مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم در سوره عصر ابتدا همه انسان‌ها را در خسران دانسته و سپس کسانی را که از صفات چهارگانه‌ای «ایمان»،‌ «عمل صالح»،‌ «توصیه به حق» و «توصیه به صبر» برخوردارند، استثنا کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی این سوره را با رویکرد فلسفی تفسیر کرده و صفات چهارگانه‌ای یاد شده را با عقلانیت مرتبط ساخته است. نگارنده با هدف شرح و تبیین دیدگاه طوسی و نقد و ارزیابی آن به بررسی مسأله پرداخته و به این نتیجه دست‌یافته که وی بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، «خسران» را به معنای اشتغال در امور مادی و فرو رفتن در خواهش‌های نفسانی و نجات از خسران را در استکمال نیروهای عقلانی می‌داند. بر این اساس، طوسی «ایمان» را به استکمال عقل نظری، «عمل صالح» را به استکمال عقل عملی، «توصیه به حق» را به تکمیل عقل نظری دیگران و «توصیه به صبر» را به تکمیل عقل عملی دیگران تفسیر کرده است. وی در تفسیر این سوره اگرچه با ادبیات فلسفی سخن گفته که با تعبیرات دیگر مفسران به ظاهر متفاوت می‌نماید؛ اما از نظر محتوا با آن‌ها سازگار بوده و بر مبنای روایاتی که درباره نقش عقل در رستگاری انسان وارد شده،‌ نیز تأییدپذیر است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است.

تبيين مفهوم تعليم و تربيت در جهان‌بيني صدرايي که هم جامعيت دارد و هم به نگاه دين نزديک‌تر است در بناي فلسفه تعليم و تربيت اسلامي بسيار ضروري و تأثيرگذار است. در ارائه تعاريف و تبيين مفاهيم هم علاوه بر رعايت سنخيت با ريشه‌هاي لغات، بايد انطباق و تناسب آنها با فلسفه و جهان‌بيني مقبول هم مورد لحاظ و اهتمام باشند، اين امر ما را به بازنگري در فهم معاني اين واژه‌ها در اين چارچوب فرامی‌خواند. لازمه اين امر تتبع و تحقيق و تدقيق در کتب لغت و نيز اهتمام به تأمين نظر جهان‌بيني صدرايي است. کاربرد واژه تعليم در مواردي است که با تکرار زياد، اثري در نفس متعلم ايجاد مي‌شود و اين امر با رمز اصلي تعليم در نگاه صدرايي ـ که رسوخ هيئت حاصل از تکرار در نفس است ـ کاملاً همخوان است. تربيت را از چهار ريشه دانسته‌اند که در همه موارد معناي افزايش و ازدياد هست و اين معنا با حرکت جوهري، اتحاد عاقل و معقول و اشتداد مرتبه وجود انساني در آثار صدرالمتألهين سازگاري دارد و آنچه موجب ازدياد و شدت و افزوني خود متربي بشود، و وجود آن را اشتداد بخشد، تربيت ناميده مي‌شود. آنچه براي اشتداد وجود انسان، بايد افزايش يابد، تقواست و اصل و روح تقوا، ايمان است که دستيابي به لايه اول ايمان با تعليم و لايه دوم با سلوک است و لايه سوم هم پس از کسب تقوا از طرف خداوند افاضه خواهد شد.

