جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫در تبيين ديدگاه صدرالمتالهين و فخر رازي در مورد ماهيت و احکام شرور مي‌توان گفت شر حقيقي و ذاتي، امري عدمي بوده، و عبارت از عدم وجود و يا عدم کمال وجود است؛ و اما امور وجودي که شر تلقي مي‌شوند، در حقيقت شر نيستند، زيرا براي خود و موجودات ديگر مفيد هستند. اين دو انديشمند اعتقاد دارند که از ميان اقسام پنج‌گانه موجودات، خير محض و خير غالب موجود مي‌باشند، و سه قسم ديگر يعني شر محض، شر غالب و شر مساوي با خير در عالم به‌وجود نيامده است. صدور دو قسم اول از ناحيه خداوند واجب است؛ زيرا قسم اول خير محض است و هيچ‌گونه شري در آن نيست، و قسم دوم به‌علت آن‌که خيرش کثير و شرش قليل است، و اين شر قليل از لوازم لاينفک وجود آن است، وجودش ضروري است. البته اين نه به‌جهت نقص در فاعليت فاعل، بلکه مربوط به قابليت قابل‌ها مي‌باشد. بنابر اين، هيولاي اول و تضاد که منشاء اصلي شرور هستند، در عين حال، منبع خيرات فراواني هم مي‌باشند؛ زيرا از دامن آن جواهر نفوس انساني بي‌شمار برخاسته، که با طي مراحل رشد و کمال به‌سوي ملکوت اعلي پرواز مي‌کنند. از سوي ديگر، شرور به حقيقت وجود اشيا مربوط نبوده، و به ماهيات و حدود و نقايص آن‌ها باز مي‌گردد. اين کمبودها لازمه وجود موجودات اين عالم است و مثل سايه آن‌هاست که نياز به جعل جاعل ندارد. آن‌چه حقيقتاً از جانب خداوند صادر مي‌شود وجود اشيا بوده، و لوازم و نواقص آن‌ها را کسي خلق نکرده است. و جهان موجود بر طبق براهين لمّي و انّي، بهترين عالم ممکن، و نظام حاکم بر آن برترين نظام قابل تصور مي‌باشد. مهم‌ترين تفاوت ديدگاه ملاصدرا و فخر رازي آن است که صدرالمتالهين نظريه فلاسفه را خالي از ايراد ندانسته، و عرفان را راه‌حل نهايي دانسته است.

‫فخر رازي در ميان مفسران و متکلمان اهل سنت، بيشترين فضايل را درباره اهل بيت‌( بيان نموده است. او با استناد به آيات قرآن و روايات نبوي، به مواردي مانند محبت، اعلميت، طهارت، منزلت و کرامت اهل بيت‌(، تصريح کرده است. پژوهش حاضر با روش توصيفي انتقادي به بررسي ديدگاه و آراي فخر رازي درباره اهل بيت‌( پرداخته است. فخر رازي در باب فضايل، مناقب و محبت اهل بيت‌( چنان مي‌نويسد که اگر کسي از گرايش او به مذهب شافعي آگاه نباشد وي را شيعه مي‌پندارد. او مصداق يقيني اهل بيت‌( را همان اصحاب کساء يعني پيامبر، علي، فاطمه و حسنين‌( دانسته، و حضرت فاطمه‌( را برترين زنان عالم و بالاتر از حضرت مريم‌( معرفي مي‌کند. او با اعتراف به فضيلت، تقوا، شجاعت و علم بي‌نظير امام علي‌( آن حضرت را "فاني في الله" و "عبد مخلص خدا" مي‌خواند که تمام اسلام در دست او ظهور يافته است. فخر رازي، ساير امامان معصوم را هم به نيکي ياد مي‌کند و ايشان را أجلاء دين، فضلاي عصر، عارفان بالله و مناديان حق ناميده و در تفسير سوره کوثر، به وجود ايشان در برابر عالميان افتخار مي‌کند. فخر رازي با استناد به آيه تطهير، آيه مودت، تعريف ذوي القربي و نيز مرجعيت ائمه شيعه در بين مسلمانان، احاديث و فتاواي ايشان را در تفسير قرآن و معارف و احکام ديني نقل مي‌کند. اما در مسأله مرجعيت سياسي اهل بيت‌(، فخر رازي اعتقادي به تلقي شيعيان از امر امامت ندارد. او خلافت بعد از پيامبر‌( را با افضليت ابوبکر پيوند مي‌زند و دلايل قرآني، روايي و عقلي شيعه را نمي‌پذيرد. وي همچنين براي جمع ميان عصمت صحابه و احاديث پيامبر در نکوهش صحابه، قائل به اجتهاد در مقابل نص شده و دچار تناقض‌گويي گرديده است. اما از آن حيث که امويان و عباسيان را اصحاب جور و خطاکار مي‌داند به شيعه نزديک مي‌شود.

