جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تعریف واژه یا مفهوم خط مشی کاری سهل و ممتنع است. کسانی که اهل مطالعه متون مدیریت و علوم سیاسی هستند آن را می فهمند، اما در هنگام ارائه تعریف ساختارمند با مشکل مواجه می شوند. خط مشی یک جهت‌گیری کلی است که چگونگی عمل سازمان‌ها و مؤسسات را در آینده مشخص می‌سازد (دانش فرد، 1388: 7). خط مشی‌گذاری به مثابه وظیفه قدیمی ولی تخصص و حرفه جدید مطرح می‌باشد شاید در ابتدا این گونه فرض شود که خط مشی‌گذاری عبارتی صرفاً علمی است و اصولاً در اسلام فاقد جایگاه است، در حالی‌که این گونه نیست، دین اسلام دین جامع است و حتی از این مسئله نیز فروگذار نکرده، اما خط مشی گذاری را با واژه تصمیم‌گیری مترادف می داند و سطوحی را برای آن در نظر می‌گیرد. با توجه به اینکه خط مشی‌گذاری امری دولتی است و حاکمان و دولتمردان با نیت‌های گوناگون از جمله به کرسی نشاندن عقاید خود، تحقق بخشیدن به اولویت‌ها، رفع مسائل و مشکلات عمومی و تقویت و توسعه رفاه مردم به خط مشی گذاری روی می آورند، بنابراین، اهمیت بررسی موضوع احساس می‌شود. علاوه بر این، لزوم خط مشی‌گذاری در کشوری اسلامی و توجه اسلامی به این موضوع ضرورت و اهمیت آن را دو چندان می کند. از آن رو، که بررسی‌ها یا صرفاً علمی است یا اسلامی، بنابراین بررسی حاضر از لحاظ پیوند این دو مقوله به هم و سعی در ارائه الگو، از جنبه نوآوری برخوردار است (دانش فرد، ادیب زاده و ابراهیمی، 1394: 84). از سوی دیگر کتاب نهج‌البلاغه پس از قرآن کریم گرانقدرترین میراث فرهنگی مسلمانان است که در قرن چهارم هجری به‌وسیله یکی از علمای شیعه به نام سید رضی، تالیف شده است. این مجموعه گزیده‌ای استثنایی از برترین گوهرهای آموزه‌های امام علی (ع) از خطبه‌ها، سخنان و سخنرانی‌ها، نامه‌ها، وصیت‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها، سخنان کوتاه و حکمت‌ها می‌باشد که به دلیل محتوای غنی و بلاغت بی‌نظیرش برادر قرآن می‌دانند. در نهایت با بررسی دیدگاه‌های مدیریتی امام (ع) به این نتیجه می‌رسیم که تئوری حضرت امیر علیه السلام مبتنی بر مدیریتی حاکی از عشق و محبت به ذات اقدس الله است که همین محبت را نثار همه انسان‌هایی می کند که خود والی، زمامدار و مدیر آنهاست . از این‌رو یکی از بزرگترین و مهم‌ترین ارکان مدیریت که می‌تواند رمز شکست و یا موفقیت مدیر باشد، «تصمیم‌گیری » است . امیرالمؤمنین علیه السلام رأی افراد عاقل را موجب نجات آنان می داند: رَاءْیُ الْعاقِلِ یُنْجی و نیز می‌فرماید: رَأیُ الرَّجُلِ میزانُ عَقلِهِ ، میزان عقل مرد، اندیشه اوست (غرر الحکم و درر الکلم، ص 55). تصمیم‌های صحیح و عاقلانه، امور مختلف سازمان را نظام می‌دهد و حرکت و ارتقا به سوی اهداف را رقم می‌زند؛ چه بسا «تصمیم‌گیری » دقیق که موجب کمال سعادت انسان