جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شفاعت یکی از باورهای اصلی در نظام اعتقادی اسلام است که تحقق آن، بنا بر تصریح قرآن کریم، مشروط به رضایت الهی است. آیة «وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى» (انبیاء: ۲۸) به این وابستگی اشاره دارد، اما ملاک رضایت خداوند در این آیه و دیگر آیات به‌طور صریح بیان نشده است. همین ابهام، زمینه‌ساز مسئله اصلی این پژوهش شده است. مقاله حاضر با روشی توصیفی‌تحلیلی و رویکردی مقایسه‌ای، به بررسی دیدگاه‌های علّامه طباطبایی و فخر رازی دربارة ملاک رضایت الهی در نظام شفاعت می‌پردازد و تفاسیر المیزان و مفاتیح‌الغیب را مبنای تحلیل قرار داده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که هر دو اندیشمند، رضایت از دین فرد را ملاک رضایت الهی می‌دانند. علّامه طباطبایی، افزون بر ایمان، طهارت نفس را نیز شرط اصلی می‌داند، اما فخر رازی با استناد به روایات، بر باور قلبی به توحید تأکید دارد. همچنین، هر دو متفکّر، ملاک‌هایی چون عمل صالح، تقوا، صداقت، هجرت و جهاد را به‌عنوان ملاک‌های مکمّل مطرح کرده‌اند. در نگاه علّامه، شفاعت شامل مؤمنان گناهکار از اصحاب یمین می‌شود، ولی فخر رازی شفاعت را در چهارچوب مبانی اشعری برای مؤمنان فاسق نیز قابل تحقّق می‌داند. در مجموع، دیدگاه علّامه به‌لحاظ سازگاری با عدل و حکمت الهی، انسجام بیشتری دارد.

برخی از مفسران اهل سنت سعی نموده‌اند ضمن داخل نمودن محبت صحابه در کنار محبت اهل‌بیت (ع)، با طرح ادعاهایی فقط اهل سنت را اهل نجات معرفی نمایند. فخر رازی بعد از ذکر روایاتی در فضایل اهل‌بیت (ع) و لزوم محبت به ایشان با استناد به حدیث «سفینه نوح» و حدیث «اصحابی کالنجوم» ادعا می‌کند که برای رهایی از امواج شبهات و شهوات علاوه بر سفینه مطمئن، محتاج به راهنمایی ستارگان درخشان نیز هستیم و اهل سنت چون بر سفینه اهل‌بیت (ع) قرارگرفته و چشم به ستارگان صحابه دوخته‌اند، اهل نجات و سعادت دنیوی و اخروی هستند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی با تأکید بر آیاتی که درباره ویژگی‌های سفینه و ماجرای طوفان نوح صحبت می‌کند درصدد رد ادعای فخر رازی است و نتیجه می‌گیرد که با توجه به اوصافی که در قرآن کریم برای سفینه نوح ذکرشده و نیز نظر به عدم اعتبار سندی و دلالی روایت «اصحابی کالنجوم» تمسک واقعی به اهل‌بیت (ع)، موجب نجات و عدم آن، مساوی با هلاکت می‌باشد.

اتحاد و حلول، نوعی تبیین نادرست از نحوه ارتباط انسان با خداست که پیشینه آن به مباحث کلامی مسیحیت و برخی از صوفیه برمی­گردد. این مطلب به طور حتم باطل است و قرآن به طور صریح بطلان آن را اعلام کرده است. متکلمین مسلمان نیز در کتب کلامی خود در ذیل صفات سلبیه، به این موضوع پرداخته و براهین مختلفی آورده­اند. اتحاد به معنای یکی شدن دو شیء است و متکلمین آن را در مورد خدا و مخلوق باطل می­دانند و کسی در این زمینه مناقشه­ای ندارد. متکلمین از قدیم در ابطال حلول، استدلال معروفی دارند که فخر رازی بر آن اشکال وارد کرده و نپذیرفته و به جای آن استدلال دیگری آورده است. در مقابل، خواجه نصیرالدین طوسی بر استدلال فخر رازی اشکال وارد کرده و خود استدلال دیگری می­آورد. در زمان معاصر و به برکت مکتب فلسفی ملاصدرا، مبناهای کلامی تا حدی متحول شده و استدلال­های کلامی، رنگی از فلسفه به خود گرفته­اند. آیه­الله جوادی آملی در این زمینه حلول را یک بار با استدلال صرف کلامی و بار دیگر با استدلال فلسفی- عرفانی نفی کرده است.

