مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حسن و قبح از جمله موضوعات مهم دانش کلام اسلامی است که نتایج مختلفی در حوزه‌ها و شاخه‌هایی چون اخلاق و عقاید دارد. اشاعره حسن و قبح را شرعی و محصول احکام می‌دانند و معتزله و شیعه آن را از احکام عقل و مقدّم بر شرع دانسته‌اند. طبق دیدگاه دسته دوم، حسن و قبح احکام، تابع مصالح و مفاسد آن‌هاست. حکم حَسَن تابع مصلحت و حکم قبیح دارای مفسده است. البته به جهت محدودیت­های عقل آدمی، یافتن مصالح و مفاسدِ پشتیبان و یا حسن و قبح احکام، صرفا برای برخی احکام محقق می‌شود نه به‌صورت قاعده کلی. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-توصیفی مبتنی بر روشی کتابخانه­ای در پی تحقیق پیرامون نگرش نهج‌البلاغه به مسئله حُسن و قبح و پاسخ به این سؤال است که آیا می‌توان از آن بر نظریه حسن و قبح اقامه دلیل نمود؟ در پاسخ به پرسش محوری پژوهش ممکن است برخی ادعا کنند که این کتاب دغدغه مسأله حسن و قبح را نداشته و اشاره‌ای به این اصل ندارد. حال آنکه از برخی تعابیر آن می‌توان بر اثبات و تأیید مدعای این اصل مهم کلامی بهره گرفت. از این رو، به کمک نگرش نهج‌البلاغه به مسئله فطرت، نقش و جایگاه عقل و همچنین گوشه­هایی از بیانات امام (ع) می‌توان پاسخ پرسش پژوهش را یافت؛ با توجه به این نکته که عقلی بودن حسن و قبح، وجدانی است. اقامه دلایل و شواهد نقلی بر آن بیشتر جنبه تنبیهی و برطرف‌کنندگی غبار غفلت از آن دارد.

این پژوهش با هدف تبیین مفهوم پاسخگویی از طریق غور و بررسی در مبانی نظری و آیات قرآن کریم و روایات دینی مرتبط و با بهره­گیری از فرایند چرخه­ای تحلیل کیفی انجام شده است. بخش اول پژوهش نشان دهنده فراگیر بودن مفهوم پاسخگویی در قلمروهای مختلف زمانی، مکانی و موضوعی است؛ از پاسخگویی در برابر خداوند تا پاسخگویی به مردم. در بخش دوم از طریق مطالعه آیات قرآنی و تدبُر بر روی آنها با بهره­گیری از فهرست موضوعی تفاسیر نور و نمونه و با بهره­گیری از روش تحلیل محتوای کیفی فرایند چرخه­ای تحلیل، 59 مفهوم فراگیر احصاء و سپس این مفاهیم در ذیل 20 مفهوم محوری دسته بندی و در نهایت 9 مفهوم سازماندهی شده مشتمل بر حق گرایی، باطل گریزی، اطاعت الهی، عدم تکبر، ایمان، عمل صالح، تقوا، موازین الهی و وعده الهی به عنوان مبانی پاسخگویی در سه حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری به منظور ترویج و توسعه آموزه­های قرآنی حکمرانی اسلامی در سیستم­های اجتماعی عقلانی پیشنهاد شده است.