جستار حاضر اخلاق متعالی را با پرسش از چیستی مبانی انسان‌شناسی آن از منظر حکمت متعالیه به خوانش گرفته است.عدم اکتفا به بنیان‌های ظاهری اخلاق به‌عنوان هنجارهای سطحی اجتماعی بلکه به ذهن سپردن ریشه‌های مابعدالطبیعی و عمیق فلسفی آن، پرداختن به چنین مباحث مهم و حیاتی را بیش‌ازپیش ضروری می‌سازد.این پژوهش باروش تحلیل و توصیف موضوع یادشده ما را به اثبات این فرضیه نزدیک می‌کند که اخلاق متعالی،موجب سیر و سلوک وجودی انسان به‌عنوان موجودی ممتد از طبیعت تا عالم اله، تا حصول تشبه به حضرت حق و مقام خلافه اللهی است. پرسش از چیستی اخلاق متعالی، نقش تلقی حکمت متعالیه از انسان و پیامد‌های اصلی نکات مطرح‌شده در آن، جزو راهبردی‌ترین مباحثی‌اند که پاسخ به پرسش اصلی را تسهیل می‌بخشند. نگرش متعالی حکمت متعالیه به جایگاه اخلاق متعالی به‌عنوان والاترین مرتبه وجودی انسان که مقام جمع عقل و عاقل و معقول است،و نیز تلقی آن از انسان به‌عنوان موجودِ دارای مراتب و شئونات مختلف و عین‌الربطی، پیامدهای ژرفی را به دنبال دارد که حقیقتاً اخلاق متعالی را ویژه و منحصربه‌فرد ساخته است. اصالت وجود، حرکت جوهری و تشکیک در اصل وجود،همچنین تجردنفس،جسمانیه الحدوث وروحانیه البقاء بودن نفس،سعادت نفس ودرآخرهویت انسان باروح بودن آن مبانی یا بسترهای عمیق فلسفی بسیار متعالی ای‌اند که موجب شده‌اند تا اخلاق و ارزش‌های اخلاقی صورتی دیگر جز اخلاق متعالی، خیر متعالی و سعادت متعالی، به خود نگیرند. در این بستر، تمام ظرفیت‌های وجودی انسان، آن‌هم در مراحل مختلف، تطور وجودی یافته و نمایشگر مراتبی از هستی در یگانگی آن با مراتب سعادت و اخلاق متعالی است. استعداد تحول و یا شأن به شأن شدن تدریجی و مداوم انسان، به گونه‌ی است که برآیند حتمی آن در صورت هماهنگی عملی سالک با شریعت، شکل‌گیری اخلاق متعالی تدریجی جهت حرکت به سوی فنای فی الله است.

این نوشتار، چیستی و اهداف تربیت را از دو منظر قرآن کریم و جامعه شناسان غربی به ویژه ماکس وبر و نیز مفهوم و کاربرد تربیت در قرآن کریم را به کاوش نشسته است. مبانی هستی شناختی و انسان‌شناختی تربیت که از مؤلفه‌هایی چون توحید و یگانگی مبدأ و غایت آفرینش و نیز بعثت و فرستادن مربیان آسمانی در بخش هستی شناختی تشکیل‌شده و نیز فطرت، کرامت، اراده و اختیار انسان‌ها در ساحت انسان‌شناختی، عناصر و مؤلفه‌های بنیادین تربیت اسلامی و قرآنی معرفی و شناسایی‌شده است، چنان‌که به اهداف تربیت نیز از آفاق متفاوت مادی و معنوی نگریسته شده و کمال انسانی از راه تقرب و عبودیت خداوند و به دیگر سخن خدا گونه شدن، هدف اصلی و بنیادین تربیت از منظر قرآن معرفی‌شده است. یکی از مباحث مهم در جامعه‌شناسی دین نقش باورهای دینی در تحولات اجتماعی بخصوص نقش آن در فرآیند عقلانی شدن جامعه است؛ چراکه جامعه‌شناسی دین به‌عنوان یکی از رهیافت‌های دین‌پژوهی در پی‌شناخت ماهیت پدیده‌های دینی از نگاه جامعه‌شناسانه بوده و به نقش دین در جامعه می‌پردازد. جامعه‌شناسی دین که از قرن نوزدهم به این‌سو پیشرفت قابل‌توجهی داشته است، تحت تأثیر سه نظریه‌پرداز غربی یعنی کارل مارکس، امیل دورمیم و ماکس وبر بوده است.

