جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اختلاف در آراء فقیهان در باب «ولایت فقیه و حدود آن» از عمده ترین مناقشات فقهی در سده ی اخیر بوده است. اما علت این اختلافات را باید در پس مباحث و مناقشات نظری در کتب و رساله های استدلالیِ فقها جستجو کرد. در این میان به نظر می رسد رویکردها و نظریات تفسیری کلاسیک در غرب ظرفیت بدیعی برای توضیح و تبیین علل شکل گیری این اختلافات از نظرگاهی نو به این آراء دارند. این نوشتار در پی آن است که اختلاف آراءِ مرحوم نائینی و امام خمینی(ره) در مقوله ی ولایت فقیه را با استمداد از دستاوردهای نظریه ی «تفسیر بازشناسانۀ» اِریک هِرش، متفکر متأخّر هرمنوتیک کلاسیک، به کنکاش بگذارد. در پژوهش حاضر پس از عیان سازی مفروضات دو فقیه با تحلیل محتوای کیفی متون ایشان، در نهایت علت اصلی تفاوت آراء را تفاوت در تلقی آن دو از «ژانر درونی» روایات محل رجوع، به عنوان مفهومی کلیدی در نظریه ی هرش، قلمداد می کند.

عدالت سیاسی از مفاهیم اصلی، پرسروصدا و چالش برانگیز حوزه سیاست در طول تاریخ زندگی سیاسی بشریت بوده است. از این رو مکاتب مختلف بر اساس جهانبینی و مبانی فکری خود به تبیین آن پرداخته اند. مکتب حکمت متعالیه یکی از مکاتب حکمی در حوزه اندیشه اسلامی است که پایه های اصلی آن براساس اصالت، وحدت و تشکیک در وجود شکل گرفته است. براین اساس هدف از مقاله حاضر بررسی پیشرفت عدالت سیاسی از منظر حکمت متعالیه است و از روش تحلیل محتوا استفاده شده است فرضیه ای که نگارنده آن را مطرح کرده این است که، پیشرفت عدالت سیاسی از منظرحکمت متعالیه متعالی و مبتنی بر سیر تحول و شدن انسانی و حرکت درونی و معنوی انسان در جامعه با حضور موثر عنصر اختیار و حرکت جوهری و نقش ارادی انسان و افزون بر این شناختن حقیقت و عمل کردن به آن در جهت ظهور عدالت سیاسی در جامعه است.

دیدگاه امام خمینی (ره) همانند بسیاری از عالمان شیعه، در موضوع حجیت روایات فقهی در مقایسه با روایات غیر فقهی متفاوت است. امام خمینی قائل به حجیت خبر واحد فقهی است و دلیل اصلی خود بر این دیدگاه را که مبتنی بر سیره و بنای عقلاست ارائه کرده و به نقد دلایل دیگر، از جمله دلایل قرآنی، روایی و اجماع می پردازد. در مقابل، برای روایات غیر فقهی اعتباری قائل نیست. هرچند برخی نشانه ها در کلام ایشان، نشان از اعتقاد ایشان به حجیت روایات غیر فقهی نیز دارد، اما تصریحات ایشان در قول به عدم حجیت، غیر قابل انکار و به لحاظ مبنای اصولی صریح تر است، گرچه در مقام عمل، یعنی در تفسیر آیات اعتقادی و معارفی بویژه با گرایش عرفانی، بر این دسته از روایات اعتماد داشته اند.

احکام تکلیفی قرآن کریم به صورت خطاب های کلی بیان شده است که به طور معمول، با ادوات ندا همراه است. خطاب نیز به مخاطب حاضر نیاز دارد. از سوی دیگر، احکام اسلامی برای تمام مردم و در همه زمان ها وضع شده است. بر این اساس، این بحث بین علمای اصول مطرح شده که حکم این نداها چگونه متوجه غیر حاضرین نیز می شود ـ به خصوص در مواردی که شبهه اختصاص حکم به حاضرین وجود دارد. بعضی از علمای اصول از طریق قاعده اشتراک احکام، به این شبهه، پاسخ داده اند و اکثر علمای اصول نیز معتقدند که حکم این خطاب ها، مانند قضایای حقیقیه، متوجه افراد موجود و افراد مفروض الوجود است. در این میان، امام خمینی (ره) ضمن رد نظریات مذکور، معتقدند که خطاب های قرآن از جنس قوانین عقلانی است که اساسا مخاطب آن افراد نیستند، بلکه کل جامعه با عناوینی مانند «الناس» مورد خطاب واقع شده اند. بنابراین، ویژگی های فردی مانند علم و قدرت، شرط جعل تکلیف نیست، بلکه شرط مرحله امتثال و تنجز تکلیف است. نتیجه این دیدگاه در بسیاری از مسائل اصولی، ظاهر می شود. در باب علم اجمالی، تکلیف در هر حال، در حق مکلف منجز است؛ حتی در موردی که یکی از اطراف علم اجمالی از محل ابتلای مکلف، خارج و او فاقد قدرت ارتکاب باشد یا در مورد صحت عبادت مهمی که با وجود فعلیت عبادت اهم و ترک آن عبادت، انجام شده است.