سودگروی که با نام‌های دیگری همچون فایده‌گرایی، مکتب اصالت فایده و همه‌گروی نیز شناخته می‌شود، یکی از رایج‌ترین نظریات هنجاری در فلسفه اخلاق است که با محور قرار دادن اصل سود، افعال را بر اساس نتایجی که برای بیشترین افراد به‌دنبال دارد، ارزش‌گذاری می‌کند. این نظریه از زمان ارائه نظام‌مندش توسط «جرمی بنتام» تاکنون، تقریرات، تعدیل‌ها، نقدها، مخالفان و موافقان فراوانی را به خود اختصاص داده است که بیشتر آنها در سنت فلسفی غرب و با نگاهی کلان و اجتماعی شکل گرفته است. ما در این تحقیق بر آن شدیم که این نظریه اخلاقی را در بعد رفتار فردی از منظر قرآن و عقل بررسی کنیم. در این راستا پس از تقریر و تبیینی جامع، مهم‌ترین اشکالات سودگروی مطرح شده و در آیینه آموزه‌های قرآنی سنجیده می‌شود. نتیجه آنکه اشکالات این نظریه با توجه به آیات قرآن، مانع از آن است که آن را نظریه معیار قرآنی در اخلاق فردی یا اخلاق خرد محسوب کنیم.

این مقاله در پاسخ به این سؤال «که اساسى ترین چالش هاى فراروى رویکردهاى پژوهش و تحقیق در تربیت اسلامى کدامند»، ضمن بر شمردن چالشهاى موجود، به تبیین و تحلیل آن موارد مى پردازد. این موارد عبارتنداز: چالش بین مقام اکتشاف و داورى، کمیّت گرایى یا کیفیّت گرایى، اصالت ماهیت یا اصالت تسمیه، رویکرد تفهّمى یا تبیینى و توجه به دستاوردها یا منابع.

از منظر برخی نظریه­پردازان فراغت، هسته اصلی یا مهم­ترین مؤلفه سبک زندگی است. در حالی که سیاست­های موجود در این حوزه فاقد نظریة خط‌مشی منسجمی است که به طور شفاف وضعیت مطلوبی را که سیاست­گذاران در صدد تحقق آنند، تبیین کند و روشنگر چارچوب عمل حاکمیت در این حوزه باشد. در پژوهش حاضر برآنیم تا با استفاده از مفاهیم برخاسته از منابع حکمی و روایی مبانی نظریة خط‌مشی در این خصوص را سامان دهیم. در بررسی منابع حکمی در جستجوی ریشه­های فراغت جویی روش تحقیق مورد استفاده روش قیاسی-برهانی و دلالت‌پژوهی است. مفهوم محوری برای تحقق رضایت و آرامش و بهجت، درک جایگاه لذت و انواع و مراتب و ویژگی­های هریک از این انواع و مراتب است. لذت به دو امر وابسته است: یکی رسیدن به کمالی که خیر است؛ دوم به ادراک آن، از آن جهت که کمال خیر است. بر این اساس حوزه فراغت افراد به صورت کلان منطقه الفراغی نیست که دین برای آن برنامه­ای نداشته باشد، بلکه لازم است، رشد دهنده و در جهت کمال فرد تعریف شود. علاوه بر ویژگی غفلت‌زدایی، باید بستری برای سوق دادن فرد در جهت لذات برتر و بالاتر تلقی شود. در صورت پیوند فرد با نظام­های معنایی ناسازگار با فطرت، فرد دچار شیء وارگی و از خودبیگانگی می­شود و تنها اتحاد و پیوند با نظام معنایی که مطابق با فطرت وی است لذت و آرامش عمیق و پایدار ایجاد می­کند.

مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که خدا به عبادت انسان نیازی ندارد، اما چرا او را به تذلل در برابر خود امر کرده است؟ پاسخ این است که کرنش و تذلل در برابر خدا، عیناً عزت و تعالی انسان است. این ادعا با تبیین فلسفی و با شیوه‌ی توصیفی‌ ـ ‌تحلیلی بررسی و با استشهاد به آیات و روایات اثبات شده است. تکیه‌گاه فلسفی در این بحث، آموزه‌ی «وجود رابط معلول نسبت به علت» است. ضمن توضیح این مسئله، تبیین شده که انسان فعل خدا است و وجودی رابط دارد؛ و همان‌طور که وجود رابط متقوم به وجود مستقلِ مربوطٌ الیه است، علم به وجود رابط نیز متقوم به علم به وجود مستقل است. در این پژوهش به این یافته می‌رسیم که انسان با دریافت تحقیرهای تکوینی و تشریعیِ خدا، با حقیقت رابط خود، و در پی آن با ذات مستقل و بی‌نیاز خدا آشنا می‌شود. از آن‌جا که تحقق علم حضوری بدون اتحاد وجودی عالم و معلوم معنا ندارد، او با هستی مستقل خدا ارتباط وجودی آگاهانه پیدا می‌کند و به عزت الاهی می‌رسد.

