جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش انجام شده، تلاشی است برای بازخوانی حوادث سی ساله‌ی مرتبط با امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر (ص) تا سال چهلم هجری قمری است. با توجه به اهمیت و جایگاه حضرت علی علیه السلام در نزد مسلمانان و نقش برجسته ایشان در تحولات دوره مذکور، بررسی ابعاد مختلف حیات امام علی علیه السلام به ویژه بعد سیاسی زندگانی ایشان را نمایان می سازد. برای تبیین این بخش از حیات امام دو کتاب مهم تاریخی کهن یعنی «الفتوح ابن اعثم» و «الارشاد شیخ مفید» به عنوان نمایندگان اهل سنت و شیعه مدنظر قرار گرفته است که با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخگویی به سؤال هستیم که ابعاد مختلف حیات سیاسی امام علی علیه السلام در این دو کتاب چگونه ارائه شده است؟ از وجوه اشتراک دو اثر مذکور می توان به تعامل امام با خلفای سه گانه، قاطعیت امام در مسایل دینی، بیعت نکردن بعضی از بزرگان با امام علی علیه السلام، مخالفت طلحه و زیبر و معاویه با امام، جنگ های سه گانه، ماجرای شهادت امام اشاره کرد. از وجوه افتراق الارشاد می توان گفت که شیخ مفید بیشتر مباحث مرتبط با امامت امام و تبیین فضائل و مناقب ایشان را مدنظر قرار داده است اما ابن اعثم بر روی مسائل سیاسی با رویکرد تاریخی تمرکز دارد. شیخ مفید به عنوان یک متکلم تمام عیار در کتاب الارشاد به دنبال تبیین فضائل و مناقب امام علی علیه السلام و دفاع از مقام امامت ایشان است و همچنین با توجه به شرایط و اقتضائات زمان ایشان در جامعه اسلامی به ویژه بغداد که محل سکونت و فعالیت علمی وی بوده، رویکرد همگرایی با سایر مذاهب را مدنظر داشته و با همین رویکرد کتاب ارزشمند الارشادرا نگاشته است. از این رو موارد اختلافی میان شیعه و سنی را کمتر مورد توجه قرار داده و به عبارت دیگر به شکل کم رنگ از کنار آنها عبور کرده است. همین رویکرد همگرایی در کتاب الفتوح ابن اعثم نیز به چشم می خورد گرچه هدف ایشان از نگارش کتابش متفاوت از الارشاد است و بیشتر به مسایل سیاسی توجه دارد اما سعی دارد شیوه همگرایی را البته با حفظ مقدسات اهل سنت در نگارش اثر خویش به منصه ظهور برساند.

باور به معاد از جمله مشترکات ادیان الهی است، اسلام نسبت به سایر ادیان توجه بیشتری به این مسئله داشته و بر همین اساس حجم فراوانی از آیات قرآن به مسئله آخرت (معاد) اختصاص یافته است، علاوه بر قرآن منبع دیگری که به توصیف و تبیین معاد پرداخته؛ احادیث معصومین است، در این میان، امیرالمؤمنین توجه ویژه ای به مسئله آخرت (معاد) داشته است. مجموعه ای از سخنان آن حضرت در کتابی تحت عنوان «نهج البلاغه» توسط سید رضی گردآوری شده است. در این مجموعه، پر رنگ‌ترین مباحث، مربوط به یادآوری مرگ و جهان پس از آن به انسان است؛ نمونه‌ای که در این کتاب به طور خاص به طرح بحث پیرامون این مسئله پرداخته است؛ وصیت آن حضرت به امام حسن , است، هر چند که این نامه حاوی مضامین توحیدی و اخلاقی می‌باشد، اما امیرالمؤمنین , در خلال بیان این مباحث، توجه ویژه ای به مبحث معاد داشته و فرزند خویش را نسبت به آینده اش و نحوه آمادگی برای زندگی در جهان آخرت مطلع ساخته اند. این پژوهش به روش توصیفی و بر اساس اطلاعات کتابخانه‌ای در پاسخ به دو پرسش شکل گرفته است: 1. منابع و مصادری غیر از نهج البلاغه که این نامه را ذکر نموده،کدامند؟ 2. رهاورد های تربینی باور به آخرت در نامه امیرالمؤمنین, چیست؟ در پاسخ به سوال اول منابعی که غیر از نهج البلاغه به ذکر این نامه پرداخته بودند را یافتیم، نتیجه مقایسه متن نامه در نهج البلاغه با آن کتب، از این قرار است: این نامه توسط علمای برجسته ای همچون کلینی در دو کتاب «رسائل الأئمه» و «کافی»، شیخ صدوق در «من لا یحضره الفقیه»، ابن شعبه حرَّانی در «تحف العقول»، ابن عبد ربه در «عقد الفرید»، ابو‌احمد عسکری در «الزواجر و المواعظ» نقل شده است؛ که از میان تمامی این نسخ، تنها نسخه استخراج شده از کتاب «رسائل الأئمه» شیخ کلینی تا حدود زیادی با متن نامه در نهج البلاغه مشابهت داشته و تغییرات اندک در متن، تفاوت موثری در معنای اصلی نامه ایجاد نکرده، ولی در باقی نسخ، متن اصلی نامه دچار تحولاتی از قبیل افزودن یا کاستن عبارات نامه شده که مضامین اصلی نامه را دچار تغییرات محسوسی کرده است. در پاسخ به سوال دوم نیز، عباراتی که معطوف به مسئله معاد و زندگی در سرای آخرت بوده را استخراج و دسته بندی هایی را ارائه نمودیم، نتیجه بدست آمده بیانگر آن است که غالب مضامین این نامه با رویکرد تربیتی، انسان را متوجه سرنوشت خویش ساخته تا خود را برای زندگی ابدی در جهانی دیگر آماده سازد.