رساله: تبیین فضایل و رذایل اخلاقی و بحث از تهذیب نفس و پاکسازی وجود انسان از صفات ناپسند، همواره یکی از دغدغه‌های دانشمندان اسلامی در حوزه اخلاق و یکی از موضوعاتی است که انسان ناخود آگاه به سوی آن کشیده می‌شود. ملاصدرا ثمره فضایل اخلاق را اصلاح نفس و وسیله‌ای برای انتخاب رفتار درست در این جهان می‌داند، تا آدمی را به سلامت به روز رستاخیز برساند، و این همان هدفی است که شریعت نیز دارد، وی علاوه بر بیان بایدها و نبایدهای اخلاقی و معرفی سود و زیان آن‌ها، به درمان و معالجه هر یک از رذیلت ها نیز پرداخته و راه‌های مؤثری را در این زمینه ارائه داده است. از آنجا که بزرگ ترین دشمن سعادت و رستگاری آدمی نفس خودبین و هوس مدار انسان است. این مرتبه از نفس زمینه را برای راه یابی اخلاق ناپسند به عرصه وجود انسان فراهم می‌کند، اما تهذیب اخلاق از رذایل و معاصی و التزام به شریعت، باعث معرفت الهی و تقرب به عالم قدس، و در نهایت منجر به استکمال نفس انسان می‌شود، زیرا انسان می‌تواند به صورت آگاهانه و ارادی و بر اساس تحصیل علم، از طریق کشف یا انکشاف و معرفت نفس، برخی از فضایل اخلاقی را در خود ایجاد کند و از طریق تکرار، آن را به شکل ملکه در نفس خود درآورد، که اگر این ملکه از نوع فضایل باشد منجر به پاکی درون و موجب اتصال به عقل فعال می‌شود

از آنجا که دانش تفسیر در میان علوم اسلامی از ارزشمندترین دانش‌هاست و با والاترین منبع دینی؛ یعنی قرآن پیوند دارد؛ رسالت تفسیر، بیان نمودن معنای آیه و پرده‌برداری از اهداف و مفاهیم آیات است. از جمله آیاتی که نیاز به پرده‌برداری و کشف مراد خداوند در آن بسیار لازم به نظر می‌رسد آیاتی هستند که خبر از رخدادهای غیبی و بالاخص خبر از سرای آخرت و معاد می‌دهند چرا که همیشه برای انسان مهم بوده که بداند سرانجامش چیست و چه چیزی در انتظارش است. گرچه آیات بسیاری به تبیین سرای آخرت و توصیف احوالات بهشت و جهنم و وارثان آن پرداخته است اما در فهم برخی از مسائل اختلاف برداشت‌ها و نظرهایی وجود دارد که موضوع پژوهش حاضر یکی از آنهاست. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل آراء مفسران عقلگرای معاصر، در مورد آیات 105 تا 108 سوره هود می‌پردازد. سعی شده است که با بررسی و نقد نظرات، ضمن پاسخگویی به شبهات و سؤالات پیرامون آیات مورد بحث، متقن‌ترین وجامع‌ترین نظر تفسیری انتخاب گردد. از جمله مفاهیمی که در این پژوهش مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است؛ سعادت و شقاوت افراد است که از مسائل اختلافی مفسران و نحله‌های مسلمانان بوده و هست و نظرات متفاوتی در مورد آن مطرح گردیده و می‌توان ریشه این اختلاف آرا را در اعتقادات اصولی و سلیقه‌های فکری و مذهبی مفسران پیدا کرد. به نحوی که مفسران با تفکر جبرگرایی عموماً سعادت و شقاوت را ذاتی دانسته‌اند و برعکس آنها که جبرگرا نیستند عموماً آن را اکتسابی دانسته‌اند. از دیگر مسائل بررسی شده در این پژوهش می‌توان، مسأله خلود در عذاب جهنم و جاودانگی پاداش‌های بهشتی را نام برد که اظهار نظرهای مختلفی در فهم تفسیری آن مشاهده می‌شود. ضرورت علمی انجام این پژوهش علاوه بر آنچه گفته شد از این جهت نیز می‌باشد که گر چه تحقیقات بسیاری در وادی هر یک از این مفاهیم صورت گرفته است اما در حیطه بررسی تحول آراء از منظر مفسران عقلگرای معاصر کاری به این شکل انجام نشده است. این پژوهش که به روش تحلیلی –توصیفی و از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، انجام شده است و به معرفی مفسران عقلگرای معاصر، آراء تفسیری آمها و نقد نظرات آنها پرداخته است مدعی است که به دلایل بسیاری از جمله عدل الهی، مختار بودن انسان و آیات متعدد قرآن، مسأله شقاوت و سعادت، هرگز ذاتی نیستند و انسان با عمل و اختیار خود، شقاوت و سعادت را برای خودش رقم می‌زند . همچنین در باب خلود گنهکاران در عذاب جهنم، می‌توان گفت که با توجه به عدالت، قدرت و رحمت وسیع الهی، مسأله خلود ابد می‌تواند منتفی شود و در مورد همه گنهکاران، صادق نیست و با استثنائاتی همراه است.