هدف از این پژوهش، تبیین جایگاه عقل در ارزش‌شناسی (حوزه اخلاق و زیبایی‌شناسی)، از منظر نهج‌البلاغه است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، با رویکرد استقرایی است. یافته‌های پژوهش بیانگر یک ارتباط دو سویه بین عقل و ارزش‌شناسی از منظر نهج‌البلاغه می باشد. از یک سو عقل مهم‌ترین ابزار در کشف ارزش‌های اخلاقی بوده و از سوی دیگر مکارم اخلاقی موجب عملکرد صحیح عقل هستند. همچنین زیبایی‌های‌ عالم خلقت شایسته تأمل بوده و تأمل در آنها، موجب نفوذ هارمونی موجود به ذهن و مایه شکوفایی فهم است. با این‌حال با توجه به محدودیت‌ها و خطاهای عقل، استفاده از تجربه و نقل به عنوان ابزارهای مکمل در ارزش‌شناسی توصیه شده و وحی الهی فصل‌الخطاب است. بر این اساس می‌توان گفت جایگاه عقل در ارزش‌شناسی یک جایگاه اعتدالی می باشد؛ لیکن با توجه به توقع خداوند از آدمی به میزان عقل اعطایی به او، تشخیص و داوری آن در ارزش‌شناسی معتبر و اتصاف به آنها برای محقق لازم است.

از آن جا که تربیت اهمیت فراوانی در تعیین سرنوشت فرد و جامعه داشته وروش‌های صحیح یا ناصحیح تربیتی می‌تواند موجب سعادت یا شقاوت شود، لازم است که درمیان منابع گوناگون موجود، به استخراج آموزه‌هایی برگرفته از تعالیم دینی پرداخته شود تا مسیر هدایت به درستی طی گردد. آموزه‌های وحی، منبع مناسب و بسیارغنی جهت تربیت افراد و جامعه بشری است. در این میان، آموزه‌های اهل‌بیت(ع) جایگاه ویژه‌ای دارد که از جمله آنها می‌توان به نهج‌البلاغه علی(ع) اشاره کرد که نکات تربیتی فراوان موجود در آن راهنمای گرانبها و منوری برای طی کردن مسیر سعادت است. هم‌چنین شخصیت‌های الهی مانند لقمان حکیم نیز درحکمت‌های ارزشمند خود، آموزه‌های گرانسنگ تربیتی برای ما به یادگار گذاشته‌اند که می‌تواند مسیر تربیت شایسته را هموار سازد. انسان عصر حاضر در معرض هجوم انواع روش‌های تربیتی و رسانه‌های متنوعی قرار دارد که بر تربیت او تأثیر فراوان داشته و سبب سرگردانی اوشده و به جای رسیدن به هدف عالی تربیت یعنی تقرب و کمال، او را به ورطه سقوط و تباهی سوق داده است. بنابراین ضروری است که ضمن مطالعه و شناخت روش‌ها و آموزه‌های تربیتی مفید و نجات بخش که منشأ آنها در تعالیم الهی می‌باشد، نقشه راهی مطمئن و کاربردی ترسیم شود که موجب نیل فرد و جامعه انسانی به کمال و هدایت شایسته گردد. مطالعه و کاربرد آموزه‌های تربیتی‌نامه ارزشمند 31 نهج‌البلاغه و مجموعه حکمت‌های لقمان می‌تواند انسان را به این مطلوب برساند. به همین منظور، پژوهش حاضر، به بررسی تطبیقی آموزه‌های تربیتی‌نامه 31 نهج‌البلاغه و حکمت‌های لقمان پرداخته است. هدف از اجرای این تحقیق، دستیابی به نقشه راهی نوین جهت استفاده در امر مهم و خطیر تعلیم و تربیت است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی انجام گرفته به طوری که ‌نامه 31 و مجموعه حکمت‌های لقمان در قرآن و منابع روایی به عنوان منابع گردآوری داده‌ها مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانه‌ای و به شکل فیش‌برداری جمع‌آوری شده است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می‌دهد که آموزه‌های تربیتی مانند توحید، امر به معروف و نهی از منکر، سفارش به تقوا و توجه به معاد به صورت مشترک در هر دو منبع آمده است، اگر چه اشتراک میان برخی آموزه‌های مذکور تنها در عنوان آنهاست، لکن اکثریت آموزه‌های تربیتی در دو منبع یاد شده دارای اشتراک متنی و محتوایی یا مفهومی هستند که نشانگر سرچشمه مشترک آنهاست. هم‌چنین آموزه‌هایی مانند دعا، آیین آزادگی، کار شرافتمندانه و معرفی الگو تنها در‌نامه 31 دیده شد که می‌توان علت تفاوت برخی آموزه‌ها را به شرایط تاریخی، اجتماعی و فرهنگی دوران زندگی دو بزرگوار و نیز تفاوت شخصیت و سطح دانش آنان مربوط دانست. هم‌چنین می‌توان گفت که آموزه‌های تربیتی علی(ع) دارای هردو جنبه فردی و اجتماعی هستند و بر مبنای حکمت عملی است ولی آموزه‌های تربیتی لقمان اکثرا جنبه فردی داشته و حول محور حکمت‌های علمی دور می‌زنند.