‫اين تحقيق کوشيده است تا موضوع عصمت اهل بيت( را در تفاسير معروف اهل سنت، و در محدوده آيات اولي‌الامر، امامت و تطهير، بررسي نمايد. ذيل آيه اولي‌الامر در موضوع اطاعت از خدا و رسول، اختلافي ميان فريقين نيست، اما درباره اطاعت از اولي‌الامر، عده‌اي از مفسران قرآن به اطاعت مطلق، و برخي از آن‌ها به اطاعت مقيد قايل هستند. اما به نظر مي‌رسد که اطاعت مقيد با مقصود آيه سازگار نيست زيرا در آن صورت، دخول شرط در آيه لازم مي‌آيد، در حالي که اطاعت در اين آيه، مطلق ذکر شده است. همچنين مفسران معروف اهل سنت در تعيين مصداق و مقصود از اولي‌الامر، يا به حاکمان اشاره کرده‌اند، و يا به جماعت حل و عقد؛ اما دلايل متقن و متعددي از سوي شيعه ارايه گرديده که مقصود از اولي‌الامر را منحصر در ائمه معصومين( مي‌داند، و اين ديدگاه با روايات نيز سازگار است. مفسران اهل سنت، آيه امامت را هم ناظر به نبوت مي‌دانند. در حالي که آيات ديگر نشان مي‌دهد که حضرت ابراهيم( در جواني به مقام نبوت برگزيده شده بود، و اين آيه درباره زماني است که آن حضرت در کهولت سن به‌سر مي‌برد، و بديهي است که جعل مکرر مقام نبوت براي ايشان محال است. همچنين از ادامه اين آيه که امامت را يک عهد الهي ناميده که به ستم‌کاران و گناه‌کاران نمي‌رسد، مي‌توان عصمت اهل بيت( را هم اثبات نمود. از سوي ديگر، مفسران اهل سنت آيه تطهير را شامل زنان پيامبر، و يا زنان و اولاد پيامبر، حسن، حسين و علي( دانسته‌اند؛ اما اين ديدگاه نيز نمي‌تواند صحيح باشد، زيرا علاوه بر انکار اين نظر از سوي برخي از اهل سنت، خود زنان پيامبر اسلام( نيز چنين ادعايي نکرده‌اند، و روايات زيادي وجود دارد که بر اساس آن، پيامبر بارها مصداق اين آيه را فاطمه، علي و فرزندان ايشان( اعلام کرده است.