شمرده شود. حضرت می‌فرمایند: إذا اقتَرَنَ العَزمُ بِالحَزمِ کَمُلَتِ السَّعادَهُ ؛ هنگامی که تصمیم با دقت همراه شود، سعادت کامل می شود ( غرر الحکم و درر الکلم، ص474). به تعبیر امیرالمؤمنین علیه السلام برای هر مشکلی راه حلی هست ولیکن یافتن آن نیاز به تدبیر دارد: لِکُلِّ ضَیقٍ مَخرَجٌ ، برای هر تنگنایی راه خروجی هست ( غرر الحکم و دررالکلم، ص 481 ). کسی که آرا و راه حل‌های مختلف را بیازماید، می‌تواند لغزش‌گاه‌ها را با دید وسیع بشناسد. همچنین با توجه به فراگیر بودن دین مبین اسلام در همه عرصه‌های فردی و اجتماعی و تبیین اصول ارزشی حاکم بر اسلام بر مبنای نظام امامت و ولایت، اجرای اسلام به‌منظور بهره‌مندی از آثار و فواید آن در دستیابی به کمال و سعادت فرد و جامعه ضروری است (پاشایی هولاسو ودیگران، 1396). باری از منابع مهمی که در اسلام می‌توان به آن اشاره کرد، نهج‌البلاغه می‌باشد که تحقیقات انجام شده بر این منبع ارزشمند نشاندهندە اهمیت این کتاب ارزشمند به‌منظور تأمل در آن است؛ اما پژوهش‌هایی که در موضوع منابع انسانی روی کتاب نهج-البلاغه انجام شده در خصوص موضوعاتی از قبیل توانمندسازی منابع انسانی از منظر نهج‌البلاغه و یا پژوهش‌هایی که با موضوع‌های مدیریتی بر کتاب یادشده انجام گرفته در خصوص شایستگی‌های مدیران بوده است، (خسروی‌نیا و رشیدی‌طغرل‌الجردی، 1399). از این‌رو بر اساس جستجوهایی که صورت گرفت پژوهشی یافت نگردید که به ارائه الگوی خط مشی گذاری از دیدگاه حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه بپردازد. درنتیجه با انجام این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال هستیم که علاوه بر ارائه الگوی خط مشی گذاری از دیدگاه حضرت علی (ع) سیاست‌های منابع انسانی دولت برای مدیران ارشد (کارگزاران) و مدیران سطوح پایین و کارکنان بر اساس دیدگاه‌های امام علی (ع) در در نهج‌البلاغه کدامند.

موضوع این پایان نامه درباره بررسی و نقد دیدگاه کلامی سید علی شرف‌الدین درباره فضایل امام علی‌ از منظر کلامی است. در این پژوهش با آراء و دیدگاه شرف‌الدین پیرامون فضایل امام علی‌ آشنا شدیم و به شبهات پاسخ داده‌ایم. در فصول مختلف این پایان‌نامه، دیدگاه سیّدعلی شرف‌الدین درباره فضایل علمی، شخصیتی، اخلاقی و... امام علی‌ از نظر وی مورد پژوهش قرار گرفته است. آراء و دیدگاه‌های سیدعلی شرف‌الدین را با مراجعه به آثار وی به‌دست آورده‌ایم. در ادامه برای بررسی و نقد دیدگاه وی پیرامون فضایل امام علی‌ به کتب اعتقادی و کلامی مراجعه کرده و با روش توصیفی و تحلیلی به نقد‌های شرف‌الدین پاسخ داده شده است. در این پایان نامه دریافتیم که سید علی شرف‌الدین از تشیع فاصله گرفته است و دیدگاه وی هیچ سنخیتی با دیدگاه‌ها و اعتقادات اصیل شیعه ندارد و دیدگاه وی مورد خدشه و قابل نقد می‌باشد.

