مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فلاسفه اسلامی، بر خلاف متکلّمان مسلمان که پس از برخورد با مسئله «امامت» به مثابه یکی از اصول دین به استدلال و تحلیل آن پرداخته‌اند، صرفا با پیشبرد دستگاه فلسفی خویش ضرورت وجود انسانی را تصدیق کرده‌اند که به لحاظ دینی عنوان امام بر او اطلاق می‌گردد. از این‌رو، رویکرد فلسفه و حکمت به امامت مستقل از کلام اسلامی بوده، دارای نگاه قانونمندی و روشی متمایز از رویکرد کلامی است. قاعده «لطف»، که دست‌مایه عظیم متکلّمان در تحلیل محورهای مختلف امامت است، در حکمت و فلسفه جای خود را به قاعده «امکان اشرف» و «واسطه‌گری در فیض وجود به عالم» داده و وجهه کلامی مسئله امامت جایگاهی وجودشناختی و جهان‌شناختی پیدا می‌کند. بدیهی است که نتیجه این امر تحولی ارزشی و تأثیری در پی خواهد داشت.

«مجموع السيد حميدان» مجموعه ‏ايست كه در آن آثار به جاى مانده از سيد حميدان بن يحيى القاسمى گردآورى شده است. اين آثار عبارتند از: 1- تنبيه الغافلين على مغالط المتوهمين: اين كتاب داراى پنج فصل است كه در فصل اول آن نسبت به فريب خوردن دانش ‏پژوه با ظاهر سخنان فريبنده هشدار داده مى‏ شود. در فصل دوم درباره عقل و نفس و ديدگاه ‏هاى مختلف در اين‏ باره سخن به ميان مى‏ آيد. در فصل سوم به توضيح معناى علم و انواع آن و نيز روش هاى علم و... پرداخته مى‏ شود. در فصل چهارم از عالم و ماهيت و اصل و انواع آن سخن به ميان آمده و در فصل پنجم معناى اسلام و ايمان و نيز صفات خداوند متعال بيان مى‏ گردد. 2- التصريح بالمذهب الصحيح: اين كتاب نيز داراى پنج بخش است: در بخش اول نويسنده به بيان برخى مقدمات مى ‏پردازد كه در آنها ابتلاء انسان به برخى امور در كسب علوم دينى يادآورى شده است. در بخش دوم از مسائل امامت سخن به ميان آمده است. در بخش سوم درباره صانع و صفات ذاتى و فعلى او سخن گفته شده است. در بخش چهارم از عالم و صفات ذوات آن و نيز كيفيت فناء و نابودى آن سخن به ميان آمده در بخش پنجم به نقد و بررسى برخى از اصول معتزله پرداخته شده است. 3- المسائل الباحثة عن معاني الأقوال الحادثة: كتابى است مشتمل بر بيست مسأله كه در آن‏ها نويسنده به نقد ديدگاه معتزله پرداخته و مذهب اهل بيت عليهم السلام را درباره آن مسائل يادآور مى‏ شود. 4- المنتزع الاول من اقوال الائمة: كتابى است كه به موضوع مهم امامت اختصاص يافته‏ و نويسنده در آن به بيان اقوال ائمه زيديه در تصريح بر امامت على عليه السلام و انحصار امامت پس از پيامبر (ص) در آن حضرت و نيز صفات امام و... پرداخته است. 5- المنتزع الثاني من اقوال الأئمة (ع): مشتمل بر گزيده‏ اى از سخنان ائمه زيديه درباره ذات خداوند و نيز صفات و احكام او مى ‏باشد. 6- تذكرة تشتمل على أربع مسائل من كلامه (ره) 7- الفصل السابع من سبعة فصول من كتاب التطريف، كه در آن نويسنده به رد ديدگاه ‏هاى گروه مطرفيه از زيديه به وسيله دلايل عقلى و نقلى و نيز اجماع مى‏ پردازد. 8- تنبيه اولى الالباب على تنزيه ورثة الكتاب، مشتمل بر شش فصل است. در فصل اول برخى از اصول فقهى و احكام آنها كه در كتاب و سنت بيان شده، يادآورى مى‏ شود. در فصل دوم به بيان اصولى كه مخالفان ائمه بدانها احتجاج كرده ‏اند پرداخته مى‏ شود. فصل سوم به بيان برخى اختلاف حالات ائمه زيديه اختصاص يافته است. در فصل چهارم نمونه ‏هايى از موارد اختلاف فيما بين ائمه زيديه بيان و موارد صحيح از ناصحيح مشخص گرديده است. در فصل پنجم ويژگى‏ هاى مورد اجماع درباره كسى كه مى‏ تواند اجتهاد كند بيان شده و در فصل ششم به بيان فرق ميان شيعى و متشيع پرداخته شده است. 9- بيان الاشكال فيما حكى عن المهدى (ع) من الاقوال‏ 10- حكاية الاقوال العاصمة من الاعتزال مما انتزع و جمع من كتب الامام المنصور باللّه. 11- جواب المسائل الشتوية و الشبه الحشوية. در اين كتاب سيد حميدان به برخى سؤالات و ايراداتى كه يكى از فقيهان معاصر وى بر برخى از ديدگاه ‏هاى زيديه گرفته پاسخ مى ‏گويد. 12- خبر خولة الحنفية 13- سؤال و جواب من كلامه (ره). در پايان اين مجموعه برخى قصائد سيد حميدان نيز درج گرديده است.

