جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر، پی¬بردن به ماهیت عقل و سرنوشت و سرانجام آن در معاد و ارائه معانی و تفاسیر مختلف درباره اثبات بقای عقل است که از گذشته موضوع بحث بوده است. بر همین اساس، این پژوهش با بررسی آیات قرآن به¬خصوص آیات مربوط به آفرینش و سرنوشت قطعی انسان و بررسی اقوال علما و فلاسفه به¬نگارش درآمده است. در جریان بررسی¬ منابع، حتمی بودن عقل در وجود انسان در زندگی دوم (روز قیامت) با دلایل عقلی و نقلی با استناد به آیات قرآن کریم و الهام از شرح فلاسفه و علما اثبات شد. از دلایل نقلی آیه27 سوره ص و از ادله عقلی قانع کننده این است که خداوند انسان و جهان را بیهود نیافریده و عقل و منطق نمی¬پذیرد که ظالم و مظلوم در داوری مساوی باشند، پس قیامت و حساب برای هر انسان مکلفی حتمی است؛ بدین-ترتیب ثابت می¬شود که عقل در روز رستاخیز همراه انسان است، چرا که عدم وجود آن تکلیف و حساب را از او ساقط می¬کند و با از دست دادن آن، انسانیت و هویت شخص از بین¬رفته که اگر اینگونه باشد، قیامت و حسابرسی نخواهد بود و این بر اساس فرموده حق¬تعالی و عقل و منطق غیرممکن است. این پاسخ بازدارنده به سخنان منکرانی است که می¬گویند معادی وجود ندارد و انسان با مرگ از بین می¬رود و دچار فنای ابدی می¬شود. پس بر اساس نتایج کلی، عقل و معاد وجود دارد و عقل با مرگ از بین نمی¬رود و معاد برای تحقق عدالت در پاداش نیکوکاران و عقوبت ستمکاران است.

بنابر دلایل نقلی، متقدمان اشعری معتقد بودند که خدا قابل رؤیت است و مؤمنان در آخرت می‌توانند خدا را با چشم سر ببینند، اما این نظر اشاعره در روند تاریخی با تغییراتی روبرو شد. فخررازی از جمله اندیشمندان اشعری است که نظریه او به جهت تطوّر شرایط روحی و تاریخی‌اش با اشاعره پیش از خود متفاوت است. او رؤیت خدا در آخرت را نوعی حس ششم یا کشف دانست و به‌این‌ترتیب دیدگاهی را پذیرفت که قرن‌ها قبل امامیه در پرتو تعالیم اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) به آن دست یافته بودند. علامه حلّی اولین متکلم شیعی است که طی مباحث تفصیلی در آثار مختلف خود نقد جدی به دیدگاه اشعریان وارد نمود. پژوهش حاضر درصدد بیان و مقایسه اندیشه این دو متکلم بزرگ شیعی و اشعری است که زوایای پنهان و مهمی را از ماهیت کلام شیعی و اشعری برای ما آشکار می‌سازد. نتیجه آنکه جایگاه حس ششم در دیدگاه اخیر فخررازی همسانی بسیار نزدیکی با مقوله رؤیت قلبی علامه حلّی دارد؛ چرا که هر دو بر‌پایه ادراکات غیرحسی بنا شده است.

آیة 22 از سوره نور در نظر مفسّران اهل سنّت از جایگاه خاصی در مبحث خلافت، برخوردار است. برخی از مفسّران این فرقه، بخصوص فخر رازی، درصدد برآمده­اند از این آیه، علاوه بر این که منقبت ویژه و منحصر به فردی برای ابوبکر اثبات کنند، حقّانیت خلافت او را نیز نتیجه بگیرند. امّا از دیدگاه شیعه، این آیه به­ هیچ­ وجه، منقبت و فضیلتی را برای نامبرده بیان نمی­کند و نمی‌توان از این آیه، صحت خلافت و امامت او را اثبات کرد و حتّی اساساً، این آیة اختصاصی به ابوبکر ندارد. با توجّه به ظاهر و سیاق آیه و نیز سبب نزول معتبر مراد از تعبیر ﴿أُولُوا الْفَضْلِ‏﴾تنها ابوبکر نیست و فضل نیز در اینجا به معنای فضل در دین نمی‌تواند باشد. از آنجا که اهل سنّت در تفسیر این آیات، بر دو حوزه و ساحت استناد به روایات اسباب‌النّزول و تحلیل درونی از دلالت آیه تکیه کرده­اند، به تفکیک و به ترتیب، مستندات و ادلّة آنان نقد و بررسی خواهد شد.