تحریف شخصیت افراد برجسته از جمله ابزارهای جنگ روانی است که همواره مورد توجه ستمگران در راه تجاوز و تضییع حقوق دیگران بوده و خسارت زیادی را بر جامعه اسلامی تحمیل کرده است. مخالفان حق در رهگذر همین تبلیغات مسموم دست به تحریف حقائق زده و گاه با تحریک افراد علیه فرد هدف، خون هایی به ناحق ریخته و حقائقی را وارونه به مردم جلوه داده اند. امام علی علیه السلام شخصیتی بی بدیل و نمونه در تاریخ است. اما کمتر شخصیتی را در طول تاریخ اسلام می توان یافت که مانند امام علی علیه السلام مورد ترور شخصیت قرار گرفته باشد. دشمنان نه تنها فضائل او را مخفی کردند، بلکه بجای آن برایش رذائل تراشیدند، حتی برخی از دوستان نیز از ترس جانشان به اخفای فضائل او تن در دادند. بخشی از شبهاتِ پیرامون شخصیت امام حتی در عصر امروزی هم مشاهده می شود و حتی در بین شیعیان نیز رواج دارد. به عنوان مثال، هنوز نسبت به ویژگی های ظاهری امام علی علیه السلام، مسئله بطین بودن ایشان مطرح است. ضرورت پاسخ و تبیین این موارد، نگارنده را بر آن داشت تا این موضوع را انتخاب و دست به تحلیل و مقایسه آثار تاریخی مجعول با تاریخ صحیح و نهج البلاغه بزند تا واقعیت شخصیت امام روشن گردد. قابل ذکر است که امام علی علیه السلام در بیش از صد مورد از نهج البلاغه نسبت به تحریف شخصیت خود پاسخ داده اند. در این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته، با محور قراردادن نهج البلاغه و دفاعیات امام علی علیه السلام از خود، بخشی تحریفات نسبت به شخصیت امام در بخش های سیاسی، فیزیکی، تاریخی، اخلاقی، عقیدتی و علمی مورد بررسی قرار گرفته تا حقیقت شخصیت امام علیه السلام، مشخص و لکه های شک و شبهه از شخصیت والای امام برطرف گردد. آنچه مشخص است این است که دشمنان امام علی علیه السلام در راستای تخریب شخصیت ایشان، از هیچ تلاشی و هیچ اقدامی فروگذار نکرده است و در طول سالیان متمادی، همواره امام را مورد هجمه قرار داده. نتیجه این پژوهش آنکه با وجود تمام این اقدامات، خورشید فروزان امامت و ولایت امام علی علیه السلام به قدری نورانی و متجلی بود که با وجود همه این تلاش ها، باز آسمان اسلام و تشیع را روشن نگاه داشته و گرچه در کوتاه مدت، دشمنان لکه ابری در برابر این خورشید قرار دادند، اما با گذشت زمان شکست قطعی دشمن در نبرد در این عرصه مقابل امام علی علیه السلام نیز مشخص و به همه اثبات شد.

واقعه غدیر خم به عنوان یکی از مهم‌ترین مستندات تاریخی در اثبات حقانیت امامت و جانشینی امام علی(ع) همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. در این میان، اسلوب «مناشده» (سوگند دادن مخاطب برای اقرار گرفتن) به عنوان یکی از شیوه‌های مؤثر در احتجاجات امام علی(ع) و یارانشان جایگاه ویژه‌ای دارد. علامه امینی یکی از اشخاصی است که اقدام به جمع ‌آوری این مُناشَدات کرده است. در این راستا پنج مناشده از خود حضرت علی(ع) و پنج مورد نیز از دیگران مطرح شده‌است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخآن‌های، پنج مناشده از امام علی(ع) و پنج مورد از دیگران را که توسط علامه امینی جمع‌آوری شده، با هدف تبیین جایگاه مناشدات در گفتمان امامت و تحلیل روش علامه امینی مورد بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که علامه امینی در گردآوری این مناشدات از اصولی مانند استناد به منابع معتبر اهل سنت، دقت در نقل روایات و استفاده از نسخه‌های تصحیح‌شده بهره برده است. تحلیل و بررسی این مناشدات نشان می‌دهد که امیرالمؤمنین علی(ع) و یارانشان از این روش نه صرفاً برای اثبات واقعه غدیر، بلکه به عنوان ابزاری کلامی برای اقرارگیری از مخالفان استفاده کرده‌اند. لازم به توضیح است که اگرچه روش علامه امینی در جمع‌آوری این مناشدات از