جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به معاد از جمله مشترکات ادیان الهی است، اسلام نسبت به سایر ادیان توجه بیشتری به این مسئله داشته و بر همین اساس حجم فراوانی از آیات قرآن به مسئله آخرت (معاد) اختصاص یافته است، علاوه بر قرآن منبع دیگری که به توصیف و تبیین معاد پرداخته؛ احادیث معصومین است، در این میان، امیرالمؤمنین توجه ویژه ای به مسئله آخرت (معاد) داشته است. مجموعه ای از سخنان آن حضرت در کتابی تحت عنوان «نهج البلاغه» توسط سید رضی گردآوری شده است. در این مجموعه، پر رنگ‌ترین مباحث، مربوط به یادآوری مرگ و جهان پس از آن به انسان است؛ نمونه‌ای که در این کتاب به طور خاص به طرح بحث پیرامون این مسئله پرداخته است؛ وصیت آن حضرت به امام حسن , است، هر چند که این نامه حاوی مضامین توحیدی و اخلاقی می‌باشد، اما امیرالمؤمنین , در خلال بیان این مباحث، توجه ویژه ای به مبحث معاد داشته و فرزند خویش را نسبت به آینده اش و نحوه آمادگی برای زندگی در جهان آخرت مطلع ساخته اند. این پژوهش به روش توصیفی و بر اساس اطلاعات کتابخانه‌ای در پاسخ به دو پرسش شکل گرفته است: 1. منابع و مصادری غیر از نهج البلاغه که این نامه را ذکر نموده،کدامند؟ 2. رهاورد های تربینی باور به آخرت در نامه امیرالمؤمنین, چیست؟ در پاسخ به سوال اول منابعی که غیر از نهج البلاغه به ذکر این نامه پرداخته بودند را یافتیم، نتیجه مقایسه متن نامه در نهج البلاغه با آن کتب، از این قرار است: این نامه توسط علمای برجسته ای همچون کلینی در دو کتاب «رسائل الأئمه» و «کافی»، شیخ صدوق در «من لا یحضره الفقیه»، ابن شعبه حرَّانی در «تحف العقول»، ابن عبد ربه در «عقد الفرید»، ابو‌احمد عسکری در «الزواجر و المواعظ» نقل شده است؛ که از میان تمامی این نسخ، تنها نسخه استخراج شده از کتاب «رسائل الأئمه» شیخ کلینی تا حدود زیادی با متن نامه در نهج البلاغه مشابهت داشته و تغییرات اندک در متن، تفاوت موثری در معنای اصلی نامه ایجاد نکرده، ولی در باقی نسخ، متن اصلی نامه دچار تحولاتی از قبیل افزودن یا کاستن عبارات نامه شده که مضامین اصلی نامه را دچار تغییرات محسوسی کرده است. در پاسخ به سوال دوم نیز، عباراتی که معطوف به مسئله معاد و زندگی در سرای آخرت بوده را استخراج و دسته بندی هایی را ارائه نمودیم، نتیجه بدست آمده بیانگر آن است که غالب مضامین این نامه با رویکرد تربیتی، انسان را متوجه سرنوشت خویش ساخته تا خود را برای زندگی ابدی در جهانی دیگر آماده سازد.

وجود جانشین پس از پیامبر اکرم] امری بدیهی و واضح است که نیازی به دلیل و برهان ندارد، و مورد اتفاق همۀ مسلمانان است، اما آنچه در این باب سبب اختلاف شده، این است که آیا این مقام انتصابی است یا انتخابی؟ یعنی آیا تعیین و نصب جانشین در اختیار خدا و پیامبر] است یا در اختیار مسلمین؟ شیعه معتقد است این امر در اختیار خدا و پیامبر است و کس دیگری صلاحیت این امر را ندارد. ادلۀ بسیاری از جمله حدیث غدیر را بر این امر ارائه‌ کرده‌اند. امـا در رابطه با لفظ «مولی» به کار رفته در این حدیث، برخی علمای اهل‌سنت و وهابیان اشکال و شبهه کرده‌اند که مراد از مولی در این حدیث دوست و یاور است نه سرپرست و اولی به تصرف، لذا مدعای شما شیعیان قابل اثبات نیست. لذا نوشتار حاضر با بررسی شواهد و قرائن موجود، به تبیین و تشریح معنای مولی در حدیث غدیر خواهد پرداخت.