آیه ﴿لَوْ کاَنَ فِیهِمَا ءَالهِةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا﴾ (انبیاء: 21/ 22) با بهره­گیری از تلازم میان «تعدد خدایان» و «وقوع فساد در زمین و آسمان»، به اثبات توحید پرداخته است. با توجه به اهمیت مسأله توحید به­ویژه توحید در ربوبیت در منظومه اعتقادی ادیان ابراهیمی و نیز نظر به نقش ویژه آن­ها در بُعد اعتقادی و عملی در زندگی فردی و اجتماعی انسان، در نوشتار حاضر به بررسی تطبیقی برهان تمانع در اندیشه فخر رازی و علامه طباطبایی به‌عنوان دو اندیشور برجسته در حوزه علم کلام و حکمت متعالیه پرداخته شده است.از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که تقریر فخر رازی ناظر به توحید در ذات الهی بوده و فساد زمین و آسمان به معنای تحقق نیافتن آن­هاست؛ اما این برهان در اندیشه علامه طباطبایی، بیان­گر توحید در ربوبیت بوده و فساد زمین و آسمان به معنای نابسامانی و فروپاشی آن­هاست. امکان یا استحاله توافق خدایان بر تدبیر واحد عالم هستی، از دیگر نقاط مورد اختلاف آن دو است که فخر رازی، اولی و علامه طباطبایی، دومی را برگزیده است.

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این‌رو پژوهش حاضر در پی دست‌یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده‌های این جستار عبارت‌اند از: فخر برخلاف ابن‌سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می‌کند و در الهیات به آن نظم می‌بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری‌هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان‌که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب‌بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض‌های مطرح‌شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به‌ گونه اشتراک لفظی به‌ کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می‌رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.

قرائت شاذّ، قرائتی است که سه شرط موافقت با زبان عربی، موافقت با یکی از مصاحف عثمانی و صحیح‌بودن سند را نداشته باشد؛ اما به این معنی نیست که لزوماً از راویان فرعی و غیر مشهور روایت شده است. بلکه، از مشهورترین قاریان یعنی قرّاء سبعه هم ‌‌قرائت‌های شاذّ روایت شده است. هرچند این‌ ‌‌قرائت‌ها اغلب از آن جهت که سند معتبری داشته و با رسم و زبان عربی هم‌خوانی دارند از سایر ‌‌قرائت‌های شاذ متمایز می‌‌‌‌‌شوند. مواجهه غالب مفسران با ‌‌قرائت‌های شاذ قاریان غیر مشهور مانند هم است و کمتر در تفسیر آیات به آنها توجه می‌کنند. اما در برخورد با ‌‌قرائت‌های شاذّی که از قرّاء سبعه روایت شده رویکردها یکسان نیست. برخی شاذّبودن را معیار دانسته و به آنها توجه نمی‌کنند. برخی مرتبۀ قراء سبعه در قرائت را در نظر‌ می‌گیرند و به ‌‌قرائت‌های شاذّشان نیز نظر دارند. عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای هم رویکردی میانه اتخاذ کرده‌اند. فخر رازی از جمله مفسرانی است که در تفسیر آیات نسبت به ‌‌قرائت‌های شاذ وارده از‌ قرّاء سبعه اهتمام ویژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای داشته تا جایی که آنها را به شاذبودن توصیف نکرده و به توصیف آن به غیر مشهور بسنده نموده است. مقاله حاضر بر آن است با مداقّه در تفسیر کبیر، رویکرد فخر رازی به ‌‌قرائت‌های شاذّ روایت شده از قرّاء سبعه و نحوه استفاده او از این قرائات را در تفسیر آیات، توصیف و تحلیل نماید