مزایای قابل توجهی برخوردار است، اما برخی کاستی‌ها مانند به‌کارگیری روایات ضعیف و ذکر اسناد متفاوت بدون ارزیابی اعتبار آن‌ها نیز در آن مشاهده می‌شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که علامه امینی در بررسی مناشدات از اصول و معیارهای علمی متعددی بهره برده است. ایشان با تکیه بر مستندات معتبر، استدلال‌های محکم، وضوح بیان، امانتداری علمی، مدیریت زمان و حقیقت‌جویی، به گردآوری و تحلیل این روایات پرداخته‌اند. روش تحقیق ایشان مبتنی بر استدلال‌های منطقی بوده و عمدتاً روایات مناشده را از منابع معتبر اهل سنت استخراج کرده‌اند، ضمن اینکه در مواردی به نقد و بررسی این روایات نیز پرداخته‌اند. تحلیل محتوایی مناشدات با رویکردهای چندبعدی (سیاسی، اجتماعی، روان‌شناختی، ادبی و تاریخی) نشان می‌دهد که امام علی(ع) از این روش به عنوان ابزاری کلامی برای اخذ اقرار از مخاطبان درباره حقانیت واقعه غدیر استفاده می‌کرده‌اند. این یافته به وضوح نشان می‌دهد که ادعای برخی مبنی بر عدم استناد امام علی(ع) به غدیر نادرست است، چرا که بررسی منابع تاریخی حتی منابع اهل سنت نشان می‌دهد ایشان هم در ماجرای شورا و هم پیش از آن در واقعه سقیفه، به غدیر استناد کرده‌اند. همچنین یافته‌ها حاکی از آن است که برخی از فرزندان و یاران امام علی(ع) نیز برای اثبات حقانیت غدیر، اخذ اقرار از مخالفان یا رفع تردیدها از این روش استفاده کرده‌اند که در این پژوهش با رویکردهای مختلف مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.

مسئله تهدیدهای فرهنگی در جامعه اسلامی یکی از مهمترین مسائلی است که از بعد آسیب‌شناسی در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی باید مورد توجه قرار بگیرد. از جمله منابعی که می‌توانیم برای الگوگیری در مواجهه با تهدیدات فرهنگی از آن بهره ببریم استفاده از سیره امیرمؤمنان علی (علیه السلام) است. در این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسیده است تهدید‌های فرهنگی زمان امامت امیرمؤمنان (علیه السلام) از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه وآله) تا شهادت ایشان مورد مطالعه قرارگرفته است و از میان تهدیدات فرهنگی عصر امام علی (علیه السلام) به دو دسته از تهدیدات آن دوران؛ تهدیداتی از سوی یهودیان و تهدیداتی که حاصل فتوحات و گسترش قلمرو حکومت مسلمانان است مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس یافته‌های این تحقیق امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در عرصه دینی و در عرصه اجتماعی در برابر تهدیدات فرهنگی که در جامعه اسلامی پدیدار گشت اقداماتی انجام دادند. در عرصه دینی: مواجه با اسراییلیات، معرفی جاعلان حدیث و ناقلان اسراییلیات، طرد قصه سرایان، روشنگری مردم نسبت به عدم پذیرش همه روایات، مواجه با غالیان، مواجه با آسیب در قرائت متون دینی،نگارش قرآن، تأسیس علم نحو و در عرصه اجتماعی:رفع تبعیض نژادی، مواجه با اشرافی گری و رفاه طلبی، مواجه و مخالفت با طبقه‌بندی اجتماعی و مواجه با مناسبتهای غیر اسلامی، عناوینی هستند که در رابطه با آن‌ها بحث و بررسی صورت گرفته است. بنابراین در فهم و درک و مطالعه تطبیقی وضعیت فرهنگی جامعه اسلامی زمان امیرالمؤمنین و سیره آن حضرت (علیه السلام) به عنوان رهبر مسلمانان و امام شیعیان نکات فراوانی وجود دارد که مهم توانایی و ظرفیت استفاده از آن نکات هست که در ایجاد و شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی تأثیر بسزایی دارد. همانا سیره امیرالمؤمنین (علیه السلام) و سخنان پرشمار و بسیار درس آموز آن حضرت مملوء از معارفی است که جایگاه و کارکردهای ارزش‌های مختلف فرهنگی و اخلاقی را برای ما در راه مواجه با انواع تهدیدات فرهنگی روشن می‌سازند.