وجود جانشین پس از پیامبر اکرم] امری بدیهی و واضح است که نیازی به دلیل و برهان ندارد، و مورد اتفاق همۀ مسلمانان است، اما آنچه در این باب سبب اختلاف شده، این است که آیا این مقام انتصابی است یا انتخابی؟ یعنی آیا تعیین و نصب جانشین در اختیار خدا و پیامبر] است یا در اختیار مسلمین؟ شیعه معتقد است این امر در اختیار خدا و پیامبر است و کس دیگری صلاحیت این امر را ندارد. ادلۀ بسیاری از جمله حدیث غدیر را بر این امر ارائه‌ کرده‌اند. امـا در رابطه با لفظ «مولی» به کار رفته در این حدیث، برخی علمای اهل‌سنت و وهابیان اشکال و شبهه کرده‌اند که مراد از مولی در این حدیث دوست و یاور است نه سرپرست و اولی به تصرف، لذا مدعای شما شیعیان قابل اثبات نیست. لذا نوشتار حاضر با بررسی شواهد و قرائن موجود، به تبیین و تشریح معنای مولی در حدیث غدیر خواهد پرداخت.

نجف به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز تمدن اسلامی ، در دوازده کیلومتری غرب رودخانه فرات بنا شده، ولی مکان نامطلوبی برای زندگی بسیاری از مردم بوده است. با این حال، پس از دفن حضرت علی(ع) این بیابان متروک به تدریج مورد توجه مشتاقان و ارادتمندان آن حضرت قرار گرفت. به تدریج و طی قرن­ها، مدارس و کتابخانه‌های متعددی در اطراف مقبره ساخته شد و نجف به مرکز آموزش الهیات و عقاید شیعه در تمدن اسلامی تبدیل شد. امروزه این شهر محل استقرار یکی از مهم­ترین مراکز آموزشی- مذهبی تمدن اسلامی به نام «حوزه علمیه نجف» می باشد. مقاله پیش­رو حول دو بحث است: اول به مبادی و وجوه پیدایش نجف در تمدن اسلامی پرداخته شده و به شکل­گیری آرامگاه امام علی(ع) در راستای بافت اولیه شهر نجف تمرکز دارد. بحث مهم­تر مقاله؛ تحول و تاثیرگذاری بافت حرم امام علی(ع) به مثابه دگرگونی بافت شهری نجف در تمدن اسلامی از زمان پیدایش تا دوره معاصر را مورد بررسی قرار می­دهد. مقاله حاضر بر این مسأله تاکید دارد که حرم و بارگاه امام علی(ع) تأثیر زیادی در دگرگونی تاریخی بافت شهری نجف داشته است. براین اساس، مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخی مستدل به این پرسش است که چه نسبتی بین بافت حرم امام علی(ع) با تحولات و تغییر بافت شهری نجف وجود دارد؟ به عبارت بهتر، بررسی تاریخی دگرگونی بافت کالبدی نجف - حرم و تاثیرگذاری حرم بر بافت شهری نجف در تمدن اسلامی(تا قبل از دوره معاصر) مسأله اصلی پژوهش حاضر است. رهیافت نهایی پژوهش آن­که ؛یکی از مهم­ترین عوامل رشد و درخشش نجف در تمدن اسلامی؛ مدنیت و مناسبات اجتماعی- فرهنگی واقع شده در آن متأثر از شکل­ گیری حرم می باشد.

