مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

انسان به­عنوان موجودی چندبعدی‌ از دیرباز موردتوجه تربیت انبیاء الهی بوده­است. شناخت ابعاد وجودی و زوایای نفس او در فرایند تربیت از اهمیت ویژه­ای برخورداراست. هرجزئی از اجزای وجودی انسان چه در جسم و چه در نفس دارای کارکَردی برای خود بوده و رسالتی برعهده­دارد و انسان در مسیر رشد و تعالی از ظرفیت آن بهره­مند­می­شود. در این میان قوۀ خیال بیشترین ظهور را در عالم کثرات و در بین مردم دارد. این تحقیق با رویکردی ایجابی به قوه خیال و با روش تحلیلی- توصیفی درصدد تبیین عقلی نقش و جایگاه این قوه در تربیت دینی انسان از منظر حکمت و عرفان اسلامی است. بر این اساس بعد از بررسی حقیقت تربیت دینی و توجه به سطوح مختلف ادارک تصوری وتصدیقی متربی در فرایند تربیت از یک سو و جایگاه خیال به­عنوان حدّواسط بین حس و عقل و خصوصیات بارز آن از جمله خلاقیت و محاکات و همچنین ارزش معرفت­شناختی ادارکات خیالی به­ویژه در تطبیق با عالم خیال منفصل از سوی دیگر، با بهره­گیری از آموزه­های عرفان و حکمت اسلامی درمقام اثبات عقلی نقش خیال به عنوان نقطه آغازین تربیت دینی انسان است.

رواداری یکی از مهم‌ترین فضایلی است که انسان از آغاز خلقت به آن گرایش داشته و از مفاهیم عمیق در روابط انسانی است. رواداری دارای مبانی مختلف و حیثیت­ های گوناگونی همچون؛ سیاسی، اجتماعی، دینی، فرهنگی و علمی است. در مکاتب و ادیان الهی و اخلاقی بر رواداری تأکید می­ شود. در رواداری دینی، جایگاه رواداری، اصول، شاخصه‌ها، حدود و ریشه ­های آن از منظر دین تعیین می­شود. از جمله مواردی که باید به سنت پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) تأسی کرد برخورد با کفار، گناهکاران و عقاید مخالف است که این برخورد توأم با رأفت اسلامی است. اگر دیدگاه روادارانه بر جوامع مسلمان حاکم شود، نگاه الهی و عرفانی جایگزین نگاه جزمی و دیدگاه تکفیری و سلفی می‌شود و جامعه و امت اسلام از جو متعصبانه و خشونت ­بار و لعن و طرد و رد بری شده و جامعه اسلامی به سمت تکامل و پیشرفت رهنمون می‌شود. در عرفان اسلامی نیز -که از منظر علمی، اصول و شرایط نیل به معرفت و حقیقت غائی در آن تبیین می­گردد- رواداری و مدارا از جایگاه بالایی برخوردار است. در عرفان اسلامی کرامت انسانی، شایسته مهر و محبت و برخورد روادارانه همراه با مدارا و رفق و شفقت است.