اسلام به مثابه دریای پهناور از اندیشه و تفکر، گرایش های سترگ و غنی بسیاری را درخود جا داده است. و هر روز برگستردگی آن‌ افزوده می گردد. از دامنه این دین مبین اسلام، عالمان، دانشمندان و شخصیت های شخیص و بزرگی علمی رشد یافته، که آثار نفیس و ارزشمندی را برای بشریت و آینده گان به جا گذاشته است. میرحسین میبدی یزدی، یکی از شخصیت های علمی قرن نهم هجری. با خلق اثر نفیس خویش تحت عنوان، شرح دیوان منسوب به حضرت امیرالمومنین علی(ع)، اشعاری را از ایشان نقل و به فارسی برگردانده است. میبدی دارای مذهب شافعی و دارای گرایش تسنن دوازده امامی بوده است. ایشان در کتاب شرح دیوان در مورد جایگاه ائمه اطهار مطالبی را نیز گنجانیده است. میبدی هرچند دارای مذهب شافعی بوده، اما دارای گرایش علوی بوده است. آثار او مملو از اظهار محبت و ارادت به اهل بیت گرامی پیامبر (ص) است.

انگیزه نگارش این نوشتار، خلأیی بود که در شناخت اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام احساس کردم، روشن است که نورانیت گونه وفادار از آنها، کاملا ناشی از، نور وجود امیرالمومنین علی علیه السلام است که بر جهان می تابد، و پرتوهای آن سراسر هستی را فرا گرفته است، از این رو، معرفی این گونه از یاران امیرالمؤمنین علیه السلام برای شناخت آن امام علیه السلام بزرگوار نیست. همچنین معرفی آنان فضیلتی به امام نمی افزاید ، زیرا خود آن حضرت سرچشمه همه فضایل و کمالات است و نورانیت این یاران برگرفته از آن امام همام است. ما در این نوشتار تنها به گونه شناسی اصحاب، کارگزار و والیان آن حضرت نپرداخته ایم. بلکه خصوصیات، رفتار سیاسی و عقیدتی آنها بخشی از بحث ما بوده است. این تحقیق اصحاب را به سه گونه تقسم کرده است: گونه نخست: اصحاب وفادار به امام علی علیه السلام، گونه دوم : اصحابی که زمانی با آن حضرت بودند اما به دلایلی از حضرت جدا شدند، گونه سوم: اصحابی که به دلایل فریب دنیا خوردند وعلیه امام (ع) شوریدند. همچنین اصحاب امام از لحاظ عقیده به سه گروه تقسیم شده اند: دسته اول : اصحابی که به امامت امام(ع) از طریق نص و وصایت اعتقاد دارند، دسته دوم: اصحابی که نسبت به امام مبتلا به غلو شدند. دسته سوم : اصحابی که معتقد به امامت امام (ع) از طریق شورا و بیعت بودند. این تحقیق دارای چهار فصل و یک خاتمه است. در فصل اول، کلیات ، ادبیات موضوع و تعریف برخی از مفاهیم کلیدی بیان شده است؛ در فصل دوم، جریان شناسی تاریخی عصر خلافت امیرالمومنین(ع) به صورت مبسوط بیان شده است؛ در فصل سوم، گونه شناسی سیاسی یاران امام علی (ع) بیان شده است؛ در فصل چهارم، گونه شناسی عقایدی یاران امام علی بیان شده است؛ و در خاتمه جمع بندی نهایی دسته بندی شده است.