بنابر نقل سیدرضی امام علی(ع) در ضمن چهار خطبۀ 36 ،58، 122 و 127 خوارج را مورد خطاب قرار داده است. از آنجا که حضرت، خوارج را افرادی گمراه می‌دانست، پیوسته می‌کوشید اندیشۀ انحرافی آنان را از راه گفتگو و منـاظره اصـلاح کنـد.پژوهش حاضر درصدد است با پرداختن به گفتگوی امام علی(ع) با خوارج وبا بهره‌گیری ازنظریۀ کنش گفتار «جان سرل»، تحلیلی ازانواع کنش‌های گفتاری پنجگانه؛کنش گفتاری اظهاری، اعلامی، ترغیبی، عاطفی و تعهّدی، ارائه نموده و با تحلیل داده‌های به دست آمده، خوانشی نو از این گفتگو-ها ارائه نماید. نویسندگان در پژوهش حاضر بر آن هستند انواع کنش‌های گفتاری موجود در این گفتگوها و نوع بسامد و نتایح آن ها را شناسایی نماید .یافتۀپژوهش نشان می‌دهد در مجموع 71 پاره گفتار، کنش‌گفتاری اظهاری از بیش‌ترین و کنش‌گفتاری اعلامی از کم‌ترین بسامد برخوردار بوده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل موثر بر فزونی کنش‌گفتاری اظهاری، شبهه افکنی و تشویش اذهان عمومی از سوی خوارج و لزوم پاسخ‌گویی به شبهات آنان بوده است.امام (ع) قصد داشت با پاسخ‌هاى بسیار روشن و منطقى، اشتباهات خوارج را آشکار سازد. بنابراین کنش گفتاری اظهاری با هدف و مقصود گویندة سخن در خطبه‌ها متناسب و همگون است.

یکی از مهم‌ترین مباحث انسان‌شناسی و اخلاق، مسئله‌ی "خشونت" است. زیرا، از یک‌طرف دشمنان دین همواره سعی در معرفی چهره‌ای خشن و ناخوشایند از دین و پیشوایان آن داشته و از طرفی، در تعالیم دینی، گاه انسان حق إعمال خشونت را ندارد و گاهی هم، باید ابراز خشم و خشونت کند. این روی‌کَرد دوگانه‌ی دین و آموزه‌های اسلامی به مبحث خشونت و ترسیم چهره‌ای خشن از دین توسط مخالفان و اسلام‌ستیزان در سال‌های اخیر، نویسندگان مقاله را بر آن داشت تا به بررسی مبحث خشونت در نهج‌البلاغه بپردازند. پژوهش حاضر، به هدف بررسی معنا و مفهوم خشونت در کلام امام علی(ع) با تأکید بر گستره‌ی معنایی آن در نهج‌البلاغه، با روش توصیفی-تحلیلی سامان پذیرفته و به این نتایج دست یافت که أولاً؛ خشونت با تعدادی واژگان دیگر در این کتاب شریف ارتباط و ترادف معنایی آشکار دارد که هر یک، معنا و کارکردهای خاص خود را دارند و با وجود داشتن اتّحاد موضوعی، کاربردهای متفاوتی می‌یابند و ثانیاً؛ مراتب، کاربردها و بالتّبع کارکردهای متفاوت خشونت، شناخت دقیق و کاربست صحیح آنها را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر ساخته و ثالثاً؛ می‌توان با شناخت هرچه دقیق‌تر و کامل‌تر آن مفاهیم، ضمن رفع اتهامِ خشونت‌گرایی از دین اسلام، کاربردها و کارکردهای درست آن-از جمله: دفع و رفع ظلم از جامعه و دفاع از مظلوم- را در ساحت جامعه‌ی دینی و انسانی به نظاره نشست.

