جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرضیه این تحقیق آن است که زکات، متعلق به حاکم اسلامی است. پس از زمان حضرت رسول(ص) و امیر مؤمنان(ع)، متولی امر زکات ائمه(ع) بودند که به دلیل نداشتن حکومت، زکات می‌بایستی با اجازه آنها ادا می‌شد. در زمان غیبت، فقیه مأمون از امامیه از باب نیابت عامه، متصدی این مسند است. در فقه شیعه. دو نظریه اساسی به چشم می‌خورد: 1. وجوب ادای زکات به پیامبر(ص)، امام(ع)، نواب امام و فقهای مأمون: شیخ مفید، ابوالصلاح، شیخ طوسی در تهذیب، صاحب دعائم الاسلام، صاحب جواهر و آقای منتظری بر این نظرند. 2. جواز تولی فرد در زمان غیبت: شیخ در خلاف، محقق، علامه و شیخ انصاری از طرفداران این نظریه‌اند. در فقه اهل سنت نیز دو نظریه عمده وجود دارد: 1. وجوب پرداخت زکات اموال ظاهری به امام: حنفیه، شافعیه و ابوعبید بر این نظرند. 2. وجوب به طور مطلق(اموال ظاهری و باطنی): مالکیه، شعبی، ابورزین، فخر‌رازی، کمال‌الدین همام، قرضاوی و نیز زیدیه بر این رأیند. با استعانت از آیه تشریع زکات، سیره عملی حضرت رسول(ص) و امیر مؤمنان(ع)، دلایل مربوط به نیابت عامه فقهای جامع‌الشرایط در عصر غیبت، وجود اصناف «عاملین علیها» و «مؤلفه قلوبهم» در مصارف زکات و برخی روایات، نظریه منتخب عبارت از وجوب تولی زکات، به وسیله فقیه جامع‌الشرائط خواهد بود. در این مقاله با ارائه آیات و روایات مورد استناد در نظریات فوق‌الذکر و نیز بیان فشرده‌ای از آرای فقهای شیعه و اهل سنت، نظریه منتخب در قالب نتیجه‌گیری ارائه می‌شود.

يكى از مباحثى كه در قرآن و سنت، با اهميت ويژه اى، مطرح گرديده بحث فطرت است. فطرتمندى انسان، فطرى بودن دين، فطرت پسندى حسن عدل و قبح ظلم، معلوم بودن فجور و تقوى به الهام فطرى، اعتراف رسمى انسان به ربوبيت الهى در عالم ذر و عهد و پيمان خداوند با او در عدم تبعيت از شيطان از جمله مسائلى است كه آيات قرآن و روايات ائمه معصومين (عليهم السلام) بر آن دلالت صريح دارند. اما آنچه مهم است اينكه گرچه در پاره اى آيات، انسان فطرتمند معرفى شده و بحث از الهام فطرى فجور و تقوى به انسان به ميان آمده است ولى در بعضى آيات ديگر، انسان به عنوان موجودى ظلوم، جهول، هلوع، كفار و طغيانگر مطرح شده است. در این مقاله موضوعات: معنای لغوی فطرت، انسان شناسی قرآن، آیه میثاق، جهت تبیین معنای فطرت در قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

نزول قرآن از محورهای مهم علوم قرآنی است كه مسائل متعددی را در بر می گيرد. علاوه بر اعجاز و پرسشهای اساسی مرتبط با آن, نازل كننده قرآن, منزل عليه آن, آنچه نازل می شود, چگونگی نزول, كيفيت دريافت پيامبر (ص) و زمان، انواع و مراتب نزول نيز موضوعهای ديگری است كه در اين بحث می تواند مورد برسی قرار گيرد. از سوی ديگر هر يك از مسائل ياد شده می تواند از ديدگاههای مختلف قرآنی, روائی, فلسفی و حتی تاريخی بررسی شود و چه بسا، نتائج متفاوت و حتی ناسازگار با يكديگری هم بدست آيد كه خود زمينه ساز مسئله يا معضله ديگر شود و آن چگونگی وفق دادن و حل تعارض و ناسازگاری اين دستاوردهای مختلف است.