نقش افراد دو رو منافق در دوران حکومت امام علی(ع) از مهم ترین مباحثی است، که برای عبرت گرفتن در حکومت های اسلامی میتوان از آن بهره برد و با توجه به اهمیت و ضرورت آن، در این پژوهش به نقش آنان در توطئه علیه حکومت های امام علی وامام حسن وسپس کار شکنی های معاویه در هردو دوره پرداخته میشود. و سعی می کنیم این چهره های مخرب ونقش آنان را که تغییرات منفی در حکومت امامان ما بوجود آوردند تبیین نماییم . در دوران امامت امام علی سه گروه در مقابل امام ایستادند و نقش منفی آنان کار را بر امام سخت نمود که در بخش اول این سه گروه را بطور مفصل معرفی کرده ایم وآنها عبارتند از: اجتناب کننده گان از بیعت با امام که هیچکدام با امام علی بیبعت نکردند وآنها عبارتند از : عبد الله بن عمر: محمد بن مسلمه -سعد بن ابی وقاص مروان حکم -مغیره بن شعبه عبد اللّه بن عامریَعْلَی بن مُنْیَه. وگروه دوم : تمرد کننده گان از بیعت و فرمان امام علی: که آنها نه تنها بیبعت نکردند بلکه از بیعت تمرد نمودند : مانند تمردمعاویه از فرمان امام علی ع وتمرد عایشه بنت ابوبکر ازبیعت با امام. و سومین گروه ناکثین یا پیمان شکنان بودند که اول بیبعت نمودند اما زمانی که منفعت شان را در همراهی با امام ندیدند بیعت را شکستند وآنها افراد ذیل بودند: مانند 1-زبیر ابن عوام 2-طلحه بن عبید اللّه: 3-عبد اللّه بن زبیر : برخی از چهره ها هم در دوره امام علی بودند وهم در دوره امام حسن و حتی در دوران امام حسین و در شکل گیری حادثه کربلا نقش داشتند مانند مروان و عبد الله زبیر وعبدالله عمر که تا آن زمان زنده بودند و افرادی دیگر مخصوص همان دوره بودند مانند عبیدالله زیاد و عمر سعد وشمر و ...که نقش اصلی در حادثه کربلا داشتند و در این تحقیق با مستندات تاریخی منافقین که اسلام را در لباده مذبی ایذا دادند را بی نقاب می کنیم و برای متلاشیان حق و حقیقت را آشکار می کنیم۔

مسئله امامت امام علی(ع) به عنوان یکی از نزدیکترین یاران پیامبر(ص) و کسی که در واقعه غدیر به عنوان مولی و سرپرست مؤمنان معرفی شد، همواره مورد بحث و جدل بوده است. در طول تاریخ، دلایل متعددی برای رد جانشینی امام علی(ع) از سوی گروه‌های مختلفی همچون اصحاب سقیفه، اهل سنت، مستشرقان و خوارج مطرح شده است که هرچند در این زمینه تحقیقاتی صورت گرفته، اما به تفصیل و به صورت مستقل به نقد جامع این دلایل پرداخته نشده است. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی و نقد دقیق دلایل مخالفان جانشینی امام علی(ع) انجام شده و با رویکردی نقادانه، به تحلیل این دلایل می‌پردازد. دلایل مخالفان را می‌توان در چند دسته کلی تقسیم کرد: دلایل عقلی مانند جواز تقدیم مفضول بر فاضل و عدم تحقق مردم‌سالاری با امامت حضرت؛ دلایل تاریخی مانند کینه عرب نسبت به ایشان، مشارکت در قتل عثمان و سکوت حضرت؛ دلایل فرهنگی مانند جوان بودن، شوخ‌طبعی و علاقه به قبیله بنی عبدالمطلب و دلائل قرآنی و روایی. هر یک از این دلایل با استناد به منابع معتبر قرآنی، روایی، تاریخی و عقلی مورد نقد قرار گرفته‌اند. در نهایت، این پژوهش اثبات می‌کند که دلایل مخالفان امامت حضرت علی(ع) از پشتوانه محکمی برخوردار نبوده و بیشتر ناشی از منافع سیاسی، تعصبات قبیله‌ای یا سوءبرداشت از متون دینی است. در مقابل، حقانیت امامت حضرت علی(ع) با دلایل قرآنی، روایی و تاریخی به روشنی قابل اثبات است.