ضلع زمان‌مندی آموزۀ عصمتْ محل تنازع دیدگاه‌های مطلق‌گرا و مخالفان بوده است که گروه اول، گسترۀ زمانی آن را مطلق دانسته‌اند و در مقابل، گروه دوم، آن را به پس از بعثت محدود کرده‌اند. این پژوهش با بررسی تطبیقی دیدگاه فخر رازی، که عصمت را زمان‌مند دانسته، و ابن‌شرفشاه حسینی، که گسترۀ عصمت را تشکیک‌ناپذیر به شمار آورده، تلاش کرده تا بن‌مایۀ دیدگاه آنان دربارۀ زمان‌مندی عصمت را در پیوند با واژگان قرآنی مرتبط ــ یعنی «ذنب» در آیۀ ۲ فتح، «وزر» در آیۀ ۲ شرح، و «ضلال» در آیۀ ۷ ضحی ــ بررسی کند. یافته‌ها نشان داد که هر دو مفسر این واژگان را در تنافی با عصمت نمی‌دانند و در نتیجه، نمی‌توان از آنها زمان‌مندی عصمت را نتیجه گرفت. با این حال، فخر رازی بر انگارۀ زمان‌مندی عصمت، که مبتنی بر سوگیری‌های اشعری‌گرایانه و اخبار خدشه‌پذیر است، تأکید و تلاش کرده تا با تأویلات مختلف از اندیشۀ کلامی خود در این باره عدول ننماید. ازاین‌رو، مواضع روشی و معناشناختی‌اش در این باره با دیدگاه کلامی وی در انسجام و هماهنگی نیست.

دین اسلام، به‌عنوان آخرین و کامل‌ترین دین آسمانی، آیندۀ بشر را در قالب اندیشۀ مهدویت بسیار روشن ترسیم کرده است. بر اساس آموزه‌های قرآن، حاکمیت نهایی و جهانی از آنِ صالحان و مستضعفان است و شخصی از نسل پیامبر اکرم (ص)، در رأس قوم موعود، با امدادهای الهی و مدیریتی کارآمد، امنیت، عبودیت و عدالت فراگیر جهانی را مستقر خواهد کرد. هرچند باورمندی به استخلاف قوم موعود مورد قبول همۀ فرق و مذاهب اسلامی بوده است، اما دربارۀ مصادیق، مکان و زمان، و چگونگی تحقق وعده‌های موجود در آیۀ استخلاف اختلاف‌نظر وجود دارد. مسئلۀ اصلی این پژوهش بررسی تطبیقی دیدگاه فریقین دربارۀ قوم موعود، با تأکید بر آرای فخر رازی، است. فخر رازی، همچون بسیاری از دانشمندان اهل‌سنت، معتقد است که محتوای آیه در زمان صحابه محقق شد و آیه بر خلافت و امامت امامان چهارگانه ــ ابوبکر، عمر، عثمان و علی (ع) ــ دلالت دارد و مصداق قوم موعود صحابۀ پیامبر (ص) هستند که البته، با توجه به اوضاع نابسامان سیاسی و اجتماعی زمان حضرت علی (ع)، دلالت آیه را نسبت به آن حضرت (ع) نفی می‌کند. بر اساس دلالت معانی واژگان کلیدی، سبب نزول و محتوای آیات و روایات و تاریخ قطعی فریقین، معلوم می‌شود که آیۀ استخلاف ناظر به دوران ظهور و حاکمیت حضرت مهدی (عج) است.

دانش مفردات متکی به مباحث نظری، همچون آشنایی با منابع مفردات قرآن و کتاب‌های لغت، مباحث اشتقاق، ترادف، اشتراک لفظی و معنوی، اضداد و... است و نیاز مفسر به دانش مفردات، جهت کشف معنای مقصود بر کسی پوشیده نیست؛ زیرا بدون فهم واژگان آیات الهی که به‌مثابه جزء در برابر کل است، دریافت فهم و عمل به دستورات الهی ممکن نیست. یکی از عناصر مهم در کشف مراد و مقصد الهی از آیات قرآن، مفردات الفاظ آن است. در تفسیر مفسران جهت کشف مراد الهی از آیات، ضوابطی وجود دارد و جستجوی معنای واژگان با پیروی از ضوابط‌شان مقدور است. ضوابط اتخاذی تفسیری مفسران یکسان نیست. در این مقاله با جستجو در دو تفسیر تسنیم و مفاتیح‌الغیب (التفسیر الکبیر) نشان خواهیم داد که این ضوابط در کنار سایر عوامل، مفسر را به دریافت خاصی از مفردات قرآنی سوق می‌دهد به‌طوری که در یک آیه، مسیر مفسر از دیگری جدا می‌گردد. وجود کنایات یا عدم آن، حمل الفاظ قرآن بر حقیقت و... از جمله ضوابطی است که قبول یا رد آن در انتخاب معنای واژگان قرآن دخیل است. همه‌ی ضوابط از مذهب و دیدگاه کلامی مفسر تأثیر گرفته است. با جستجوی کتابخانه‌ای انجام شده، نمونه بررسی‌های واژگان أب، إحصان، غُلف، مذبذبین و خلود، نشان از تأثیر دیدگاه کلامی دو مفسر امام فخر رازی و آیت‌الله جوادی آملی در اتخاذ معنای این کلمات دارد.