نجف به عنوان یکی از مهم­ترین مراکز تمدن اسلامی ، در دوازده کیلومتری غرب رودخانه فرات بنا شده، ولی مکان نامطلوبی برای زندگی بسیاری از مردم بوده است. با این حال، پس از دفن حضرت علی(ع) این بیابان متروک به تدریج مورد توجه مشتاقان و ارادتمندان آن حضرت قرار گرفت. به تدریج و طی قرن­ها، مدارس و کتابخانه‌های متعددی در اطراف مقبره ساخته شد و نجف به مرکز آموزش الهیات و عقاید شیعه در تمدن اسلامی تبدیل شد. امروزه این شهر محل استقرار یکی از مهم­ترین مراکز آموزشی- مذهبی تمدن اسلامی به نام «حوزه علمیه نجف» می باشد. مقاله پیش­رو حول دو بحث است: اول به مبادی و وجوه پیدایش نجف در تمدن اسلامی پرداخته شده و به شکل­گیری آرامگاه امام علی(ع) در راستای بافت اولیه شهر نجف تمرکز دارد. بحث مهم­تر مقاله؛ تحول و تاثیرگذاری بافت حرم امام علی(ع) به مثابه دگرگونی بافت شهری نجف در تمدن اسلامی از زمان پیدایش تا دوره معاصر را مورد بررسی قرار می­دهد. مقاله حاضر بر این مسأله تاکید دارد که حرم و بارگاه امام علی(ع) تأثیر زیادی در دگرگونی تاریخی بافت شهری نجف داشته است. براین اساس، مقاله با رویکرد توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخی مستدل به این پرسش است که چه نسبتی بین بافت حرم امام علی(ع) با تحولات و تغییر بافت شهری نجف وجود دارد؟ به عبارت بهتر، بررسی تاریخی دگرگونی بافت کالبدی نجف - حرم و تاثیرگذاری حرم بر بافت شهری نجف در تمدن اسلامی(تا قبل از دوره معاصر) مسأله اصلی پژوهش حاضر است. رهیافت نهایی پژوهش آن­که ؛یکی از مهم­ترین عوامل رشد و درخشش نجف در تمدن اسلامی؛ مدنیت و مناسبات اجتماعی- فرهنگی واقع شده در آن متأثر از شکل­ گیری حرم می باشد.

یکی از مهم‌ترین مباحث انسان‌شناسی و اخلاق، مسئله‌ی "خشونت" است. زیرا، از یک‌طرف دشمنان دین همواره سعی در معرفی چهره‌ای خشن و ناخوشایند از دین و پیشوایان آن داشته و از طرفی، در تعالیم دینی، گاه انسان حق إعمال خشونت را ندارد و گاهی هم، باید ابراز خشم و خشونت کند. این روی‌کَرد دوگانه‌ی دین و آموزه‌های اسلامی به مبحث خشونت و ترسیم چهره‌ای خشن از دین توسط مخالفان و اسلام‌ستیزان در سال‌های اخیر، نویسندگان مقاله را بر آن داشت تا به بررسی مبحث خشونت در نهج‌البلاغه بپردازند. پژوهش حاضر، به هدف بررسی معنا و مفهوم خشونت در کلام امام علی(ع) با تأکید بر گستره‌ی معنایی آن در نهج‌البلاغه، با روش توصیفی-تحلیلی سامان پذیرفته و به این نتایج دست یافت که أولاً؛ خشونت با تعدادی واژگان دیگر در این کتاب شریف ارتباط و ترادف معنایی آشکار دارد که هر یک، معنا و کارکردهای خاص خود را دارند و با وجود داشتن اتّحاد موضوعی، کاربردهای متفاوتی می‌یابند و ثانیاً؛ مراتب، کاربردها و بالتّبع کارکردهای متفاوت خشونت، شناخت دقیق و کاربست صحیح آنها را ضرورتی اجتناب‌ناپذیر ساخته و ثالثاً؛ می‌توان با شناخت هرچه دقیق‌تر و کامل‌تر آن مفاهیم، ضمن رفع اتهامِ خشونت‌گرایی از دین اسلام، کاربردها و کارکردهای درست آن-از جمله: دفع و رفع ظلم از جامعه و دفاع از مظلوم- را در ساحت جامعه‌ی دینی و انسانی به نظاره نشست.