بررسی جایگاه ولایت وچگونگی تداوم و پیوست آن در عصر غیبت در عرفان اسلامی از دغدغه های مهم پژوهش حاضر می باشد. باید اشاره نمود که مسئله ولایت در عرفان اسلامی از جایگاه برجسته و ممتازی برخوردار است و بیشتر کتب عرفانی در این مورد سخن گفته اند؛ عهده‌دار جامع‌ترین انسان‌شناسی است و انسان‌شناسی، نقش بارزی در نیل انسان به سعادت حقیقی و همه جانبه دارد و از میان، مسائل عرفانی، مسئله ولایت عرفانی، تأثیر فراوانی بر شکوفایی شخصیت انسان می‌گذارد. اهمیت ولایت بدان حد است که معرفت حضرت حق - که محور و شاه بیت غزل معرفت است ، در گرو شناخت انسان و مراتب و مقامات او است و مهم ترین مرتبه انسان، ولایت است (روحانی نژاد، 1385، 33). از طرفی، مسئله ولایت از مسائل مشترک میان تصوف و تشیع است و هر صوفی و عارفی بهگونه ای بدان اعتقاد دارد، اما نام حکیم ترمذی(وفات: 205 یا 215 ه.ق)، در صدر مسئله ولایت قرار دارد و نظریه پردازان و مؤلفان بزرگ اهل طریقت نیز، همواره در اقوال و آثار خویش، به اهمیت این موضوع اشاره کرده اند و حتی بابی خاص را به مسئله ولایت و اثبات آن اختصاص داده اند و در اهمیت این موضوع گفته شده است: همان گونه که تشیع بدون مفهوم امام و امامت قابل تصور نیست، تصوف نیز بی مفهوم ولی و ولایت نمی تواند معنی داشته باشد( میهنی، 1386، ج 2، 520) دایره ولایت بسیار گسترده و فراگیر است و نبی، رسول و ولی را شامل می شود و در حقیقت در برگیرنده «نبوت» و«رسالت» نیز هست. و «ولی» گسترده ترین مفهومی است که مفاهیم نبی و رسول را در خود دارد و پس از ولی، نبی دارای دامنه مفهومی گسترده ای است که رسول را نیز در بردارد و بنابر نظر عرفا، هر رسولی نبی است و هر نبی ای ولی است، ولی عکس این مطلب صادق نیست (روحانی نژاد، 1385، 114) و «ولی» عالی ترین نوع از عارفان به خدا و نماد انسان کامل است و انسان کامل، مظهر اتم و اکمل اسم شریف «ولی» است و ویژگی وی، کامل بودن در شریعت، طریقت و حقیقت است (همان، 159). پس از توحید صمدی حضرت حق، مهم‌ترین مسئله عرفان اسلامی، ولایت است. ولایت باطن نبوت و تحلیل و تفسیر عرفانی آن یک ضرورت است. «ولایت» در اصطلاح اهل عرفان به معنای قرب به خدای سبحان است. هنگامی که عبد از خود فانی و به حق باقی می‌گردد، به ولایت دست یافته است. هنگامی معنای کامل ولایت تحقق می‌یابد که علاوه بر قیام عبد برای خدا، اخلاق او به اخلاق الهی مبدل شود و به اوصاف او متحقق گردد؛ به گونه‌ای که علم او علم الهی، قدرت او قدرت الهی و فعل او فعل حق باشد. با توجه به مبنای تحقیق که بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت پیامبر و امام علی از دیدگاه عرفانی امام خمینی هست، بدین ترتیب به بیان امام خمینی ولایت به معنای قرب به محبوبیت، تصرف، ربوبیت، نیابت است. ولایت در اصطلاح عرفان نیز معانی متفاوتی دارد از جمله به معنای رخت بر بستن رسوم عبودیت و متصف شدن به صفات الوهی و ربوبی است، که خود بر آمده از عبودیت تام و مطلق است. این مقام اصالتا مختص حضرت پیامبر ( ص) و به وراثت و تبعیت از آن خاندان مطهرش می باشد.