فلسفه اسلامی همواره در تاریخی درازمدت با امواج گوناگون و شکننده‌ای از مخالفت‌ها و شبه تراشی‌ها مواجه بوده و پژوهش های عمیقی برای دفع آنها انجام گرفته است، و همین امر موجب رشد کمّی و کیفی فلسفه اسلامی شده است. اگر روزگاری جبر و تفویض، حدوث زمانی عالم، زیادت صفات واجب و نفی علت غایی، نفی ضرورت و اعتقاد به اولویت، مرئی بودن خداوند، نفی حسن و قبح ذاتی و مخدوش شدن عدل الهی و ده‌ها مسئله دیگر، فلسفه اسلامی را به چالش می‌کشید، و چنانچه روزی امواج گوناگونی از ایسم‌ها به بازار اندیشه راه می‌یافت و چند صباحی رونق می‌گرفت و فلسفه و فلاسفه اسلامی را درگیر می‌ساخت و آنان ناگزیر می‌شدند که با پژوهش و نوآوری، سنگر دفاع را مستحکم سازند و در برابر تجددخواهی الحادی به مقاومت بپردازند، اکنون دوره فراتجددخواهی یا پست‌مدرنیسم رسیده و شعار طرفداری از کثرت و انشقاق و نسبیت سر می‌دهد. این نگرش، حاکمیت و بی‌طرفی عقل را موهوم می شمارد؛ عقیده به پیشرفت را نفی می کند؛ به هیچ‌انگاری (نیهیلسم) گرایش دارد و فرهنگ‌های بومی و متقابل را با همه ویژگی‌هایشان پذیرا می‌گردد. گفتنی است که در این شرایط نیز افق‌های نوینی در برابر فلسفه اسلامی گشوده می‌شود و به پژوهش‌هایی گسترده‌تر نیاز دارد.

‫در تبيين ديدگاه صدرالمتالهين و فخر رازي در مورد ماهيت و احکام شرور مي‌توان گفت شر حقيقي و ذاتي، امري عدمي بوده، و عبارت از عدم وجود و يا عدم کمال وجود است؛ و اما امور وجودي که شر تلقي مي‌شوند، در حقيقت شر نيستند، زيرا براي خود و موجودات ديگر مفيد هستند. اين دو انديشمند اعتقاد دارند که از ميان اقسام پنج‌گانه موجودات، خير محض و خير غالب موجود مي‌باشند، و سه قسم ديگر يعني شر محض، شر غالب و شر مساوي با خير در عالم به‌وجود نيامده است. صدور دو قسم اول از ناحيه خداوند واجب است؛ زيرا قسم اول خير محض است و هيچ‌گونه شري در آن نيست، و قسم دوم به‌علت آن‌که خيرش کثير و شرش قليل است، و اين شر قليل از لوازم لاينفک وجود آن است، وجودش ضروري است. البته اين نه به‌جهت نقص در فاعليت فاعل، بلکه مربوط به قابليت قابل‌ها مي‌باشد. بنابر اين، هيولاي اول و تضاد که منشاء اصلي شرور هستند، در عين حال، منبع خيرات فراواني هم مي‌باشند؛ زيرا از دامن آن جواهر نفوس انساني بي‌شمار برخاسته، که با طي مراحل رشد و کمال به‌سوي ملکوت اعلي پرواز مي‌کنند. از سوي ديگر، شرور به حقيقت وجود اشيا مربوط نبوده، و به ماهيات و حدود و نقايص آن‌ها باز مي‌گردد. اين کمبودها لازمه وجود موجودات اين عالم است و مثل سايه آن‌هاست که نياز به جعل جاعل ندارد. آن‌چه حقيقتاً از جانب خداوند صادر مي‌شود وجود اشيا بوده، و لوازم و نواقص آن‌ها را کسي خلق نکرده است. و جهان موجود بر طبق براهين لمّي و انّي، بهترين عالم ممکن، و نظام حاکم بر آن برترين نظام قابل تصور مي‌باشد. مهم‌ترين تفاوت ديدگاه ملاصدرا و فخر رازي آن است که صدرالمتالهين نظريه فلاسفه را خالي از ايراد ندانسته، و عرفان را راه‌حل نهايي دانسته است.