در زمان معاصر، ما با نظریات بشرى زیادی در مورد تربیت عقلی ونظریاتی که محور آنها انسان می باشد مواجه هستیم در حالیکه این بحثها به سمت بحثهای فلسفی کشیده شده است. پس بر کسانیکه در حوزه مطالعات اسلامی فعالیت می کنند لازم است که نظریه قرآن را در مورد ایجاد نظام پیش رو تربیت عقلانی تبیین نمایند. لذا پژوهشگر رساله حاضر رساله خود را با عنوان نظام تربیت عقلی از نگاه تفسیری فراگیر انتخاب نموده است. هدف اصلی از این پژوهش عبارت است از استخراج این نظام از خلال تدبر در معانی آیات قرآن کریم وعرضه یافته های دانش بشری به آن به جهت زدودن خطاها واشتباهات ودر عین حال استفاده از روشها وتکنیکهای تربیتی که با نظریه قرآن مخالفتی ندارند. روش کار این پژوهش تحلیل آیات با استفاده ازهمه نظریات تفسیری مرتبط برای استخراج نظام تربیتی عقلی است که برتری قرآن کریم را بر نظریاتی که قبل وبعد از آن در این باره بیان شده است،اثبات می کند. زیرا که قرآن وحی الهی به شخصی است که از هرگونه خطا واشتباه مصون است. آنچه رساله حاضررا از پژوهشهای مشابه متمایز می کند،استخراج نظام تربیتی است که یافته های دانش بشری بدان نمی رسد ونیزاین پژوهش امکان تعامل قرآن با علوم انسانی را برای گسترش واصلاح آنها مورد تاکید قرارمی دهد. بنابراین پژوهش حاضرنظریه علوم انسانی ونظریه قرآنی را در مباحث اصلی واساسی ارائه می دهد: درابتداعقل را تعریف کرده واصطلاحات وتقسیمات وابعاد آن را در هر دو نظریه (علوم انسانی وقرآن) بیان نموده، سپس به تفضیل روش تفسیر توحیدی را توضیح می دهد زیرا که این روش شیوه مورد استفاده در این رساله است.سپس مهم ترین مبانی انسان شناسی معرفت شناسی و وجود شناسی با ذکر اهداف آن بیان گردییده است تا اهداف عالی تربیت عقلی و مهم ترین ظرایف، روشها و شیوه های آن مورد بحث قرار گیرد. بنابراین پژوهش حاضربه احصاء اسلوب های تئوری وعملی تربیت عقلی در قرآن کریم پرداخته است که شامل شناساندن اسلوب های معرفتی، تشویقی و رفتاری است که هدف آنها کامل نمودن تربیت عقلی افراد بشر است که البته هدف غایی و اساسی از آن، رسیدن جوامع بشری به حیات طیبه عقلانی است. پژوهش حاضربه اثبات وجود نظام تربیت عقلی در قرآن کریم دست یافته و وبا توجه به اینکه رفتار انسان در جمیع جوانب زندگی اعم از ارتباط با خالق یا هم نوعان یا طبیعت دارای قانون و روش تعریف شده است. اثبات نموده است که نظام تربیت عقلی قرآن دارای استحکام و قوت است وروشمندی تربیت عقلی قرآن در مواردی که التزام عقلی به آنها وجود دارد با تشویق و راهنمایی برجسته شده است. همچنین این پژوهش با مقایسه، تفاوتهای نظام آموزشی تربیت عقلی ونظام عقلانی تهذیب رفتارهای انسان را تبیین نموده و نظر قرآن رادر مورد هریک و مرتبت بودن یکی بر دیگری تشریح نموده است. تزکیه مقدم بر یادگیری و آموزش است و از طرفی، هدف آموزش تزکیه است که البته نظام تربیتی قرآن شامل هر دو است .مباحث مطرح شده در این رساله کلیاتی است که جزئیات آن را با توجه به شرایط زمان و مکان و جامعه بشری خاص می توان از آنها استخراج و استنباط نمود.