(خمینی ،1370:137) در مطالعه حاضر بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت امام علی و پیامبر از آن جهت حائز اهمیت است که از منظر دیدگاه عرفانی امام خمینی در دستگاه آفرینش، وجود نبی و رسول و وصی و ولی، برای هدایت و رشد ضرورتی اجتناب ناپذیر است و در همه ادوار، نبی یا رسولی و پس از او وصی‌ای با ولی‌ای ـ به عنوان قائم مقام ـ بوده است تا این‌که نبی و رسول دیگر، ظهور می‌کرده و مبعوث می‌شده است تا آنگاه که خاتم ولایت، مهدی موعود(عج) ظهور کند. نظر امام خمینی بر آن است که در عالم هستی هر چیزی نشانی از حقیقت خود، که مکنون در عالم غیب است دارد، پس برای حقیقت عین ثابت انسانی، یعنی عین ثابت محمدی و حضرت اسم اعظم نیز مظهری در عالم عین وجود باید وجود داشته باشد تا احکام ربوبیت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجی حکومت کند، پس هر موجودی که دارای صفت و ویژگی الهیت در این عالم باشد خلیفه بودن از آن اوست. و این همان انسان کامل است که حجت خدا بر خلق می باشد و به صورت جامع خداوند آفریده شده است، زیرا خدا او را آینه اسماء و صفات خویش قرار داده است. در این نگرش انسان کامل، کاملترین مظهر خداوند بر روی زمین است، زیرا او جامع همه کمالات اعطا شده از ناحیه خداوند است و نیز مظهر همه تجلیات آن می باشد(شرح دعای سحر،66:1374)امام خمینی درباره اوصاف وجودی انسان کامل می گوید: «بدان که انسان کامل است که مَثَل اعلای خدا و آیت کبرای او و کتاب مبین حق و نبأ عظیم بوده و بر صورت حق آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته، و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و کلید باب معرفت حق می باشد، هر که او را بشناسد خدا را شناخته است، او با هر صفتی از صفات و تجلی از تجلیاتش آیتی از آیات خداوند است و از زمره نمونه های بلند مرتبه و گرانقدر برای شناخت کامل خالقش می باشد».(همان،56) از اینرو انسان کاملی که نسخه اعلی و مظهر صفات حق تعالی در این جهان باشد، او دارای ولایت مطلقه و صاحب مقام مشیت مطلقه است که موجودات هستی به واسطه آن ظهور یافته اند و حقایق و ذوات بدان محقق گردیده اند، پس این انسان کامل ریشه تمام هستی ها و آنها شاخه های او هستند و او بر تمام مراتب وجود و منازل غیب و شهود دارای احاطه کامل است(امام خمینی،60:1375) به نظر می رسد انسان کامل مورد نظر امام خمینی همان خلیفه بر حق خدا بر روی زمین است و کسی است که از میان انسانهای دیگر نسبت به خدا نزدیکتر و مقربتر می باشد. یعنی اگر بر اساس قاعده امکان اشرف ملاصدرا بررسی کنیم، انسان کامل امام خمینی، انسانی است که در مرتبه وجود و شرافت، برتر از تمامی انسانهای دیگر می باشد. و بدون وجود و هستی او، سبب خلقت و هستی انسانهای دیگر تحقق نمی یابد. زیرا تا ممکن اشرف نباشد ممکن اخس نمی تواند لباس هستی را بر تن خود نماید. از اینرو عظمت وجودی انسان کامل تا آنجاست که در اندیشه امام خمینی نور فطرت او بر تمام انوار