جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شمس‌الدّین محمّد تبریزی عارف و اندیشمند اسلامی قرن هفتم هجری قمری است که عمیق‌ترین تاثیر روحی را بر شخصیّت مولانا جلال‌الدّین بلخی رومی برجای نهاده است. در مقالات شمس‌تبریزی، شخصیّت‌های فراوان عرفانی و علمی به چشم می‌خورد که شمس درباره‌ی آراء و نظریّات آنان به نقد و بررسی پرداخته است. از جمله‌ی این شخصیّت‌ها می‌توان به محبی‌الدّین بن عربی, شیخ اشراق سهروردی و امام فخر رازی اشاره کرد. شاخصه‌ی مشترک این سه اندیشمند برچسته‌ی مسلمان» تمخض و مهارت آتان در علوم بحشی و مدرسی است. محیی‌الدّین عربی عارفی است که به تصوّف رنگ فلسفه بخشید. سهروردی حکیم اشراقی است که جمع علم عرفانی و داش برهانی را ویژگی حکیم متاّه می‌داند. امام فخر رازی متکلّم و مفشر کم نظیر اسلامی است که‌به مداقه‌های علمی و مدرسی اشتهار دارد. مهمترین انتقاد شمس‌تبریزی براین سه اندیشمند بزرگه این است که آنان را به عدم متابعست از حضرت محمد (ص) منتسب داشته است. متابعت از حضرت محمّد (ص) به یک معنا یعنی کتمان و پوشیده داشتن احوال باطنی و شهودی خود و نیز هم تراز ندانستن خود با مقام آن حضرت. شمس‌تبریزی» ابن عربی را کوهی بزرگ، همدرد و مونسی نیکو و مردی شگرف می‌داند, شیخ اشراق را به نورائیت باطنش می‌ستاید و در برابر مخالفانش از شخصیّت علمی و ایمان او به حمایت برمی‌خیزد. امام فخر رازی را سرآمد بخائان علم رسمی و فیلسوف‌منش می‌خواند. شمس‌تبریزی خود را نه شیخ می‌داند و نه مرید می‌خواند. بلکه خود را فراتر از شیخ و مرید می‌بیند و با روحیّه‌ی منتقدانه‌ی خود با عارفان و عالمان به و مناظره می‌نشیند.

صدرالمتألهین عدمی بودن شر را به فقدان ذات و یا فقدان کمال ذات شیء نسبت می‌دهد .از دیدگاه او شرور بسته به مرتبه‌ی وجودی ممکنات، نسبی می‌باشند .خداوند وجود مطلق و خیر محض است و شر به عدم تحقق امکان‌های موجود برمی‌گردد .شر از جهت فاعل و قابل ضرورت علی می‌یابد، و هر وجود ممکنی به واسطه اینکه همه امکان‌های وجودی‌اش در آن به ظهور نرسیده است، با شر همراه است .فخرالدین رازی، اما، شر بالذات را به عدم ضروریات و منافع شیء نسبت می‌دهد و وجودی بودن شر را بالعرض و داخل در قضای الهی می‌داند .از دیدگاه او شرور از این جهت که در مورد یک چیز شر هستند و در مورد و موقعیتی دیگر خیر، نسبی می‌باشند .شرور ضرورت علی ندارند چون خداوند فاعل بالاضطرار نیست، و به اقتضای حکمت خداوند از خیرات تفکیک ناپذیرند .عدالت الهی را ملاصدرا فیض عام و بخشش گسترده در مورد همه موجوداتی که امکان هستی و یا کمال در هستی دارند، می‌داند .در نظر او شروری که در عالم دیده می‌شود یا از لوازم ماده است و یا به پندار ما نامطلوب است .شرور مرتبط با نظام تکوین به سبب نقصان قابل است و نه امساک فیض فاعل، تا ظلم یا تبعیض تلقی شوند .اما شرور غیر مرتبط با نظام تکوین- همچون شر اخلاقی- در حوزه اختیار بشر است و مسئولیت خلیفه اللهی او جزئی از نظام احسن می‌باشد .در حالیکه امام فخررازی بر این باور است که هر فعلی در ذات خود نه عدل است و نه ظلم، هرگونه تصرفی از ناحیه خداوند نیکوست و در کار او قبیح و ظلم موضوعیت ندارد.