بنابر نقل سیدرضی امام علی(ع) در ضمن چهار خطبۀ 36 ،58، 122 و 127 خوارج را مورد خطاب قرار داده است. از آنجا که حضرت، خوارج را افرادی گمراه می‌دانست، پیوسته می‌کوشید اندیشۀ انحرافی آنان را از راه گفتگو و منـاظره اصـلاح کنـد.پژوهش حاضر درصدد است با پرداختن به گفتگوی امام علی(ع) با خوارج وبا بهره‌گیری ازنظریۀ کنش گفتار «جان سرل»، تحلیلی ازانواع کنش‌های گفتاری پنجگانه؛کنش گفتاری اظهاری، اعلامی، ترغیبی، عاطفی و تعهّدی، ارائه نموده و با تحلیل داده‌های به دست آمده، خوانشی نو از این گفتگو-ها ارائه نماید. نویسندگان در پژوهش حاضر بر آن هستند انواع کنش‌های گفتاری موجود در این گفتگوها و نوع بسامد و نتایح آن ها را شناسایی نماید .یافتۀپژوهش نشان می‌دهد در مجموع 71 پاره گفتار، کنش‌گفتاری اظهاری از بیش‌ترین و کنش‌گفتاری اعلامی از کم‌ترین بسامد برخوردار بوده است. به نظر می‌رسد مهم‌ترین عامل موثر بر فزونی کنش‌گفتاری اظهاری، شبهه افکنی و تشویش اذهان عمومی از سوی خوارج و لزوم پاسخ‌گویی به شبهات آنان بوده است.امام (ع) قصد داشت با پاسخ‌هاى بسیار روشن و منطقى، اشتباهات خوارج را آشکار سازد. بنابراین کنش گفتاری اظهاری با هدف و مقصود گویندة سخن در خطبه‌ها متناسب و همگون است.

«دابّة من الأرض» در آیه 82 سوره نمل ذکر شده است. عموم مفسران اهل‌سنت آن را حیوانی خارق‌العاده دانسته‌اند که در آستانه قیامت خروج خواهد کرد و برخی از ایشان تنها جنبه حیوانی دابّه را پذیرفته و درباره جزئیات آن توقف کرده‌اند. اما در تفاسیر شیعه، اغلب امام علی، مصداق دابّة و زمان خروج او آستانه قیامت یا رجعت ذکر شده است. طبق هر دو نظر، دابّة با مردم گفت‌وگو نموده، یا آنان را مجروح و یا به نسبت ایمان و کفرشان علامت‌گذاری می‌کند. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شواهد درون‌متنی، شامل سیاق و آیات هم‌موضوع و نیز شواهد روایی و تاریخی، به نتایجی نو در چگونگی اثبات مفهوم و مصداق «دابّة الأرض» دست یافته است. بر این اساس، نتیجه پژوهش این است که مصداق مفهوم دابّه، امام علی و زمان خروج او نیز جنگ بدر بوده است که ایشان نقش تعیین‌کننده در آن نبرد داشته و موجب هلاکت ده‌ها تن از سران مشرک گردیده است.

مسألۀ امامت یا خلافت، بر خلاف مدعای برخی دگراندیشان صرفا یک مسئلۀ تاریخی، به تاریخ سپرده شده نیست؛ بلکه یک جریان مستمری است که بر اخلاق، فقه، عقائد و حتی نیات و گرایشات(سبک زندگی) طرفین مخاصمه تأثیر گسترده دارد. اثبات حقانیت امام علی(علیه‌السلام) از طرق مختلف وظیفه هر شیعه‌ای است. از جمله این طُرُق، بیان مطاعن خلفاء در مقابل انبوه فضائل امام علی(علیه‌السلام) است. یکی از این مطاعن، تخلف صحابه از جیش اسامۀ و لوازم و تبعات آن است. هدف این مقاله که به روش کتابخانه‌ای مستند و به روش تحلیلی- تبیینی ارائه می‌شود، بررسی و تبیین دلالت تخلف صحابه از جیش اسامه، بر مطاعن خلفاء و افضلیت امام علی می‌باشد. حاصل اینکه این جریان، ریشه در بینش و گرایش متخلفان از یک‌سو و اغراض و اهداف ایشان از سوی دیگر دارد. اجتهاد مقابل نص برای تخلف از جیش اسامه، سبب مراجعت ایشان به مدینه، منع اعطاء لوح و و تشکیل سقیفه برای غصب خلافت شد. این پِیجِ تاریخی خاص سبب تشتت میان مسلمین و انحراف خلافت گردید. این عملکرد از این حیث مطاعن خلفاء محسوب می‌شود که به دلالت تضمنی، دال بر تخلف از دستور صریح قرآن کریم بر اطاعت مطلق از نبی بوده، خود این امر مستلزم سلب عنوان خلیفه نبی است، زیرا مشروعیت خلافت، مسبوق به اطاعت محض نسبت به مستخلف‌عنه است. در حالی‌که امام علی ین سرسپردگی را در همه مواضع به اثبات رسانیده و در این جریان نیز از اول ایشان مستثنی شده و بر خلاف شیوخ صحابه، تحت رایت اسامه جوان قرار نگرفته است.