‫فخر رازي در ميان مفسران و متکلمان اهل سنت، بيشترين فضايل را درباره اهل بيت‌( بيان نموده است. او با استناد به آيات قرآن و روايات نبوي، به مواردي مانند محبت، اعلميت، طهارت، منزلت و کرامت اهل بيت‌(، تصريح کرده است. پژوهش حاضر با روش توصيفي انتقادي به بررسي ديدگاه و آراي فخر رازي درباره اهل بيت‌( پرداخته است. فخر رازي در باب فضايل، مناقب و محبت اهل بيت‌( چنان مي‌نويسد که اگر کسي از گرايش او به مذهب شافعي آگاه نباشد وي را شيعه مي‌پندارد. او مصداق يقيني اهل بيت‌( را همان اصحاب کساء يعني پيامبر، علي، فاطمه و حسنين‌( دانسته، و حضرت فاطمه‌( را برترين زنان عالم و بالاتر از حضرت مريم‌( معرفي مي‌کند. او با اعتراف به فضيلت، تقوا، شجاعت و علم بي‌نظير امام علي‌( آن حضرت را "فاني في الله" و "عبد مخلص خدا" مي‌خواند که تمام اسلام در دست او ظهور يافته است. فخر رازي، ساير امامان معصوم را هم به نيکي ياد مي‌کند و ايشان را أجلاء دين، فضلاي عصر، عارفان بالله و مناديان حق ناميده و در تفسير سوره کوثر، به وجود ايشان در برابر عالميان افتخار مي‌کند. فخر رازي با استناد به آيه تطهير، آيه مودت، تعريف ذوي القربي و نيز مرجعيت ائمه شيعه در بين مسلمانان، احاديث و فتاواي ايشان را در تفسير قرآن و معارف و احکام ديني نقل مي‌کند. اما در مسأله مرجعيت سياسي اهل بيت‌(، فخر رازي اعتقادي به تلقي شيعيان از امر امامت ندارد. او خلافت بعد از پيامبر‌( را با افضليت ابوبکر پيوند مي‌زند و دلايل قرآني، روايي و عقلي شيعه را نمي‌پذيرد. وي همچنين براي جمع ميان عصمت صحابه و احاديث پيامبر در نکوهش صحابه، قائل به اجتهاد در مقابل نص شده و دچار تناقض‌گويي گرديده است. اما از آن حيث که امويان و عباسيان را اصحاب جور و خطاکار مي‌داند به شيعه نزديک مي‌شود.

‫اين تحقيق کوشيده است تا موضوع عصمت اهل بيت( را در تفاسير معروف اهل سنت، و در محدوده آيات اولي‌الامر، امامت و تطهير، بررسي نمايد. ذيل آيه اولي‌الامر در موضوع اطاعت از خدا و رسول، اختلافي ميان فريقين نيست، اما درباره اطاعت از اولي‌الامر، عده‌اي از مفسران قرآن به اطاعت مطلق، و برخي از آن‌ها به اطاعت مقيد قايل هستند. اما به نظر مي‌رسد که اطاعت مقيد با مقصود آيه سازگار نيست زيرا در آن صورت، دخول شرط در آيه لازم مي‌آيد، در حالي که اطاعت در اين آيه، مطلق ذکر شده است. همچنين مفسران معروف اهل سنت در تعيين مصداق و مقصود از اولي‌الامر، يا به حاکمان اشاره کرده‌اند، و يا به جماعت حل و عقد؛ اما دلايل متقن و متعددي از سوي شيعه ارايه گرديده که مقصود از اولي‌الامر را منحصر در ائمه معصومين( مي‌داند، و اين ديدگاه با روايات نيز سازگار است. مفسران اهل سنت، آيه امامت را هم ناظر به نبوت مي‌دانند. در حالي که آيات ديگر نشان مي‌دهد که حضرت ابراهيم( در جواني به مقام نبوت برگزيده شده بود، و اين آيه درباره زماني است که آن حضرت در کهولت سن به‌سر مي‌برد، و بديهي است که جعل مکرر مقام نبوت براي ايشان محال است. همچنين از ادامه اين آيه که امامت را يک عهد الهي ناميده که به ستم‌کاران و گناه‌کاران نمي‌رسد، مي‌توان عصمت اهل بيت( را هم اثبات نمود. از سوي ديگر، مفسران اهل سنت آيه تطهير را شامل زنان پيامبر، و يا زنان و اولاد پيامبر، حسن، حسين و علي( دانسته‌اند؛ اما اين ديدگاه نيز نمي‌تواند صحيح باشد، زيرا علاوه بر انکار اين نظر از سوي برخي از اهل سنت، خود زنان پيامبر اسلام( نيز چنين ادعايي نکرده‌اند، و روايات زيادي وجود دارد که بر اساس آن، پيامبر بارها مصداق اين آيه را فاطمه، علي و فرزندان ايشان( اعلام کرده است.