مسألۀ امامت یا خلافت، بر خلاف مدعای برخی دگراندیشان صرفا یک مسئلۀ تاریخی، به تاریخ سپرده شده نیست؛ بلکه یک جریان مستمری است که بر اخلاق، فقه، عقائد و حتی نیات و گرایشات(سبک زندگی) طرفین مخاصمه تأثیر گسترده دارد. اثبات حقانیت امام علی(علیه‌السلام) از طرق مختلف وظیفه هر شیعه‌ای است. از جمله این طُرُق، بیان مطاعن خلفاء در مقابل انبوه فضائل امام علی(علیه‌السلام) است. یکی از این مطاعن، تخلف صحابه از جیش اسامۀ و لوازم و تبعات آن است. هدف این مقاله که به روش کتابخانه‌ای مستند و به روش تحلیلی- تبیینی ارائه می‌شود، بررسی و تبیین دلالت تخلف صحابه از جیش اسامه، بر مطاعن خلفاء و افضلیت امام علی می‌باشد. حاصل اینکه این جریان، ریشه در بینش و گرایش متخلفان از یک‌سو و اغراض و اهداف ایشان از سوی دیگر دارد. اجتهاد مقابل نص برای تخلف از جیش اسامه، سبب مراجعت ایشان به مدینه، منع اعطاء لوح و و تشکیل سقیفه برای غصب خلافت شد. این پِیجِ تاریخی خاص سبب تشتت میان مسلمین و انحراف خلافت گردید. این عملکرد از این حیث مطاعن خلفاء محسوب می‌شود که به دلالت تضمنی، دال بر تخلف از دستور صریح قرآن کریم بر اطاعت مطلق از نبی بوده، خود این امر مستلزم سلب عنوان خلیفه نبی است، زیرا مشروعیت خلافت، مسبوق به اطاعت محض نسبت به مستخلف‌عنه است. در حالی‌که امام علی ین سرسپردگی را در همه مواضع به اثبات رسانیده و در این جریان نیز از اول ایشان مستثنی شده و بر خلاف شیوخ صحابه، تحت رایت اسامه جوان قرار نگرفته است.

«دابّة من الأرض» در آیه 82 سوره نمل ذکر شده است. عموم مفسران اهل‌سنت آن را حیوانی خارق‌العاده دانسته‌اند که در آستانه قیامت خروج خواهد کرد و برخی از ایشان تنها جنبه حیوانی دابّه را پذیرفته و درباره جزئیات آن توقف کرده‌اند. اما در تفاسیر شیعه، اغلب امام علی، مصداق دابّة و زمان خروج او آستانه قیامت یا رجعت ذکر شده است. طبق هر دو نظر، دابّة با مردم گفت‌وگو نموده، یا آنان را مجروح و یا به نسبت ایمان و کفرشان علامت‌گذاری می‌کند. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شواهد درون‌متنی، شامل سیاق و آیات هم‌موضوع و نیز شواهد روایی و تاریخی، به نتایجی نو در چگونگی اثبات مفهوم و مصداق «دابّة الأرض» دست یافته است. بر این اساس، نتیجه پژوهش این است که مصداق مفهوم دابّه، امام علی و زمان خروج او نیز جنگ بدر بوده است که ایشان نقش تعیین‌کننده در آن نبرد داشته و موجب هلاکت ده‌ها تن از سران مشرک گردیده است.