ظهور و انحطاط نظام اسلامی از مهم‌ترین حوادث بزرگ تاریخی است که از همان صدر اسلام و تشکیل حکومت اسلامی توسط پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلّم شاهد ظهور آن بوده و پس از مدتی به دلایل متعددی اعم از بی‌کفایتی امرای مسلمان و جهل عظیم مردم و دسایس دشمنان موجب انحطاط آن گردید. این انحطاط باعث شد تا دشمنان اسلام، بتوانند پس از پنج قرن (حدود سال 597 هـ. ق) به‌آسانی دستاوردهای تمدّن اسلامی را به نفع خود مصادره کنند و با کمال ناجوانمردی، نقش مسلمانان را به فراموشی بسپارند و یا حتی آن را وارونه جلوه دهند. نظام اسلامی‌ بی‌تردید مهم‌ترین نقش اصلی و بنیادینش ایجاد قسط و عدالت اجتماعی، تأمین رفاه و آسایش عمومی، امنیت و آرامش جامعه، فراگیر نمودن اخلاق و معنویت میان مردم، حاکمیت قوانین و شریعت اسلامی و آخرت‌گرایی و معاد محوری است؛ و دراین‌راستا می‌بایست تک‌تک مسلمانان از مردم عوام گرفته تا حاکمان نظام اسلامی را برای رسیدن به آن اهداف گسیل نماید تا این گروه‌ها نیز با رفتارهای ناصحیح خود باعث رکود و انحطاط جامعه و نظام اسلامی نشوند. توجه نمودن به علل و آثار انحطاط و رکود نظام اسلامی در کلام و سیره بزرگان دین می‌تواند در جلوگیری از رکود و انحطاط نظام اسلامی نقش بسزایی ایفا نماید؛ ازاین‌رو پایان‌نامه پیش‌رو با روش توصیفی-تحلیلی و با ‌بهره‌گیری از منابع معتبر به بررسی عوامل درونی و بیرونی در ایجاد رکود و انحطاط نظام اسلامی و نیز آثار رکود و انحطاط نظام اسلامی از منظره کلام و سیره امام علی علیه‌السلام می‌پردازد. مهم‌ترین عوامل درونی رکود و انحطاط نظام اسلامی از منظر امام علی علیه‌السلام در دو حیطه‌ی عملکرد عموم مسلمین و عملکرد حاکمان نظام اسلامی در ایجاد انحطاط نظام اسلامی بررسی گردیده و در بخش عوامل بیرونی به مواردی که بیشتر نشئت گرفته از تلاش‌ها و اقدامات دشمنان نظام اسلامی و پیروانشان است، ازجمله اتحاد و انسجام دشمن، اطاعت از امام جور، ایجاد تفرقه و نزاع در بین مسلمانان، ترور و شایعه‌پراکنی اشاره می‌گردد. قاعدتاً هر نظامی که با علل و عوامل مذکور دچار رکود و انحطاط شود، آثاری زیان‌باری را در تمامی ابعاد و حوزه‌ها اعم از آثار اقتصادی، آثار فرهنگی، آثار سیاسی و آثار نظامی هم بر مردم و هم بر حاکمانشان متحمل خواهد شد.

