اعیان ثابته متجلی می‌شود و انسان (عالم صغیر)و عالم(انسان کبیر) پدیدار می‌شوند. در اندیشه ابن‌عربی انسانی که عالم صغیر است و مجلای تجلی جمال الهی به واسطه حب الهی و دستیاری اسماءالحسنی در قوس صعود خود مظهری از جمال الهی است و البته از این رو که هر جزئی میل به کل دارد کشش ما به زیبایی نیز کشش جزء به کل است. به این ترتیب مبانی زیبایی‌شناسی عرفانی، انسان را هماره در تلاش برای نیل به زیبایی مطلق نشان می‌دهد و بر حسب همین مبانی نظری است که هنر دینی یا هنر اسلامی شکل گرفته است.براین اساس وقتی گفته می‌شود حق زیباست و زیبایی‌ها را دوست دارد یعنی عشق به جمال نمودن و جمال دیدن باعث می‌شود ذات به واسطه اسماءالحسنی خویش از مقام غیب‌الغیوبی تنزل پیدا کرده و در حضرت خیال منفصل متجلی ‌شود. عارف اما از آنجا که خود حضور و وجود یافته این تجلی است با سرگذاشتن در پی جمال مطلق به نیروی همت سعی در متصف شدن به خلاقیتِ خیالِ تجلی‌گون الهی می‌کند.از نظر ابن‌عربی عشق در این مرحله دیگر از مولود بودن به در آمده ،خود مولد زیبایی می‌شود و صور خیالین زیبایی باز تولید می‌شود .