سعادت و شقاوت از موضوعات بسیار مهم در تاریخ اندیشه بشری است و هرچقدر حقیقت این دو روشن تر شود به همان اندازه زمینه گرایش جامعه به سعادت و احتراز شقاوت فراهم تر خواهد گشت. پرسشهای تحقیق: ماهیت سعادت و شقاوت چیست‭ ؟‬چگونه می توان به سعادت رسید و از شقاوت رهید‭ ؟‬نظرات هر کدام از فیلسوفان مورد نظر در این راستا چه می باشد‭ ؟‬با فرض اینکه خط سیر فکری این اندیشمندان در تبیین موضوع و حدود آن و تشریح معانی مربوطه، جهت واحدی را هدف گرفته است و آن عینیت سعادت با لذت و شقاوت با الم می باشد البته لذت و الم حقیقی. روش تحقیق: کتابخانه‌ ای. یافته‌ های تحقیق: سعادت لذت بی رنج است و الم رنج بی لذت. برای رسیدن به سعادت به معنای واقعی باید زمینه حصول خیرات سه گانه جسمانی و نفسانی و خارجی را تحت حاکمیت قوه ناطقه انسانی فراهم کرد و این ممکن نخواهد شد مگر در سایه تعلیم و تربیت درست و اتخاذ و اجرای سیاست فضیلت آمیز آنچنان که حکمای الهی آن را ترسیم نموده‌اند. خلاصه اینکه راه سعادت راه حکمت و خردورزی است با عنایت بر ظرایف و دقایق استکمال عقلانی انسان در دو ساخت نظری و عملی. نتیجه‌ گیری و پیشنهادات: همانطوری که گفته شد این حکما همگی بالمال سعادت را لذت و شقاوت را الم می دانند و برترین سعادت ها و شقاوت ها را سعادت و شقاوت عقلانی رقم می زنند و پرورش و استکمال عقل نظری و عقل عملی را در وصول به سعادت عاملی عمده و بنیادی می دانند و حتی سعادتهای جسمانی و خارجی را هم تحت حاکمیت عقل سعادت می شمارند. هر چقدر کمالات عقلانی بیشتر باشد سعادت به همان میزان برتر می باشد و روشن است که وصول به این معنا جز با تعلیم و تربیت و اتخاذ سیاستهای حکیمانه حاصل نمی شود و لذا لازم است برنامه‌ ها در همه عرصه‌ های زندگی فردی و اجتماعی طوری تنظیم باید که نفس ناطقه انسانها را در دو گستره عقل نظری و عملی آنطور که باید به کمال برساند.

عالم ذر یکی از مباحث معرفتی است که در علوم مختلف اسلامی از جمله کلام، فلسفه و تفسیر موردبحث و گفتگوي نظریه پردازان قرار گرفته است. در بین مفسران، علما و حکما در زمینه امکان یاامتناع عالم ذر، چیستی عهد الست و کیفیت وقوع و نیز زمان عالم ذر اختلاف نظر جدي مشاهده می-شود، که از عدم وجود تا تحقق آن براي همگان از روز اول خلقت انسان تا پایان دنیا صاحب نظر دارد.از منظر بعضی عالم ذر به دلایل عقلی و نقلی واقع شده و توان درك آن، با توجه به حقایق مربوطه ودقت هاي فلسفی در چگونگی عالم ذر امکان پذیر است. در مقابل برخی به رغم آیات و احادیث وتفسیرهاي فراوانی که در ذیل آیات مطرح شده است، معتقدند نمیتوان به حقیقت عالم ذر و چگونگیوقوع آن دست یافت و شناخت در این زمینه کافی نیست. در این جایگاه بعضی اساسا وقوع عالم ذر را ممتنع میدانند و دستهاي دیگر آن را حمل بر مجاز میکنند. نوشتار حاضر با روش توصیفی تحلیلیدر صدد استخراج دیدگاه چندي از قرآن پژوهان و مفسران فریقین با تاکید بر آراء تفسیري علامه معرفت و علامه جوادي و زمخشري و فخررازي در خصوص عالم ذر تنظیم شده تا از رهگذر اینبررسی نظرات ایشان پیرامون مساله عالم ذر مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

