مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حقیقت نفس، روح و بدن و رابطه آنها با یکدیگر، از مسائلی است که تأثیر اساسی در آموزه معاد و سرنوشت اخروی انسان دارد. برخی متکلمان، حقیقت انسان را جوهر مجرد متعلق به بدن شمرده­اند، برخی بر آنند که نفس، همین پیکر محسوس و مشهود است که روح در منافذ آن حلول کرده است و گروهی نیز حقیقت انسان را اجزایی اصلی در بدن می­دانند که پایا و دگرگون­ناپذیر است. شیخ مفید ضمن پذیرش دیدگاه اول، حقیقت انسان را جوهر بسیط و غیرمادی قائم به خود می­داند؛ اما شاگرد او سید مرتضی با پذیرش رویکرد دوم و اعتقاد به یگانگی نفس و بدن، انسان زنده و مکلف را مجموع این شخص ظاهری و هیکل مشهود می­داند که روح یا به تعبیر وی هوایی لطیف در منافذ آن جاری است. در دوران معاصر، علامه سید محمدحسین طباطبایی با روش تفسیری و بدیع خود، ضمن پذیرش رهیافت اول، بر دیدگاه شیخ مفید صحه گذاشته است.

آل نوبخت از خاندان‌هاي مشهور شيعي ايران است كه به مدت دو قرن از ميانه سده دوم تا نيمه سده چهارم هجري در سياست و فرهنگ نقش آفريني كردند و در برهه اي از زمان، رهبري مذهبي و علمي اماميه را در دست داشتند. موضوعي كه در اين رساله به آن پرداخته شده، نقش خاندان نوبختي در آستانه غيبت كبري و جايگاه و تأثيرات فكري و اعتقادي اين خاندان در روند حيات تشيع اثني عشري است. در اين راستا پرسش بنياديني كه مطرح مي شود، چگونگي نقش خاندان نوبختي در تحولات فكري تشيع اثني عشري است؛ با بهره وري و تبيين گزارش هاي تاريخي پيرامون مسائل سياسي و فرهنگي مي توان به اين چگونگي پي برد. سده اول غيبت مقارن بخش پاياني دوران دوم عباسيان، يكي از پرتلاطم ترين ادوار سياسي و فرهنگي جهان اسلام است. از جمله مشاهير خاندان نوبختي در مسايل سياسي، ديني و علمي مي توان از ابوسهل نوبختي بزرگ شيعيان در بغداد، حسين بن روح نوبختي نايب سوم خاص حضرت ولي عصر (عج) و ابو محمد حسن بن موسي نوبختي و ابوعبدالله حسين بن علي و ابو اسحاق ابراهيم نام برد. اين خاندان از منظر ديني و علمي در ميان شيعيان از جايگاه بالايي برخوردار بودند و با مشاركت در نظام حكومتي موجب تقويت جايگاه عمومي شيعه و ارتقاء نقش سياسي آنان گرديدند. از سويي شيعيان اماميه در اين ايام دچار ضعف و تشتت و سردرگمي شده و در معرض آماج تهاجم فرهنگي مذاهب و نحله هاي مختلف و فتنه هاي دروني قرار داشتند. شخصيت هاي ديني و علمي آل نوبخت در دفاع از مذهب اماميه به نقد و ردّ اين مذاهب و نحله ها پرداختند. آنان با بهره وري از ميراث متكلمان شيعي عصر حضور، به پي ريزي بنيادهاي كلامي شيعه با رويكردي عقل گرايانه همت گماشتند و با تدريس و تأليف به نشر آن پرداختند، به گونه اي كه ادوار مختلف كلامي اماميه را از آراي خود متأثر ساختند.

دو ساحتی بودن انسان و دارا بودن دو نشئۀ جسمانی و روحانی از امور پذیرفته شده نزد ارباب ادیان و فیلسوفان الهی است. فلاسفۀ مسلمان، با وجود اختلاف در نوع حدوث نفس، دربارۀ اصل «حدوث نفس و عدم تقدم آن بر بدن» اتفاق نظر داشته اند. در این بین ابن سینا و ملاصدرا در نگاشته های خود دلایل متعددی را به نفع «حدوث نفس و عدم تقدم آن بر بدن» ذکر می کنند. از سوی دیگر بی تردید، بسیاری از ادلۀ نقلی، در «حدوث نفس پیش از بدن» ظهور دارند. مقالۀ حاضر با ارزیابی و بیان اشکال های دلایل ملا صدرا بر این اندیشه، نشان می دهد که تعارض میان عقل و ظاهر نقل، تعارضی ادعایی است و به سبب نبود دلیل عقلی قطعی بر خلاف ظاهر ادلۀ نقلی، دلیل محکمی برای صرف نظر از ظواهر ادلۀ نقلی نداریم.