انسان موجودی اجتماعی است. شاکله اجتماع از روابط فردی شکل می‌­گیرد که این روابط، آداب خاصی را می­‌طلبد تا تعامل مفید و مؤثری بین افراد جامعه برقرار شود. یکی از مهمترین این آداب در رشد فرهنگ اجتماعی آدمی، مهارت گفت و گو است. لازمه این مهارت آشنایی با مؤلّفه‌ها وآسیب‌های آن است که با بررسی و کنکاش در متون دینی به ویژه نهج البلاغه، می­‌توان به آن دست یافت. مقاله حاضر با هدف شناخت مؤلفه‌ها و آسیب‌های مهارت گفت و گو بر پایه حکمت­‌های نهج­‌البلاغه، می­‌کوشد با ساختاری توصیفی- تحلیلی، برخی مستندات و مصادیق این مهارت و آسیب­‌های آن را، به روش کتابخانه­‌ای از نهج­‌البلاغه استنباط و تبیین و تحلیل نماید. یافته­‌های پژوهشی حاکی از آن است که مهارت گفت و گو، زمانی به بالاترین سطح تأثیر خود می­‌رسد که سنجیده سخن بگوییم، به موقع سکوت کنیم، مخاطب و موقعیت خود را درک کنیم، جمله­‌های ما فصیح و بلیغ باشد، در صورت نیاز با پرسش، از معلومات، تجربه و مشورت دیگران بهره‌مند شویم و راز داری را لازمه گفت و گوی سالم بدانیم. در این میان پرحرفی، دروغ گویی، چاپلوسی، ادعا داشتن، جدال و بدگمانی می­‌تواند آسیب جدی در مسیر گفت و گوی اثر بخش باشد. بنابراین اصل حاکم بر تمام مؤلّفه­‌ها و اساس دور بودن از آسیب­‌های گفت و گو که از حکمت­‌های نهج البلاغه به عنوان الگو و شاخص، قابل استنباط است، کنترل آگاهانه زبان است.

یکی از مسائل مهم در حوزۀ اخلاق کاربردی حل دوراهه‌های اخلاقی است که بر پایۀ روش‌هایی صورت می‌گیرد. روش‌های اصل‌گرایی، قرینه‌گرایی و موازنۀ متفکرانه، از مهم‌ترین روش‌های رایج در حل چالش‌ها و دوراهه‌های اخلاقی است. هر یک از این روش‌ها با نقایصی همراه است. در حکمت 289 نهج البلاغه امام علی؟ع؟ برای حل دوراهه‌های اخلاقی روشی را پیشنهاد می‌دهند که بر اساس فرایندی چندمرحله‌ای و مبتنی بر همۀ ابعاد وجودی فاعل اخلاقی _ شامل بُعد معرفتی، عاطفی و رفتاری _ شخص بتواند ضمن آگاهی معرفتی و قلبی نسبت به دوراهۀ اخلاقی، تصمیم مقتضی را اتخاذ کند. این روش که با ارجاع دو یا چند گزینۀ اخلاقی به نفس فاعل اخلاقی آغاز می‌شود با قضاوت درونی شخص ادامه می‌یابد و فاعل اخلاقی با عرضۀ دوراهه به درون، آنچه را که به هوای نفس نزدیک‌تر است می‌یابد و با آن مخالفت می‌کند. ابعاد مختلف این روش اخلاقی، مؤلفه‌ها و مراحل آن، مسئله‌ای است که مقالۀ حاضر به روش توصیفی ‌_ تحلیلی عهده‌دار تبیین آن است.

معنای اینکه همه چیز دین، از حجاب و شعائر و ..، را رسمی و تحمیلی کرده‌ایم، اینست که جامعه دینی‌تر شده‌است؟! نه، امروز جامعهٔ ایران غیردینی‌تر از جامعهٔ پیش از انقلاب شده‌است ! 🔹(در الهیات «غیرسلبی»)، سطح امر قدسی چنان پله به پله نزول پیدا می‌کند که در نهایت «گشت ارشاد» خود را نمایندهٔ خدا در برابر خلق می‌نامد ! 🔸در شرایط دموکراسی چون رشد رذیلت و فضیلت‌ ممکن و آزاد است، به‌تعبیر فارابی، امکان رشد «فضیلت‌»های بزرگ هم هست ... 🔹باید به دنبال راهی بود که دین بجای آن‌که در برابر آزادی و عدالت و پیشرفت جامعه بایستد، خود پشتوانهٔ اخلاقی و گشایندهٔ این راه شود ...