در اندیشه فلسفى، چه خدا را فاعل بالعنایه لحاظ کنیم (مانند مشّائیان)، چه او را فاعل بالرضا بدانیم (مانند اشراقیان) و چه با مبناى ملّاصدرا خداوند را فاعل بالتجلى فرض کنیم، واقعیت قدرت خداوند را علم تأمین مى‌کند. حقیقت «حیات» هم که علم و قدرت است؛ از این‌رو، در فلسفه اسلامى بحث از علم، مقدّم بر سایر صفات خداوند است. بسیارى از متکلمان در بحث علم خدا، علم واجب تعالى به ذات خود را به طور مستقل مورد بررسى قرار نداده و معمولا مطلب خود را از علم خدا به غیر، آغاز نموده‌اند. صدرالمتألّهین «علیم‌بودن خدا به ذاتش» را به طور مجزا ثابت کرده است. هیچ تردیدی نیست که علم شهودی الهی همه آفریده‌ها ‌را دربرمی گیرد و این علم به شکل احاطی می‌باشد، چنان که به شکلی بسیار دقیق و لطیف همه ابعاد و سطوح و مراتب را دربرمی گیرد و چیزی از آفریده‌ها ‌و حالات و صفات آن‌ها ‌بیرون از دایره این علم قرارنمی‌گیرد. با توجه به بررسی پیشینه های پژوهش مورد نظر، این نتیجه حاصل شد پژوهش حاضر، از جنبه های گوناگونی، پژوهشی و نو وجدید است، لذا نگارنده در این تحقیق بر آن بوده است تا به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی علم الهی از منظر حکمت متعالیه و نقش اعتقاد به آن در سبک زندگی اسلامی بپردازد. از نتایج حاصل این تحقیق این است که علم واجب تعالى، هرگونه که تصویر شود، علم حضورى است؛ زیرا اثبات علم حضورى براى حق، مستلزم وجود جهت قوه در واجب تعالى مى‌باشد. خداوند در مرتبه ذات، به ذات خود عالم است و این علم، عین ذات اوست و تفاوت «علم او به ذاتش» با «علم مجردات دیگربه ذاتشان» نامتناهى است. خداوند در مرتبه ذات، به ما سواى خود علم دارد، که آن علم «علم قبل از ایجاد» نامیده مى‌شود.علم قبل از ایجاد» علمى است اجمالى در عین کشف تفصیلى. از نتایج این پژوهش این است که که معرفت نسبت به به این علوم خاصه حکت متعالیه می تواند انسان بصیر را در چگونگی رفتار و منش و بینش به طور چشمگیر تحت تاثیر قرار دهد. در قرآن کریم نشان داده شده است افرادی که با شناخت این علم رسیته اند، توانسته اند سبک زندگی خود را تغییر دهند. اصولا آگاهی تاریخی بر توانایی انسان نسبت به تغییر سبک زندگی می افزاید تا با به کار کیری تجربه زندگی دیگران زندگی خود را ارتقا بخشد.