‫فخر رازي و علامه طباطبايي در آثار فلسفي، کلامي و تفسيري خود به‌صورت تفصيلي، مسأله ابتلا و امتحان الهي را مورد توجه قرار داده و تأثير اين مسأله را در تربيت و تکامل انسان‌ها تبيين کرده‌اند. البته اين دو انديشمند مسلمان از جهت مباني و نوع رويکرد انتخابي، تفاوت‌هاي اساسي و مهمي با يکديگر دارند؛ فخر رازي به‌عنوان نماينده مکتب جبرگرايي، انسان را در ارتکاب اعمال خود مجبور مي‌داند. اما علامه طباطبايي با تأکيد بر مسأله آزادي و اختيار انسان و تأثيرگذاري او در افعال خويش، به موضوع فلسفه آزمايش و امتحان الهي نگريسته است. بديهي است که چنين رويکردي داراي امتيازات چشم‌گيري بوده، و با اشکالات و چالش‌هاي عقلاني و تناقضات نگاه فخر رازي، مواجه نمي‌گردد. آن‌چه ديدگاه فخر رازي را با چالش‌هاي جدي روبرو مي‌کند آن است که بر اساس آموزه‌هاي مترقي اسلام، فلسفه و هدف از امتحان و آزمايش الهي، رسيدن انسان به مقام عبوديت و بندگي، و تکامل در اين مسير مي‌باشد، و روشن است که چنين هدفي، زماني ميسر خواهد بود که در قدم اول، اختيار و آزادي انسان به‌عنوان يک امر مسلم اثبات گردد. فخر رازي براي رهايي از پيامدها و تناقضات موجود در رويکرد جبرگرا، به نظريه نامفهومي با عنوان "کسب" متوسل شده است، که تفاوت ديدگاه اشاعره درباره مفهوم آن، دليلي بر ناتواني اين نظريه در حل تناقضات مي‌باشد. از منظر علامه طباطبايي و فخر رازي، يکي از ثمرات ابتلا و آزمايش، جداسازي مؤمنان واقعي از متظاهران به ايمان، و همچنين تطهير انسان دانسته شده است. استعداد انسان کمال‌جو در پرتو ابتلا شکوفا شده و او را به‌سوي کمال سوق مي‌دهد. همچنين امتحان و آزمايش مي‌تواند داراي ثمرات مختلفي در ابعاد اخلاقي و تربيتي انسان باشد، و او را به مقام عبوديت و بندگي خدا نايل گرداند.

برخی از صاحب‌نظران، فلسفه یا علت خلقت انسان را در نظام تربیتی اسلام، رسیدن او به کمال مطلق می‏ دانند. با توجه به اینکه خالق حکیم در هدفش نه غیر مقدور، بلکه باید مقدور و ممکن باشد، و از طرف دیگر انسان دارای عقل است و هیچگاه غیر مقدور را هدف فعالیت‏ های خود قرار نمی‏ دهد، لذا رسیدن انسان به کمال مطلق به عنوان فلسفه خلقت انسان اشتباه است و باید تعبیر مزبور اصلاح شود. برخی از صاحب‌نظران، فلسفه یا علت خلقت انسان را در نظام تربیتی اسلام، رسیدن او به کمال مطلق می‏ دانند. با توجه به اینکه خالق حکیم در هدفش نه غیر مقدور، بلکه باید مقدور و ممکن باشد، و از طرف دیگر انسان دارای عقل است و هیچگاه غیر مقدور را هدف فعالیت ‏های خود قرار نمی ‏دهد، لذا رسیدن انسان به کمال مطلق به عنوان فلسفه خلقت انسان اشتباه است و باید تعبیر مزبور اصلاح شود.

معمای مجهول مطلق دارای دو صورت متمایز است. صورت نخست آن منشا یونانی دارد و نزد مسلمانان با تقریرهای تقویت شده مورد بحث قرار گرفته است. این صورت از معما اکتساب معرفت جدید از معلومات پیشین را ممتنع می داند. فخر رازی در انگار تصورت کسب شده،از همین صورت معما بهره می جوید. صورت دوم معما را اساساً دانشمندان مسلمان ارایه نموده اند و مساله تصدیق را به امتناع سوق می دهد. قطب رازی در شرح مطالع صورت دوم معما را با دو تقریر ارایه نموده و راه های مختلف را آزموده است. راه حل وی اساسا همان راه حل خونجی و ارموی است مبنی بر تمایز میان اعتبار حقیقیه و خارجیه. و راه حل دوم و سوم نیز به ترتیب از سمرقندی و طوسی است. این مطالعه میزان تاثیرپذیری قطب الدین رازی از اندیشه های پیشینیان و نیز تحول معمای مجهول مطلق را در قرون متاخر نشان می دهد.