سؤال از آموزه‌های تربیتی قرآن و گیتا در ساحت اجتماعی و عقلانی با استفاده از رهنمودهای آیات موجود در قرآن و فقره‌های موجود در گیتا و مقایسه‌ی بین آن دو، موضوعی است که تاکنون مورد مطالعه قرارنگرفته است. این پژوهش، پس از بیان آموزه‌های تربیتی قرآن ‌کریم و گیتا در ساحت اجتماعی و عقلانی با روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه ای، آموزه‌های این دو کتاب را مورد مقایسه و تطبیق قرارداده و سپس نکات اشتراک و افتراق آنها را بیان نموده است. نتایج نشان می دهد که قرآن ‌مجید آموزه‌های بیشتر و مفصل‌تری برای رشد اجتماعی و عقلانی دارد و در این کتاب آموزه‌هایی آمده که در کتاب گیتا نیامده است مانند آموزه های راجع به فرزندان و والدین و زن و شوهر در ساحت اجتماعی و مصادیق آیات آفاقی و انفسی مثل مراحل آفرینش انسان و تفکر در آثار و سنن گذشتگان وغیره در ساحت عقلانی. وجود اشتراکات و افتراقات در این دو کتاب، یک امر طبیعی به نظر می رسد، چون بسیاری از تعالیم گیتا شبیه صحیفه آسمانی است و بسیاری از دانشمندان هندو ادعا دارند که گیتا وحی الهی است.. در ساحت اجتماعی، در باره ی بستگان، مانند برخورد محترمانه، رعایت ادب و در رابطه با معلم و مربی، رعایت ادب و فروتنی و درباره ی حاکمان رعایت عدالت و در رابطه با عموم مردم رعایت مساوات و عدم خشونت وغیره و در ساحت عقلانی عوامل تربیت عقلانی مانند آموزه ی اندیشه ورزی و آموزه ی بصیرت، موانع تربیت عقلانی مثل پیروی از هوای نفس و مجادله به باطل و روش های تربیت عقلانی مانند به کار گیری تمثیلات و گفتمان عقلی و استدلالی وغیره. در قرآن، نسبت به گیتا بسیاری از این مطالب از لحاظ کمی و کیفی امتیازاتی دارند که در لا به لای بحث به ان اشاراتی شده است. انتخاب و عمل به این آموزه‌های تربیتی می‌تواند به رشد بعد اجتماعی و عقلانی افراد منجر شود تا در پرتو این آموزه‌ها، آنان بتوانند زندگی مسالمت ‌آمیز داشته باشند.

«تفکّر» به عنوان مهم‌ترین ویژگی انسان که او را از موجودات دیگر جدا می‌کند و «نیّت» به عنوان اساسِ اعمال انسان، هر دو از مسائل مهمّ حیات انسانی به شمار می‌روند. در پژوهش حاضر تلاش گردیده است به روش کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی و با رویکرد فلسفی- کلامی به بررسی نقش تفکّر و نیّت در استکمال نفس انسان پرداخته شود. به این منظور، برخی از آیات و روایات استخراج شد و از برخی مبانی حکمت متعالیه همچون «حرکت جوهری»، «جوهریت نفس» و «اتحاد نفس با قوای نفسانی»، و نیز مراحل صدور رفتار؛ یعنی «بینش»، «گرایش» و «کنش»، استفاده گردید. آیات و روایات بسیاری در زمینه تفکّر و نیّت وجود دارد. این آیات و روایات، با بیان آثار مثبتِ تفکّر عمیق و نیّت الهی، انسان را به این امور فراخوانده‌اند و نیز با بیان ضررهای عدمِ تفکّر و آثار منفی نیّت غیر‌الهی، انسان را از این امور نهی کرده‌اند. با توجّه به تعالیم حکمت متعالیه نیز روشن شد که تفکّر به عقل نظری، و نیّت به عقل عملی مربوط می‌شود و از منظر ملاصدرا، عقل نظری و عملی، عوامل استکمال نفس و همچنین از عوامل درونیِ پیدایش بینش‌ها در صدور رفتار انسان هستند. پس تفکّر و نیّت می‌توانند تأثیر مهمّی بر اعمال انسان و نیز نقش مؤثّری در استکمال نفس او داشته باشند. در نهایت، این نتیجه حاصل شد که «تفکّر» و «نیّت»، از دیدگاه آیات، روایات و حکمت متعالیه، از جایگاه و اهمّیّت بالایی برخوردارند و نقش بسزایی در استکمال نفس انسان دارند.