در سه دهۀ اخیر، رویکرد زبان‌شناسی شناختی (cognitive linguistics) به‌طور خاص مورد توجه زبان‌شناسان قرار گرفته‌ است. در این رویکرد ساختارهای اطلاعاتی ذهن، نقش اساسی در تعامل با جهان دارد و سازمان‌دهی،پردازش و انتقال اطلاعات توسط زبان صورت می‌گیرد. از این منظر، استعاره و تصاویر ذهنی از مهم‌ترین مقوله‌های ساختاری زبان به شمار آمده‌اند. همچنین استعاره نه‌تنها ابزار زیبایی‌شناسی، بلکه ابزاری فرازبانی شمرده شده که نظام مفهومی انسان را شکل و به اندیشه، رفتار و زبان او جهت می‌دهد. ایوانز و گرین نیز طرح‌واره‌های تصوری را زیرمجموعه‌ای از «تجسم و ساختار مفهومی» معرفی کرده‌اند. در جستار حاضر، پس از تعریف استعاره و برشمردن تفاوت‌های دو نگاه سنّتی و نوین به این مقوله، به تعریف طرح‌واره‌های تصوری پرداخته شد و طرح‌واره‌های تصوری دنیا در پیکرۀ خطبه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه در چهارچوب معناشناسی شناختی بر اساس مدل انتخابی «طرح‌واره‌های تصوری ایوانز و گرین» مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه آنکه بر اساس انواع کلی طرح‌واره‌های ارائه‌شده در این الگو، طرح‌واره‌‌های حرکتی، ظرف‌بودگی، نیرو، اتحاد، فضا، تعادل، همسانی و شیء(موجودیت) در بافت متنی خطب و حِکَم نهج‌البلاغه وجود دارد. از این میان، بیشترین بسامد طرح‌واره‌ها، مربوط به طرح‌وارۀ حرکتی است؛ همچنین بیشترین کاربست طرح‌واره‌ها، مربوط به دنیای مذموم بوده است.