‫پژوهش حاضر به ديدگاه‌هاي تفسيري فخر رازي، يکي از مفسّران مهم و مشهور اهل سنّت در تفسير آيات قرآني مربوط به اهل بيت(، ولايت، امامت و ساير فضايل آنان اختصاص دارد، و نويسنده با استناد به روايات معتبر و مشهور مندرج در منابع روايي اهل سنّت به ردّ ديدگاه‌هاي تفسيري وي پرداخته است. او معتقد است فخر رازي به عنوان فردي تأثيرگذار در عقايد و افکار اهل سنّت، آيات مربوط به اهل بيت و شأن والاي آنان را به درستي تفسير نکرده و به صورتي معنادار و گاه مغرضانه از تفسير اين دسته از آيات طَفره رفته و نخواسته فضايل والاي اهل بيت( را منعکس سازد؛ لذا به گونه غير منصفانه با بي‌تفاوتي از تفسير آن ها صَرف نظر کرده در حالي که در تفسير آياتي به مراتب کم اهمّيت‌تر از آن ها ذوق علمي و تحقيق فراواني از خود بروز داده است. وي نخست با تعريف ترکيب "اهل بيت" از لِحاظ لغوي و اصطلاحي، ديدگاه ساير مفسّران سُنّي را در اين باره مطرح کرده و درانطباق اهل بيت با ذرّيه پيامبر اسلام و فرزندان فاطمه زهرا( را ثابت کرده است. سپس به مهم ترين آيات نازل شده در شأن اهل بيت( و در رأس آن ها اميرالمؤمنين علي( مانندِ آيات تبليغ، ولايت، مباهله، هادي، شاهد يا شهادت، صدق، اطاعت، امامت، صالح المؤمنين، انفاق، اعتصام، صلوات و... اشاره کرده و ضمن تفسيري اجمالي آن ها ديدگاه‌هاي تفسيري فخر رازي درباره آيات پيش گفته را نقّادي کرده است. وي با توجّه به شأن نزول اين قبيل آيات، روايات تفسيري وارد شده از رسول اکرم در مفهوم و مصداق آيات که مربوط به اهل بيت پيامبر اسلام بوده، انطباق اين آيات با شخصيت امام علي( و فرزندان معصوم ايشان يا حضرت فاطمه زهرا( را ثابت کرده و فضيلت هاي تأکيد شده در آيات را تنها و تنها در شأن امام علي( و اهل بيت پيامبر قابل انطباق مي‌داند. وي ديدگاه هاي تفسيري فخر رازي را غير منصفانه و مغرضانه وصف کرده و در برخي موارد اعتراف هاي او را در پذيرفتن شأن و فضيلت اهل بيت منعکس کرده، زيرا گزيري از آن نبوده و در برخي موارد از اثبات بعضي فضايل مربوط به اهل بيت( براي خلفاي سه گانه انتقاد مي‌کند و آن ها را غير مستند و غير علمي برمي شمارد.

‫نوشتار حاضر، ضمن بررسي ابعادي از شخصيت فلسفي و انديشه‌هاي فخر رازي و صدرالدين شيرازي (ملاصدرا)، ديدگاه‌هاي آنان در زمينه حقيقت وحي و الهام را بيان مي‌کند. نويسنده، تفاوت نظريات اين دو متفکر را بر اساس مباني فلسفي و کلامي آن‌ها تبيين کرده و معتقد است ملاصدرا حقيقت وحي را داراي مراتب مي‌داند و بر اساس وحدت و تشکيک وجود مي‌توان حقايق وحياني را از آن مرتبه کلي عقلي تا مرحله حساس و الفاظ و جمله‌ها تبيين فلسفي و عقلي کرد، اما فخر رازي مطابق ديدگاه اشعري خويش، وحي و کلام خداوند را صفت قائم به ذات حق و يک حقيقت قديم مي‌داند و شنيدن کلام الهي را با وصف غيرقابل شنيداري و لفظي بودن آن قابل شنيدن قلمداد کرده و تحليلي عقلي از ماهيت وحي و کلام الهي ارائه نمي‌دهد. نويسنده در پنج فصل به بررسي ابعاد مختلف وحي از منظر اين دو فيلسوف پرداخته و نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه‌هاي آنان را منعکس مي‌سازد. در فصل اول کلياتي از مفاهيم تحقيق، مانند معناي وحي، مفهوم الهام، کشف و شهود، تجربه ديني و نسبت ميان آن‌ها مطرح شده است. فصل دوم به مباني نظري فخر رازي درباره وحي و الهام اختصاص دارد و مباني انسان شناسي، هستي شناسي و معرفت شناسي آن مانند تجرد نفس، مراتب موجودات، قواي ادراکي، عقل نظري و عملي و امکان ارتباط با عالم غيب بيان مي‌شود. در فصل سوم روش و مباني فلسفي ملاصدرا در اين موضوع و مباني هستي شناسي و انسان شناسي اين مسأله مانند وحدت تشکيکي وجود، مراتب وجود انسان، حقيقت نفس انسان و ظرفيت او براي درک حقايق تبيين گرديده است. در فصل چهارم ديدگاه‌هاي فخر رازي و صدراي شيرازي در وحي و الهام و حقيقت آن با هم مقايسه شده و شرايط نزول وحي، تطبيق وحي و کلام الهي در قرآن، انواع وحي، مراحل نزول وحي و چگونگي نزول آن، مفهوم لوح و قلم از منظر آن دو، تنزل وحي به تناسب قواي نفس دنيوي و حضوري يا حصولي بودن معرفت وحياني تشريح مي‌شود. در فصل پنجم الهام، وحي، رابطه آن دو با تجربه ديني و ويژگي‌هاي هر يک بيان گرديده است.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.