مقاله «نقش پیش فرضها و مبانی کلامی در فهم و تفسیر آیات قرآن» ضمن آنکه وجود گرایش کلامی در تفاسیر را اثبات می کند به میزان دخالت پیش فرضهای کلامی در تفسیر آیات می پردازد و در آن با محوریت مبحث «رویت حق تعالی» در آیه «لن ترانی» (اعراف/143) از سه تفسیر تبیان، کشاف، کبیر (که به ترتیب نمایندگان مبانی کلامی شیعه، معتزله و اشاعره اند) بهره می گیرد تا تاثیر و دخالت مبانی کلامی در تفسیر آیه مذکور را برملا سازد.این مقاله علی رغم نقاط قوت، با کاستی هایی نیز روبروست از جمله می توان به ادعاهای بی دلیل، خطا در تطبیق، عدم ارایه دیدگاه روشن از آیه رویت، عدم تنقیح تعابیر کلیدی، ناصوابی در عنوان مقاله، تهافت در رد و اثبات آموزه ها و عدم تفکیک در منشا ترجیح عقل بر نقل، اشاره کرد که در پی آن اهمیت سه وجهی مورد ادعای مولف پیرامون این موضوع ابطال شده، دستاوردهای علمی مقاله را مورد تردید قرار می دهد.

انسان و سایر جانداران به رنج هایی دچار می شوند که خود در پیدایش آنها نقشی ندارند. در اصطلاح متکلمان عدلیه، از چنین رنج هایی به «آلام ابتدایی» تعبیر می شود. از نظر عموم متکلمان معتزله و امامیه تمام آلام ابتدایی منسوب به خداوند نیکوست. درباره علت نیکویی آلام ابتدایی، دو نظریه مقابل وجود دارد: نظریه اول دیدگاه اکثر متکلمان معتزله و امامیه است که برای نیکو بودن آلام ابتدایی افزون بر اعتبار (لطف و مصلحت)، عوض را ضروری می دانند. نظریه دوم دیدگاه برخی از آنان است که مصلحت موجود در الم ابتدایی را، برای نیکو بودن آن کافی می دانند و دیگر استحقاقی نیست تا عوض را ضروری نماید. هردو دیدگاه مورد چالش قرار می گیرند. دیدگاه نخست به طور مطلق صحیح نیست؛ زیرا آن چه برای مکلفان در زمینه آلام ابتدایی می توان مطرح کرد ثواب است و برای آنان، عوض به صورت تفضلی، آن هم در صورت نایل نشدن به ثواب، تبیین پذیر است و در مورد غیرمکلفان (حیوانات، کودکان، مستضعفان فکری ، دیوانگان) نیز اگر الم ابتدایی در حق خودشان لطف باشد، عوض استحقاقی قابل قبول نیست ولی اگر الم ابتدایی، در حق دیگران لطف باشد، و یا لطف آن نوعی باشد می توان عوض استحقاقی را پذیرفت و سرانجام می توان گفت: نظریه ثواب و عوض مکمل یکدیگرند تا تبیین کننده نیکویی تمام آلام ابتدایی باشند.

مسأله تشبيه و تنزيه خداوند و چگـونگی رابطـه آن بـا ذات حـق از پرگفتگـوترين مـسائل خداشناسی است كه در ميان الهيون اعم از متكلم و فيلسوف و عارف نيز سابقه طولانی داشـته و قرن ها مورد بحث و مناظره قرار گرفته است. در اين گفتار، ابتدا به تبيين اهميت و ضـرورت اين بحث پرداخته شده و در اين راستا به ديدگاه فرقه های كلامی مانند اشاعره، معتزلـه و اهـل حديث در باب صفات تشبيهی اشاره شده است، سپس ضمن بيان تفصيلی ديدگاه محی الـدين عربی در اين زمينه و نظريات او در «فتوحات مكيه» و «فصوص الحكـم» تفـاوت آراء و نتـايج به دست آمده از دلايل او در اين دو كتاب مورد بررسی قرار گرفته است و در پايان اين گفتار، نظر نهايی «شيخ اكبر» كه همان جمع ميان تشبيه و تنزيه است و اينكه بحث از تـشبيه و تنزيـه در مرتبه فيض مقدس است نه مقام ذات و نه فيض اقدس، آورده شده است.

نصوص معتبر دينی و عقل سليم بر هدفدار بودن خداوند در فرستادن پيامبران و فروفرستادن كتب آسمانی و تشريع مقررات دلالت دارند. انگيزه و ثمره اين سه كار، چيزی جز تأمين سعادت العالی لا يفعل شيئا » و مصلحت مخاطبان و مكلفان نيست. هدفدار بودن خداوند را نبايد با قانون منافی دانست. مقاله حاضر به گفت و گو از رابطه مصلحت با بعث رسل، انزال كتب « لأجل السافل و تشريع مقررات می پردازد و از مورد اخير، يعنی رابطه مصلحت و شريعت و به تبع، رابطه مصلحت و فقه با تفصيل بيشتر گفت وگو می كند.