صفات چهارگانه تاریک شخصیتی به عنوان ویژگی‌های منفی و مخرب در روابط بین فردی و عملکرد اجتماعی شناخته شده‌اند. هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیر چهار صفت تاریک شخصیتی (خودشیفتگی، جامعه‌ستیزی، ماکیاولیسم و دیگرآزاری) بر رفتار و سرنوشت انسان و تجلی آن در کلام امام علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی بود. روش جمع‌آوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای و اسنادی بود. مهم‌ترین ابزار جمع‌آوری داده‌ها استفاده از فیش‌برداری بود. نتایج نشان داد که امام علی (علیه‌السلام) با بینش عمیق خود، به خوبی آثار و پیامدهای منفی این صفات را بر فرد و جامعه شناسایی و تبیین کرده است. ایشان با استفاده از تمثیل‌ها و حکمت‌های بلیغ، راهکارهایی برای مقابله با این صفات و دستیابی به فضایل اخلاقی ارائه داده‌اند. در نتیجه این پژوهش می‌تواند در حوزه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و اخلاق کاربردی مورد استفاده قرار گیرد و به درک بهتر رابطه میان صفات شخصیتی و سرنوشت انسان کمک کند.

بررسی جایگاه ولایت وچگونگی تداوم و پیوست آن در عصر غیبت در عرفان اسلامی از دغدغه های مهم پژوهش حاضر می باشد. باید اشاره نمود که مسئله ولایت در عرفان اسلامی از جایگاه برجسته و ممتازی برخوردار است و بیشتر کتب عرفانی در این مورد سخن گفته اند؛ عهده‌دار جامع‌ترین انسان‌شناسی است و انسان‌شناسی، نقش بارزی در نیل انسان به سعادت حقیقی و همه جانبه دارد و از میان، مسائل عرفانی، مسئله ولایت عرفانی، تأثیر فراوانی بر شکوفایی شخصیت انسان می‌گذارد. اهمیت ولایت بدان حد است که معرفت حضرت حق - که محور و شاه بیت غزل معرفت است ، در گرو شناخت انسان و مراتب و مقامات او است و مهم ترین مرتبه انسان، ولایت است (روحانی نژاد، 1385، 33). از طرفی، مسئله ولایت از مسائل مشترک میان تصوف و تشیع است و هر صوفی و عارفی بهگونه ای بدان اعتقاد دارد، اما نام حکیم ترمذی(وفات: 205 یا 215 ه.ق)، در صدر مسئله ولایت قرار دارد و نظریه پردازان و مؤلفان بزرگ اهل طریقت نیز، همواره در اقوال و آثار خویش، به اهمیت این موضوع اشاره کرده اند و حتی بابی خاص را به مسئله ولایت و اثبات آن اختصاص داده اند و در اهمیت این موضوع گفته شده است: همان گونه که تشیع بدون مفهوم امام و امامت قابل تصور نیست، تصوف نیز بی مفهوم ولی و ولایت نمی تواند معنی داشته باشد( میهنی، 1386، ج 2، 520) دایره ولایت بسیار گسترده و فراگیر است و نبی، رسول و ولی را شامل می شود و در حقیقت در برگیرنده «نبوت» و«رسالت» نیز هست. و «ولی» گسترده ترین مفهومی است که مفاهیم نبی و رسول را در خود دارد و پس از ولی، نبی دارای دامنه مفهومی گسترده ای است که رسول را نیز در بردارد و بنابر نظر عرفا، هر رسولی نبی است و هر نبی ای ولی است، ولی عکس این مطلب صادق نیست (روحانی نژاد، 1385، 114) و «ولی» عالی ترین نوع از عارفان به خدا و نماد انسان کامل است و انسان کامل، مظهر اتم و اکمل اسم شریف «ولی» است و ویژگی وی، کامل بودن در شریعت، طریقت و حقیقت است (همان، 159). پس از توحید صمدی حضرت حق، مهم‌ترین مسئله عرفان اسلامی، ولایت است. ولایت باطن نبوت و تحلیل و تفسیر عرفانی آن یک ضرورت است. «ولایت» در اصطلاح اهل عرفان به معنای قرب به خدای سبحان است. هنگامی که عبد از خود فانی و به حق باقی می‌گردد، به ولایت دست یافته است. هنگامی معنای کامل ولایت تحقق می‌یابد که علاوه بر قیام عبد برای خدا، اخلاق او به اخلاق الهی مبدل شود و به اوصاف