نتایج و دست آورد ها باید بیایند در چکیده برای به دست آوردن پاسخ سوالات و شبهات در نظام اندیشه توحیدی در کلام امیر المومنین در پاره ای از روایات به نظر می رسد باید ابتدا تعریف درستی از هستی و انسان و ساختار وجودی داشته باشیم تا بتوانیم با در کنار هم قرار دادن این دو مولفه پاسخ گوی سوالات باشیم. دین ما دینی معقول است که در طی پژوهش به این نتیجه رسیدیم مبانی عقلانی دین در رابطه با انسان و جهان و عالم را با کمک فلسفه الهی قابل فهمیدن است که همین فلسفه الهی چیزی خارج از بیان دینی نیست اما در برشی دیگر و فایده آن این است که؛ می توان به کمک این فلسفه الهی به دریافت درست و کامل تری از احادیث و اندیشه اهل بیت دست پیدا کرد. ما در این پژوهش ابتدا به سراغ فلسفه الهی رفته ایم تا بتوانیم در کنار احادیثی که در دسترس ما هستند فهم صحیحی به دست بیاوریم از آن که ما در کجای هستی قرار داریم. در این پژوهش سعی شده است به بررسی برخی گزاره هایی در رابطه با انسان و عالم بپردازیم و در ادامه آن تفسیر درستی از معنای بعضی گزار ها که در ظاهر دارای تناقض هستند بپردازیم و انسان را در این عالم تنها محدود به دنیای مادی ندیده ایم بلکه به عنوان انسانی که دارای قوس صعود و نزول است نگاه کرده ایم و به عنوان مثال عالم را می توان با در نظر گرفتن دو نوع نگاه تحلیل کرد؛ با در نظر گرفتن عوالم مجرد دیگر یا بدون در نظر گرفتن عوالم مجرد. در این پژوهش به نظر می رسد بعد از دریافت اندیشه ای نظام مند بر اساس این شناختی که حاصل شده می توان با علوم مختلف ارتباط برقرار کرد. رابطه ای که برای علم و دین می توان در نظر گرفت بحث مبنا قرار دادن فکر و نظام فکری است که به هر صورتی باشد و به هر صورتی جهان بینی دینی و نظام اندیشه دینی شکل بگیرد پایه ای است برای فکر انسان و فکر انسان نیز پایه و اساسی می شود که مبنا قرار می گیرد برای حرکت به سوی علم و اختراعاتی که در ذهن دارد و می خواهد به آن برسد.

الجاحظ ابوعثمان عمرو بن بحر بن محبوب کنانی لیثی است که در سال 160 هجری قمری / 775 میلادی در شهر بصره به دنیا آمد و در سال 255 هجری قمری / 868 میلادی در همان جا درگذشت. او به دلیل برآمدگی چشمانش به الجاحظ معروف بود. جاحظ به دلیل هوش و قدرت تفکر فوق العاده اش به یکی از بزرگترین ادیبان تبدیل شد. او در بصره که در آن زمان پر از ادیبان، نحویان و زبان شناسان بود، رشد کرد و در همه این زمینه ها نبوغ یافت. آثار جاحظ بزرگترین شاهد بر فرهنگ و عشق او به علم و دانش است، و به دلیل اینکه او به ادیبان دوره عباسی تعلق داشت، آثار او دایره المعارفی از دانش های پیشینیان و معاصرانش بود. جاحظ ه مانند دیگر ادیبان آن دوره، خطبه های امام علی (علیه السلام) را مطالعه میکرد ت ا بتواند از واژگان و کلمات ایشان ب هره برده و نوشته هایش را زیبا و عاری از خطاهای بلاغی کند و هر ترکیب ن ادرست را اصلاح کند. مطابق فرضیه مطالعه ما، دیدگاه جاحظ درباره امام علی (علیه السلام) به دو تجش تقسیم میشود: دیدگاه او درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) و فضائل و سیره سیاسی و اجتماعی و دیدگاه های اعتقادی و کلامی ایشان. در این بجث از روش پژوهش، توصیفی-ثحلیلی و ترکیبی استفاده شده که هر دو را در بررسی نظر جاحظ درباره شخصیت امام علی (علیه السلام) به کار گرفته است، در فصل اول به زندگی جاحظ، رشد و تربیت او، و مدارسیکه در آنها ثجصیل کرده است، پرداخته ایم. در فصل دوم به زهد امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) در دنیا، شجاعت او، فقه و بلاغت او، قضاوت او، حکمت و تدبیر و درستی نظر امام علی (علیه السلام) و رشد او در بیت نبوت پرداخته ایم. در فصل سوم به موضع و نظر جاحظ درباره سیاست امام علی (علیه السلام)، سیاست اداری او، و نظر جاحظ درباره سیره اجتماعی امام علی (علیه السلام) پرداخته ایم. در فصل چهارم و آخر، دیدگاه جاحظ درباره مسائل و آرای اعتقادی و کلامی امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، بهویژه در زمینه توحید، عدالت و امامت مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با توصیف نتایج خود با تأکید بر چگونه بودن مسئله، به علاوه دنبال کردن دلایل آن و ثحلیل نظریات و مقایسه آنها، نتایج خود را اثبات کردهایم. و در پایان به برخی نتایج رسیدیم که عبارتند از: جاحظ نسبت به سیره امام علی بن ابی طالب موضع متناقضی دارد؛ از یک سو سخنان او را زیاد ذکر کرده و از سوی دیگر اهمیت آن را کاهش داده و برخی از آنها را ناقص بیان کرده است.