مسئله اثبات یا نفی ماهیت به معنی الاخص برای واجب­الوجود، جزء مسائل اساسی و تأثیرگذار در مباحث خداشناسی فلسفی است؛ زیرا با مسئله بساطت ذات الهی رابطه تنگاتنگی دارد. در این مقاله، این مسئله از دیدگاه سه تن از بزرگان، یعنی فخر رازی، خواجه نصیر طوسی و ملاصدرا با روشی تحلیلی بررسی شده و تفاوت دیدگاه­ها مشخص می­شود. فخر رازی در آثارش، نظر ثابتی ندارد. در برخی آثارش دیدگاه عینیت و در برخی دیگر زیادت وجود بر ماهیت را پذیرفته است. خواجه نصیر طوسی نیز معتقد به عینیت وجود و ماهیت در واجب تعالی است. ملاصدرا، بنیان­گذار حکمت متعالیه، بر اساس دیدگاه مبنایی­اش، یعنی اصالت وجود، قائل به عینیت وجود و ماهیت در واجب­الوجود است. تفاوت دو دیدگاه مشایی و صدرایی پیرامون ماهیت الهی این است که بر اساس مکتب مشاء و دیدگاه خواجه وجود و ماهیت الهی، وجودی در کنار دیگر ماهیات است، اما بر اساس دیدگاه ملاصدرا که واجب تعالی را تنها وجود مستقل و بقیه وجودها را وجودی رابط می­داند، تنها حقیقت بالذات هستی، وجود و ماهیت باری تعالی است و بقیه ماهیات، وجودهای طفیلی و وابسته به وجود حق تعالی هستند.

بحث از اسماء و صفات خداوند، یکی از مسائل مهم در فلسفه و کلام اسلامی است. در این میان یکی از صفاتی که از دیرباز ذهن اندیشمندان اسلامی را به خود معطوف داشته، صفت اراده الهی است. از منظر خواجه نصیرالدین طوسی اراده الهی صفتی موجود، ذاتی و عین ذات خداوند است. وی معتقد است اراده نوعی از علم و آن هم علم به مصلحت نهفته است. فخر رازی نیز به پیروی از مکتب اشعری، اراده را صفتی قدیم و ازلی و غیر از علم و قدرت دانسته‌ است. وی از طریق نیاز فعل الهی به مخصص برای وقوع در زمان معین، به اثبات اراده می‌پردازد. این پژوهش که با هدف مقایسه و تبیین دیدگاه دو اندیشمند مهم شیعه و سنی یعنی خواجه نصرالدین طوسی و فخر رازی صورت گرفته، به روش کتابخانه‏ای و به شیوه تحلیلی-توصیفی نگارش شده است.

امامت یکی از مسائل مهم در علم کلام است؛ چراکه بعد از پیامبر9 به علت بحث خاتمیت، به عنوان اولین مسئله اختلافی در بین مسلمین مطرح گردید. بنابراین سابقه بحث به زمان بعد از رحلت پیامبر9 برمی­گردد، هرچند که شیعه معتقد است که بحث امامت با شروع دعوت علنی، توسط شخص پیامبر9 مطرح شد. اختلاف مسلمین در این مسئله بر سر چند سؤال اساسی است که آیا امامت وجوب سمعی دارد یا وجوب عقلی؟ اگر وجوب عقلی دارد، آیا بر خدا واجب است و یا بر مردم؟ این امام چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟ در این نوشتار سعی بر آن است که با روش توصیفی_ تحلیلی به این سؤالات از منظر فخررازی به عنوان نماینده اشاعره، خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان نماینده امامیه و آیة الله جوادی آملی به عنوان عالم همه جانبه شیعی معاصر پاسخ داده شود. فخررازی به علت نپذیرفتن حسن و قبح عقلی، ضرورت امامت را سمعی می­داند و از پیش فرض های او این است که امامت ابوبکر صحیح بوده و آن را مسلم و بی نیاز از اثبات فرض می­کند. بنابراین به دنبال این پیش فرض، عصمت را برای امام لازم نمی­داند؛ چراکه ابوبکر معصوم نبوده است. اما خواجه و آیه الله جوادی آملی به این اشکالات فخر رازی به طور کامل پاسخ می­دهند که در این مقاله به آن اشاره می­شود.

آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که ولایت و امامت علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را اثبات می‌کند، اما علما و مفسران اهل سنت در دلالت این آیات شبهه ایجاد می‌کنند؛ از آنجا که فخررازی یکی از مفسران بسیار برجسته اهل سنت است که امامت بلا فصل علی علیه السلام را رد کرده و به خلافت ابوبکر بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم معتقد است، بررسی و رد آرای نادرست او اهمیت بالایی دارد. در این پژوهش، تمام شبهات فخررازی در این مورد که ذیل 12 آیه از قرآن مطرح شده از تفسیر کبیر استخراج و به ترتیبِ آیات مصحف، نقد و بررسی شده است. فخررازی در ذیل شبهات، از علی علیه السلام با احترام و تکریم یاد نموده است و اگر در مواردی، نام حضرت را بدون دعا آورده به خاطر بی‌احترامی به حضرت نبوده است چرا که در مورد دیگر صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مانند: ابوبکر، عمر و عثمان نیز این گونه سخن گفته است.

علم مساحی، در منابع تاریخ علم دورۀ اسلامی و منابعی که علوم را طبقه‌بندی کرده و شرح می‌دهند، به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از علوم دقیقه به ‌شمار می‌رود. این علم ماهیت ریاضی، محاسباتی، هندسی و ‌کاربردی دارد که در گذشته اساساً برای تعیین حدود اراضی، محاسبۀ میزان مالیات محصولات کشاورزی، محاسبات نجومی، رسم نقشه‌ها و تعیین و جهت‌یابی راه‌ها و مکان‌ها کاربرد داشته است. علم مساحی، به‌دلیل کاربرد فراوان آن در ادارۀ جامعه، توسط دانشمندان دورۀ اسلامی مورد توجه زیادی قرار گرفته است. امام فخرالدین محمد رازی (543-606 ق/1149-1210 م)، از دانشمندان قرن ششم هجری، توجه ویژه‌ای به علوم دقیقه و علم مساحی دارد و در دانشنامۀ جامع ‌العلوم (ستینی) آن را به‌عنوان یکی از علوم دقیقه ذکر می‌کند و اصولی از کاربردهای آن را شرح داده است. توجه به مثلث‌ها از ویژگی‌های رسالۀ مساحی فخر رازی است که نشان از افراز زمین‌ها به اشکال مثلث‌گونه برای مساحی دارد. در این پژوهش، با روش کتابخانه‌ای و بر اساس منابع مستند، علم مساحی در تمدن اسلامی و این باب در آثار امام فخر رازی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

مسلمانان در تکامل و پیشرفت نجوم و زمان و واحدهای آن، نقش بسزایی داشته¬اند. پژوهش حاضر با توجه به همین نقش مسلمانان و خاصه فیلسوفان در علم زمان امروزی، به بررسی دیدگاه فیلسوفان مسلمان، ابوریحان بیرونی و فخر رازی در رابطه با واحدهای زمانی و چرخش زمین و از آن ره، تاثیرشان بر عصر جدید پرداخته است. پژوهش به¬حسب هدف، کاربردی و به لحاظ ماهیت، کیفی و به¬لحاظ روش، توصیفی¬ـ¬تحلیلی می¬باشد. یافته¬ها حاکی از آنست که بیرونی و رازی بر شکل زمین کروی، اتفاق¬نظر دارند و دلیل توزیع درجات طول جغرافیایی به 360 درجه را چرخش زمین به دور خود به¬صورت دایره¬ای می¬دانند. آنها معتقدند خداوند متعال حرکت دایره¬ای را برای حفظ اجرام آسمانی در کهکشان¬، و حرکت خطی را برای جلوگیری از تداخل کهکشان¬ها تعیین کرده است. سیاره زمین، دارای دو سرعت ثابت و متغیر است که سرعت گردش زمین به¬دور خورشید (بیضوی) متغیر، و سرعت چرخش زمین حول محور خود ثابت است و به¬¬دلیل ثبات، انسان حرکت زمین به دور خود را احساس نمی¬کند. شب از نظر بیرونی و رازی، بر روز مقدم است؛ به این معنا که آغاز روز جدید با غروب خورشید شروع می¬شود تا غروب روز بعد از آن (سیستم غروب آفتاب). همچنین معتقدند قرآن کریم بر تعیین تعداد دقایق در شب و روز (1440دقیقه)، مقدم است. آنها، دایره¬های عرض جغرافیایی را بین شمال و جنوب و خطوط طول جغرافیایی را بین شرق و غرب تقسیم کرده¬اند. در نهایت، بیرونی و رازی چندین قرن قبل از دانشمند انگلیسی اسحاق نیوتن در ذکر جاذبه زمین نوشته¬اند.