او متحقق گردد؛ به گونه‌ای که علم او علم الهی، قدرت او قدرت الهی و فعل او فعل حق باشد. با توجه به مبنای تحقیق که بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت پیامبر و امام علی از دیدگاه عرفانی امام خمینی هست، بدین ترتیب به بیان امام خمینی ولایت به معنای قرب به محبوبیت، تصرف، ربوبیت، نیابت است. ولایت در اصطلاح عرفان نیز معانی متفاوتی دارد از جمله به معنای رخت بر بستن رسوم عبودیت و متصف شدن به صفات الوهی و ربوبی است، که خود بر آمده از عبودیت تام و مطلق است. این مقام اصالتا مختص حضرت پیامبر ( ص) و به وراثت و تبعیت از آن خاندان مطهرش می باشد.(خمینی ،1370:137) در مطالعه حاضر بررسی ارتباط ولایت حضرت مهدی با ولایت امام علی و پیامبر از آن جهت حائز اهمیت است که از منظر دیدگاه عرفانی امام خمینی در دستگاه آفرینش، وجود نبی و رسول و وصی و ولی، برای هدایت و رشد ضرورتی اجتناب ناپذیر است و در همه ادوار، نبی یا رسولی و پس از او وصی‌ای با ولی‌ای ـ به عنوان قائم مقام ـ بوده است تا این‌که نبی و رسول دیگر، ظهور می‌کرده و مبعوث می‌شده است تا آنگاه که خاتم ولایت، مهدی موعود(عج) ظهور کند. نظر امام خمینی بر آن است که در عالم هستی هر چیزی نشانی از حقیقت خود، که مکنون در عالم غیب است دارد، پس برای حقیقت عین ثابت انسانی، یعنی عین ثابت محمدی و حضرت اسم اعظم نیز مظهری در عالم عین وجود باید وجود داشته باشد تا احکام ربوبیت را ظاهر سازد و بر اعیان خارجی حکومت کند، پس هر موجودی که دارای صفت و ویژگی الهیت در این عالم باشد خلیفه بودن از آن اوست. و این همان انسان کامل است که حجت خدا بر خلق می باشد و به صورت جامع خداوند آفریده شده است، زیرا خدا او را آینه اسماء و صفات خویش قرار داده است. در این نگرش انسان کامل، کاملترین مظهر خداوند بر روی زمین است، زیرا او جامع همه کمالات اعطا شده از ناحیه خداوند است و نیز مظهر همه تجلیات آن می باشد(شرح دعای سحر،66:1374)امام خمینی درباره اوصاف وجودی انسان کامل می گوید: «بدان که انسان کامل است که مَثَل اعلای خدا و آیت کبرای او و کتاب مبین حق و نبأ عظیم بوده و بر صورت حق آفریده شده است و با دو دست قدرت او وجود یافته، و خلیفه خداوند بر مخلوقاتش و کلید باب معرفت حق می باشد، هر که او را بشناسد خدا را شناخته است، او با هر صفتی از صفات و تجلی از تجلیاتش آیتی از آیات خداوند است و از زمره نمونه های بلند مرتبه و گرانقدر برای شناخت کامل خالقش می باشد».(همان،56) از اینرو انسان کاملی که نسخه اعلی و مظهر صفات حق تعالی در این جهان باشد، او دارای ولایت مطلقه و صاحب مقام مشیت مطلقه است که موجودات هستی به واسطه آن ظهور یافته اند و حقایق و ذوات بدان محقق گردیده اند، پس این انسان کامل ریشه تمام هستی ها و آنها شاخه های او هستند و او بر تمام مراتب وجود و منازل غیب و شهود دارای احاطه کامل است(امام خمینی،60:1375) به نظر می رسد انسان کامل مورد نظر امام خمینی همان خلیفه بر حق خدا بر روی زمین است و کسی است که از میان انسانهای دیگر نسبت به خدا نزدیکتر و مقربتر می باشد. یعنی اگر بر اساس قاعده امکان اشرف ملاصدرا بررسی کنیم، انسان کامل امام خمینی، انسانی است که در مرتبه وجود و شرافت، برتر از تمامی انسانهای دیگر می باشد. و بدون وجود و هستی او، سبب خلقت و هستی انسانهای دیگر تحقق نمی یابد. زیرا تا ممکن اشرف نباشد ممکن اخس نمی تواند لباس هستی را بر تن خود نماید. از اینرو عظمت وجودی انسان کامل تا آنجاست که در اندیشه امام خمینی نور فطرت او بر تمام انوار