«الانوار الالهیة فی المسائل العقائدیة» مشتمل بر گفتارهای كوتاهی در باب امامت در شیعه است كه به زبان عربی نگارش یافته است. نگارنده در این گفتارها، ضمن بهره‌ گیری از آیات قرآن كریم و روایات اسلامی، دیدگاه‌ های جمعی از علمای شیعه و اهل سنت را در باب امامت ذكر می‌ كند. بخشی از كتاب به مختصری درباره زندگی، و سیره عملی و فضایل ائمه معصوم (ع) اختصاص دارد.

نام دیگر این کتاب «المسائل الزیدیة» تاليف شيخ مفيد مي باشد. موضوع كتاب بحث‌ های عقیدتی با فرقه جارودیه، که از فرقه‌ های زیدیه است و مقایسه آن با عقاید شیعه مي باشد. در زمان شیخ مفید فرقه‌ ها و گروه‌ های مختلفی در پی اغراض سیاسی سر برآورده بودند. از میان شیعه نیز گروه‌ های مختلفی اعلام وجود کرده بودند. یکی از آن فرقه‌ ها فرقه «جارودیه» است و رهبر آنان «ابوالجارود، زیاد بن منذر» می‌ باشد. وی در سال ۱۵۰ هجری درگذشته است. فرقه جارودیه تنها فرقه زیدی است که توانستند مدتی باقی بمانند. شیخ مفید کتاب «المسائل الجارودیة» را در نقد و بررسی عقاید جارودیه نگاشته و در این کتاب عقاید آنان را درباره مسئله امامت زیر سؤال برده است.

«المقنع فى الامامة» تنها اثر به جاى مانده از عبدالله سد آبادى، كتابى است به زبان عربى در اثبات امامت اميرالمومنين على عليه‌ السلام و يازده فرزند ايشان. مهم‌ ترين مباحثى كه در اين كتاب مطرح گرديده، عبارتند از: ماهيت امامت، منفعت وجود امام، ويژگى‌ هاى كه وجود آن‌ ها در امام ضرورى است؛ نظير افضليت و عصمت، برخى وقايعى كه در سقيفه روى داد، اعتقاد اماميه درباره ائمه دوازده گانه و... مولف اين صفات را با استفاده از قرآن كريم و سنت نبوى و روايات صحابه به دست آورده است و تلاش نموده كه در احتجاجات خود به بديهيات و مشهورات استناد جويد.