از میان اموری که به رابطه خدا و انسان مربوط می شود ،سه مساله به طور مشترک در آثار امام خمینی و کی یرکگارد مورد توجه ویژه قرار گرفته است که یکی از آنها «هبوط آدم» است که منجر به ورود اولین انسان به جهان طبیعت شد. امام خمینی معتقد است که این واقعه کلید باب برکات خدا و عامل بسط رحمت او بر جهان بشری است ولی کی یرکگارد با اشاره به نافرمانی آدم (ع ) و خوردن از درخت ممنوعه ،هبوط را مجازات یک گناه می داند . از سوی دیگر کی یرکگارد معتقد است که خداوند چنان عشق و شفقت بیکرانی به انسان دارد که از سر لطف ،خود انسان می شود و به زمین می آید تا در رنجهای او شریک شود. این رابطه منحصر به فرد که کی یرکگارد از آن به « انسان شدن خدا »تعبیر می کند از دید امام ، امری مردود است ولی به نظرمی رسد که آنچه ایشان در توضیح مقام خلیفه اللهی انسان کامل و نیز در تبیین متمثل شدن آدم به صورت خداوند می گوید ، بیان محتوا و مراد همان رابطه ویژه در فرهنگ اسلام است و این رابطه ، مساله دوم ازسه مساله مورد بحث مقاله است . آخرین مساله مقاله، «ابتلا و آزموده شدن به سختیها» ست که طی آن ، بنای ایمان به عنوان پل ارتباطی خدا و انسان ساخته می شود و استواری این بنا به نظر کی یرکگارد با تسلیم شدن به امر خدا سنجیده می شود ، هر چند که این تسلیم منفعلانه و از سر نارضایتی باشد ، اما از نظر امام خمینی کیفیت تسلیم در نحوه ایمان دخالت تام دارد واز این رو نهایت ایمان رضاست، یعنی تسلیم با نهایت خشنودی نه مطلق تسلیم .

در ضرورت و اهمیت حضور اخلاق در جامعه، جای تردید نیست. امام خمینی (ره) که خود تاسیس و اداره جمهوری اسلامی ایران را بر عهده داشت، سیاستمداری مهذب و صاحب نظری صائب در حوزه های گوناگون و از جمله اخلاق است. ایشان معتقد است تمامی احکام اخلاقی اسلام، سیاسی است، لذا در اثر حاضر تلاش شده تا مباحث اخلاقی امام خمینی (ره) به صورت یک سیستم و به شکلی جامع با روشی توصیفی تحلیلی و با استفاده از چهارچوب نظری متخذ از آثار ایشان تبیین شود. به نظر می رسد اخلاق سیاسی امام خمینی (ره) مبتنی بر راهبرد برادری است. برای تحقق، تثبیت و گسترش برادری در جامعه آراسته شدن به فضایل و پیراسته شدن از رذایل لازم است. امام خمینی (ره) بر این باور است که تمامی انسان ها دارای دو فطرت هستند فطرتی اصلی که عاشق کمال مطلق است و فطرتی تبعی که از نقص تنفر دارد. پیوند برادری که با آراسته شدن به فضایل اخلاقی که خواسته فطرت اصلی انسان است، تقویت می شود و باعث می شود که جامعه چون پیکری واحد درآید للله حرکت کند و نه للنفس، در این صورت است که جامعه، مدینه فاضله و مقرب خدا خواهد شد. به این ترتیب مقاله حاضر درصدد است مبنای این سیستم اخلاقی که سیاست، ذاتی آن است، راهکاری برای حل معضلات و مشکلات فردی، خانوادگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطوح ملی، منطقه ای و جهانی ارائه دهد.