این مقاله درصدد بررسى مصلحت و حکمت در افعال الهى است. آیا افعال الهى بر یک سلسله مصالح و حکمت ها مبتنى است؟ آیا مى توان فرض کرد افعال الهى خالى از مصالح و به گزاف صادر شود؟ هدف این نوشتار بررسى دقیق سنخ افعال الهى و یکسانى و یا تفاوت آنها با افعال انسان هاست. پاسخ به این سؤال باب وسیعى از معرفت ذات ربوبى را به روى ما مى گشاید و شناخت برخى از افعال و صفات الهى را براى ما تسهیل مى کند. روش نوشتار در مقام گردآورى، اسنادى و در مقام تبیین، توصیفى و تحلیلى بوده و با محوریت دیدگاه علّامه طباطبائى در تفسیر شریف المیزان صورت گرفته است. با بررسى دیدگاه مؤلف تفسیر المیزان، به تعریف جدیدى از مصلحت در افعال الهى غیر از آنچه بین اشاعره و معتزله مشهور بود مى رسیم. این دیدگاه نوعى جمع بندى ابتکارى و بدیع بین آیاتى از قرآن کریم است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

محور پژوهش حاضر، بررسی مؤلفه های نظام فکری جابری نظیر الگوی تفکر او، نحوه شکل گیری بنیان های عقلانی و فرهنگی او، ساختارشکنی او و موارد دیگر است. اما در بعضی مواقع، انتقادهایی را که به او وارد است مطرح می کند و اگر احیانا دارای رویکردی تحسین برانگیز باشد نیز آن را یادآور می شود. این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی به بررسی اجمالی سیر تفکر و آثار وی پرداخته است. جابری بیش از آنکه شخصیت کلامی یا به عبارتی، نومعتزلی باشد، بیشتر فلسفی است و این را آثار او نیز شهادت می دهند، حتی او یک اثر کلامی محض هم ندارد. با این حال، دیدگاه او را نسبت به مسائل مطرح شده ای همچون امامت، عدل و توحید، آن هم به صورت تلویحی، از درون آثار مختلف او استخراج کرده ایم که در روند مقاله بیان می شود.

مقاله پیش رو پس از ذکر مقدمه و ضرورت بحث به این سه سوال محوری موضوع پاسخ داده است : 1. آیا اساساً علوم و فلسفه میتوانند وصف اسلامی و غیر اسلامی به خود بگیرند؟ 2. آیا ماهیت فلسفه رایج عربی است ؟ 3. آیا ماهیت فلسفه رایج اسلامی است ؟ با نقد و بررسی سخنان منتقدین ، اسلامی بودن فلسفه به اثبات رسید . و به پرسش دوم پس از نقل و بررسی نظریات نژادگرایانه مستشرقان و نژادگرایانه عربی پاسخ منفی ونیز نقد و بررسی شده است . پرسش سوم ، در آغاز نظریه یونانی بودن ماهیت فلسفه رایج مسلمان ها با توجه به نظریه سهروردی در پیشینه فلسفه اسلامی و توجه به حوزه اسکندریه،انطاکیه،سریانی،ایران باستان و هند نفی شد. سپس به نقل و نقد نظریه تفکیک پرداخته و در پایان نظریات علامه طباطبایی و شاگردان او در ماهیت اسلامی بودن فلسفه رایج نقل و انتقادات منتقدان هم پاسخ داده شده و مقصود از ماهیت اسلامی داشتن فلسفه به خوبی روشن شده است .