«بلوغ الأرب و كنوز الذهب في معرفة المذهب»، تأليف على بن عبداللّه بن القاسم بن محمد بن الامام القاسم بن محمد الحسنى الشهارى الصنعانى، از عالمان زيديه، اثرى است كه به بررسى موضوع امامت از ديدگاه زيديه اختصاص يافته است. مؤلف ابتدا به بيان ادله دال بر وجوب تمسك و پيروى از عترت نبى مكرم اسلام صلى اللّه عليه و آله پرداخته و به آيات مودت ذوى القربى، آيه تطهير و احاديث نبوى اشاره مى‌ كند. سپس شيعه زيديه را تنها مصداق شيعه علوى معرفى مى‌ كند. مؤلف با استناد به آيه تطهير بر رسوخ علم در عترت پيامبر اكرم (ص) استدلال مى‌ كند و به احاديثى چون حديث ثقلين نيز در اين زمينه استناد مى‌ جويد. سپس احاديث نبوى دال بر وصايت على (ع) و نيز آيات و روايات دال بر خلافت بلافصل على (ع) را يادآور مى‌ شود. مؤلف همچنين به اجماع امت بر وجوب امامت اميرالمؤمنين (ع) و ذريه ايشان از امام حسن و امام حسين عليهماالسلام استناد مى‌ كند. در بخشى ديگر از كتاب نويسنده، به بررسى رواياتى مى‌ پردازد كه در آنها از وقوع هرج و مرج بين امت اسلامى، پس از رحلت نبى مكرم اسلام (ص) و گروه گروه شدن آنان خبر داده شده است. سپس به بيان نام ائمه زيديه و فرزندان ايشان پرداخته و از اساتيد معاصر خود نام مى‌ برد و طرق و أسانيد خود را يادآور مى‌ شود. در بابى ديگر از ابواب كتاب مؤلف از بدعت‌ گذارانى چون ضرار بن عمر، جهم بن صفوان، حسين النجار، ابوالحسن بن ابى‌ بشر الأشعرى نام برده و برخى عقايد ايشان را يادآور مى‌ شود. سپس به معرفى مرجئه و حشويه پرداخته و در ادامه به معرفى برخى معتقدات مجبره، مشبهه و قدريه مى‌ پردازد. معرفى برخى از رجال عدليه و شيعه و نقل گفتار ايشان درباره معناى عدل و تشيع و نيز معرفى بعضى نگارش‌ هاى زيديه كه مشتمل بر احاديث شريف نبوى است كه از طريق علماء سلاله علويه روايت شده، در بخشى ديگر از كتاب آمده است.

«عجالة المعرفة في أصول الدين» کتابی به زبان عربی در علم کلام تألیف محمد بن سعید بن هبة الله راوندی عالم شیعه قرن 7 مي باشد. مؤلف در چهار فصل کتاب با روشی نو و تازه به اثبات اصول دین پرداخته است. روش نو و ابداعیِ نویسنده مبتنی بر اصل «حاجت» و «نیاز» است. از آنجا که هر انسانی در وجود خود به وجود دیگری احساس فقر و نیاز می‌ کند و خداوند هم در قرآن به آن اشاره کرده است، انبیا هم با کتب و شرایع و راهنمایی‌ هایشان رفع این نقص را مطلوب توصیف کرده‌ اند و همگان را به سوی کمال فرا می‌ خوانند. او در این کتاب به گونه‌ ای عمل کرده که همه مطالب آن از پیچیدگی آراسته بوده و با وجود اختلاف در موضوع و مباحث، همگی دارای ارتباط به هم هستند و خواننده، مطالب کتاب را همچون حلقه‌ هایی به هم پیوسته می‌ بیند. مؤلف در مقدمه به بیان روش خود در اثبات عقاید دینی پرداخته است و سپس در چهار فصل به مباحث کلامی می‌ پردازد. فصل اول: در اثبات وجود صانع و صفات ثبوتیه و صفات سلبیه فصل دوم: در اثبات نبوت و ویژگی‌ ها و لوازم آن فصل سوم: در بحث امامت و تعیین شرایط امامان و اثبات غیبت امام دوازدهم. در پایان هم درباره معاد بحث می‌ کند. فصل چهارم: در بحث عدل و وعد و وعید و دیگر شئون معاد.