از موضوعاتی که در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) قابل توجه است، وحدت اسلامی است، از آنجایی که این مفهوم می تواند مورد بازخوانی، قرائت و تفسیر خاصی قرار گیرد و در هر گفتمان خاص، معنایی خاص به خود داشته باشد، لذا مهم تر از هر چیز ماهیت آن در زبان و اندیشه اندیشمند و نظریه پرداز مدافع آن است اما درک چیستی و ماهیت هر امری پیش از هر چیز به ویژگی های معرفتی، هستی شناسانه و ارزشی وابسته است که بدان معنا می دهد. فرضیه اساسی ما در این پژوهش بررسی دیدگاه گفتمانی درباره ماهیت وحدت و همبستگی از دیدگاه حضرت امام خمینی است. و سوال اصلی ما در این نوشتار این است که وحدتی که امام آن را به عنوان یک واجب الهی، امر مقدس و ضرورتی عقلی و شرعی نام می برد؛ دارای چه ویژگی های عقلی و نظری یا ارزشی و جهان شناسانه ای است؟ چرا که ویژگی های هر چیز در کل بیان کننده چیستی حقیقی آن است. بدین معنی که واقعیت وجودی آن را می سازند و شکل می دهند. مهم ترین صفات و خصایل وحدت اسلامی با توجه به آثار و اندیشه امام خمینی (ره) عبارتند از: توحیدباوری و اعتصام به حبل اله، مصلحت باوری عمومی و توجه به منافع عامه انسان های مسلمان، مکتب باوری یا توجه به مصلحت اسلام و شریعت، وحدت باوری یا تاکید بر اهمیت و جایگاه همبستگی اسلام و... که در اندیشه امام از جایگاه خاصی برخوردار می باشند.

از جمله محورهای مهم در بحث «ولایت فقیه»، موضوع «ضرورت تشکیل حکومت توسط فقیهان» است که بر باورمندی به مسئله «ولایت سیاسی فقیه» مبتنی است. این موضوع، در «رساله ولایت فقیه» سید مصطفی خمینی انعکاس پردامنه‌ای یافته است. در این نوشتار، با رویکردی توصیفی تحلیلی، به بررسی ادله غیرلفظی ضرورت تشکیل «حکومت دینی» از دیدگاه ایشان پرداخته‌ایم. استنتاج از سیره معصومان(ع)، مبانی دین‌شناسانه، اجماع مسلمین، اصل مصلحت، قاعده میسور و ترتب، اصلِ عدالت گستری؛ از جمله ادله مورد اتکای ایشان در اثبات ضرورت تشکیل حکومت دینی توسط ولی فقیه است. مشارالیه گذشته از استدلال‌های عقلی، در ضمن یک سلسله مباحث تحلیلی، از کارکردهای رسالت و نبوت و تحلیل ماهوی قوانین اسلامی سخن به میان آورده و معتقد است از آن‌جا که رهبران الاهی از انبیا و رسولان و ائمه هدا: همه برای اداره جوامع بشری برانگیخته شده‌اند؛ نمی‌توان در دوران غیبت امام معصوم(ع)، این تکلیف را ساقط شده و غیرضروری تصور کرد.

شفاعت از مباحث مهم اسلامی است که در قرآن کریم و احادیث معصومین(علیهم السلام) عنایت ویژه‌ای به آن شده است. مسلمانان نیز به طور اجماعی، اصل شفاعت را پذیرفته و از مسلّمات و ارکان عقاید اسلامی به حساب آورده‌اند. آیات و روایات زیادی هم بر عدالت الهی گواهی می‌دهند و به صراحت و اشارت، ذات مقدس او را از ظلم و ستمکاری تنزیه می‌کنند. از نظر اسلام عدل الهی حقیقی است و عدالت از صفاتی است که قطعاً باید خداوند را به آن موصوف نمود. حال در این مجال ضمن بررسی مختصر واژگان شفاعت و عدالت، چگونگی رابطه شفاعت با عدالت خدا بررسی می‌شود، اینکه چه رابطه‌ای میان شفاعت و عدالت الهی وجود دارد؟ آیا درخواست شفاعت به واسطه توسل، که نوعی فضل و کرم و مغفرت و رحمت الهی است، عدل خدا را زیر سؤال می‌برد؟ و آیا با وجود عدل الهی می‌توان امید به شفاعت داشت؟ مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت به این نتیجه خواهیم رسید که شفاعت نه‌تنها عدل خدا را نقض نمی‌کند بلکه وجود شفاعت و شرایط استحقاق آن برای برخی افراد، عین عدالت و دادگری حق تعالی است.

جامعۀ امروز جهانی که طعم تلخ دوری از معنویت و عرفان را در چند قرن گذشته احساس کرده، عطش وافری به طرح اندیه های افرادی عارف و اندیشمند از قبیل سیدحیدر آملی دارد. بشریتی که تحت تاثیر آموزه های مدرنیته و جایگزین کردن عقلانیت ابزاری در خدمت غریزه، از عقل اصیل که موهبت الهی است محروم شد و به تبع آن، اخلاق و معنویت را در یک میزان بسیار وسیعی از دست داد تا جایی که به تعبیرمارتین هایدگر "بزرگترین مشکل بشریت امروز گریز از تفکرست و مشکل تر از آن، این است که او خود را متفکر نیز می داند".