از آنجا که نظام و چهارچوب کلی تعلیم و تربیت هر جامعه ای برخاسته از ارزشها، فرهنگ، خواستها، عقاید و افکار حاکم بر آن اجتماع است و عالی ترین راه بدست آوردن و آگاهی یافتن از ارزشها، مادی و معنوی یک ملت و اجتماع، مراجعه به آراء و افکار متفکران و اندیشمندان آن جامعه می باشد، از این رو در این تحقیق جهت آشنایی با آرای تربیتی یحی بن حبش مشهور به شیخ اشراق به عنوان متفکر و بنیان‌ گزار مکتب اشراق، برآن بوده‌ایم تا ضمن مراجعه به آثار بجایی مانده از آن فیلسوف نامدار جهان اسلام،‌ نقش تعلیم و تربیت را در قالب اهداف برنامه، مربی، تعلیم، فراگیری و ارزشیابی مورد برسی قرار دهیم. در جهت تحقق هدف مذکور، آثار موجود شیخ اشراق در این راستا مورد برسی قرارگرفت و مشخص گردید که اگرچه شهاب الدین سهروردی با توجه به نیاز آن روزهای جامعه بیشتر به فلسفه و عرفان پرداخته ولی می‌توان در لابه لای آثار و نوشته‌ های او نکات قابل توجهی در رابطه با نقش تعلیم و تربیت اسلامی در پیشرفت جامعه یافت که می توان از آنها در تدوین چهارچوب کلی نقش حکمت اشراق در تعلیم و تربیت جامعه اسلامی سود جست. پس از مطالعه آثار شیخ اشراق، نتایجی که به دست آمد، عبارتند از اینکه؛ ایشان دو نوع روش برای تعلیم و تربیت بیان می‌کند: 1. خود تربیتی، 2. دیگرتربیتی. ایشان برای تعلیم و تربیت مبانی را ذکر می‌کند که برخی از این مبانی به مبدء شناختی، برخی به انسان شناسی، برخی به معرفت شناختی، برخی به ارزش‌شناسی و مبانی سیاسی تربیت در اسلام برمی‌گردد. رعایت این مبانی در تعلیم و تربیت شیخ اشراق از اهمیت بالایی برخوردار است. اصول هر چیز پایه آن به حساب می‌آید. فلسفه تعلیم و تربیت شیخ اشراق نیز بر اصول استوار است از جمله دیگرگون ساختن باطن، آخرت گرایی، مبارزه با نفس، دوام و استمرار، ارزیابی دوامدار خود و اعتدال درتمام امورخویش می‌باشد. اگر این اصول نباشد تربیت درست به دست نمی‌آید. از نظر شیخ اشراق، تعلیم و تربیت آثاری دارد از جمله اینکه سبب ایجاد ایمان می‌شود، شناخت الله حاصل می‌شود، محبت افزوده خواهد شد، ذکرخدا، دوری از خود نمایی، محاسبه، معاتبه ومعاقبه...در اشخاص حاصل می‌گردد.

عدالت در حکمت متعالیه، یک محور اساسی بوده و در آن به ابعاد مختلف عدالت پرداخته شده است؛ این پردازش تا آنجاست که حتی می‌توان مدعی شد که همانا بنیان حکمت متعالیه، بر اساس نگرش به عدل بنا شده است و بر این اساس شاید بشود حکمت صدرالمتألهین را حکمت عدل و اعتدال، و فلسفه او را فلسفه عدالت دانست. عدالت پژوهی در حکمت متعالیه ملاصدرا و صحیفه سجادیه، ساحت های گوناگونی دارد که کمتر به آنها توجه شده و در نوشتار حاضر، به طرح آن‌ها پرداخته‌ایم. در نوشتار حاضر ضمن تبیین ماهیت عدالت اخلاقی، با رویکرد فلسفی به بررسی وجودشناختی و آثار آن در حکمت متعالیه پرداخته شده است. از آنجایی که پژوهش های انجام شده در رابطه با قلم و متن صحیفه سجادیه جدای از توجه به مبانی فلسفی، عرفانی و کلامی آن حضرت(ع) بوده است، بنابراین ضروری است تا از این جنبه این کتاب ارزشمند نیز مورد توجه قرار گیرد. در صحیفه سجادیه ببشتر بر عدالت بعنوان وصف الهی تمرکز شده و پس از آن عدالت اجتماعی که ریشه در عدالت اخلاقی دارد مورد توجه بوده است و در حکمت متعالیه باتوجه به این که نفس شناسی محور بیان مطالب می‌باشد بر جنبه اخلاقی عدالت تمرکز شده است. در عین حال همواره حکمت متعالیه در سایه و پرتو مضامین وحیانی حرکت کرده است. عدالت اخلاقی محوریت در تمام اوصاف نیک و سیر درست انسان به کمال را دارد و همانا این ناشی از این است که صدرالمتألهین به نقل قرآن اهتمام ویژه‌ای داشته و اصلاح حکمت او را تشکیل می‌دهد برای همین هماهنگ می‌باشد،تفاوت عدالت با مساوات روش‌شناسی حکمت متعالیه ،تعامل اخلاق و سیاست متعالیه و انسان در حکمت متعالیه در این پژوهش بررسی شده است.