فخر رازی در تفسیر کبیرِ خود، با تعبیری نو از معنای «خلق» و «امر» تاثیر شگرفی بر مفسّرین پس از خود گذاشته است. وی خلق را به معنای آفرینش امور جسمانی و امر را به معنای آفرینش موجودات مجرّد دانسته است و با استفاده از همین تعبیر بر تجرّد روح استدلال آورده است. علّامه طباطبائی در تفسیر المیزان در ابتدا «امر» را به معنای ایجاد روابط و آثار بین موجودات دانسته است، اما در ادامه تفسیر خود به نظر فخر رازی نزدیک شده و امر را آفرینش امور بی‌تدریج و خلق را آفرینش امور تدریج‌بردار دانسته است. باوجودِ تفسیر بدیع فخر رازی در باب عالَم امر، این تفسیر هیچ تاثیری بر نظر وی در باب عالَم ذرّ و تفسیر آیه میثاق نگذاشته است و وی همانند بسیاری از محدّثین و متکلّمین همان نظریّه ابدان ذرّی را برگزیده است. اما علامه بر اساس اصل واقعیت و بیان تفاوت عالم امر با عالم خلق بر این باور است که برای هر موجودی در عین وحدت، دو وجهه وجودی است. وجهه‌ای ملکی و دنیوی که از قوه به فعل و از عدم به وجود می‌آید، و وجهه‌ای ملکوتی که رو به سوی خدا دارند. این دو وجهه، گرچه دو وجه یک واقعیت هستند ولی احکام آنها متفاوت است.

پیشامدهای گوناگون در بستر تاریخ، منجر به پیدایش جریان‌های کلامی همچون خوارج، اشاعره و معتزله با مختصات و شاخه‌های پرشمار شد که خوانش‌های زیادی از ایمان را فراهم ساخت. دین‌پژوهانی که کارگزاران مشرب فکری دوره خویش بودند، چونان فخرالدین رازی-از برجستگان مکتب اشعری- و قاضی‌القضاة، عبدالجبار همدانی -از نمایندگان تفکّر معتزلی-، مفهوم ایمان را در قالب یکی از مفاهیم بنیادین در گفتمان دینی قرار داده و دیدگاهی تفصیلی را درباره‌ ماهیّت ایمان و احکام و ویژگی‌های آن پروراندند. در این پژوهش، دیدگاه قاضی عبدالجبار که چیستی ایمان را مشتمل بر تصدیق و انجام واجبات و مستحبات دانسته، با دیدگاه فخرالدین رازی که چیستی ایمان را تصدیق قلبی می‌داند، سنجیده و به تمایز آرای این دو عالم متکلّم در چیستی، ارکان و متعلّقات ایمان پرداخته می‌شود تا به جایگاه ایمان در نظام فکری- کلامی آنان دست یافته و تمایزهای آن‌ها دریافته شود.

انسان از نعمت بزرگی به نام نیروی عقل و اندیشه برخوردار است که این موهبت او را از سایر موجودات، ممتاز کرده است. در مقايسه با ساير شرایع، اسلام بيشترين اهميت و ارزش را براي عقل و انديشه قائل شده است و عقل و شرع را مكمل هم و رابطه آنها را دوسويه و هماهنگ مي داند. فراخواني قرآن مجيد به تعقل و انديشيدنِ استدلالي و منطقي از موضوعاتي است كه در بسياري از آيات الهي با گونه هاي متفاوتي به صراحت بيان شده است، به شكلي كه هيچ تأويلي را نمي پذيرد. از سوی دیگر شریعت اسلام پس از ارتحال پیامبر اکرم صلوات الله علیه وآله دچار انشعابات و فِرَق اعتقادی در کنار راه واضح و توصیه شده تشیع شد و نسبت به مسائلی اختلاف نظر پدید آمد که دامنه آن تاکنون به اشکال مختلف ادامه دارد. طبیعتاً نقد منصفانه و بررسی و روشنگری آگاهانه می تواند از بروز این اختلافات و پوشیده ماندن حق جلوگیری کند. برای این منظور طرح نظرات و آراء فِرق نسبت به تشیع در رابطه با موضوعات اساسی می تواند فضای نقد و بررسی را فراهم آورد. یکی از این مباحث مهم، به دلیلی که گفته شد موضوع «تفکر» است بنابراین در این تحقیق با رجوع به تفاسیرکشاف، مفاتیح الغیب و المیزان در باب آیات «تفکر»، اهتمام دو مفسر از دو فرقه معتزله و اشاعره را نسبت به علامه به عنوان مفسر شیعی، در خصوص تفکر مورد بررسی قرار می‌دهیم تا بدین وسیله با بررسی نظرات این سه مفسر به مطالب مهمی درباره دیدگاه های این سه تن دست یابیم.