جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسکویه «عقل» را ذات و جوهر نفس مجرد انسان می‌داند و «فضیلت» را حاکمیت عقل بر قوای نفس و اعمال آن، ذکر می‌کند که نتیجه‌ی آن، آزادی عقل در پرداختن به تأملات نظری است و ره‌آورد این تأملات که عبارت است از «حکمت»، همان «سعادت» نفس است. بنابراین سعادت، مستند به جنبه نظری عقل است، و فضیلت که حاصل شأن عملی عقل است، نقشی مقدمی برای آن دارد. اما در آیات و روایات، فضیلت و سعادت انسان از طرفی ریشه در عقل دارد و از طرف دیگر اراده و انتخاب‌گری انسان میان فجور و تقوا، موجب تزکیه (فضیلت) و در نتیجه فلاح (سعادت) است. از این رو حوزه معنایی عقل در لغت و لسان دین، و همچنین شاخصه محوری فضیلت و سعادتِ انسان در قرآن، سؤالات کلیدی این تحقیق بوده‌اند که پس از تعیین «انسان به منزله عامل انتخابگر» به‌عنوان آن شاخصه محوری، و بازشناسی معنای عقل و اذعان به منشأ بودن آن در فضیلت و سعادت از طریق تمییز میان حق و باطل و تدبیر و عاقبت‌اندیشی، به این نتیجه رسیدیم که بر خلاف رأی مسکویه، فضیلت نقش مقدمی برای سعادت ندارد بلکه ملاک فضیلت و سعادت یک چیز است و آن اتخاذ «تقوا» است.

یکی از روش‌های بسیار مفید و مؤثر تربیت، نزد مربیان تعلیم و تربیت و اندیشمندان مسلمان، محبت و مهرورزی است. ابن‌مسکویه و ابن‌حزم دو اندیشمند هم‌عصر قرن چهارم هجری، در فلسفه تعلیم و تربیت خود با نگاهی روان‌شناختی ماهیت، انواع، مراتب و مؤلفه‌های مربوط به محبت را تحلیل کرده‌اند. در اندیشه اخلاقی ابن‌مسکویه، اصل محبت عنوان عامی برای بیان استعداد ذاتی بشر در ارتباط و همبستگی معرفی شده است. دوستی، رنگ اجتماعی دارد و از فروع عدالت و برتر از آن شمرده می‌شود. هر دو اندیشمند با اینکه قائل به مراتب و انواع گوناگون محبت و حالات نفسانی محب هستند اما تفاوت‌هایی نیز در این بحث دارند؛ از جمله اینکه ابن‌مسکویه از برترین مرتبۀ محبت با عنوان «عشق» یاد کرده که مخصوص خداوند و حاصل افاضه و القای الاهی است. اما ابن‌حزم برترین محبت را اگرچه با عنوان «عشق» یاد کرده که با مرگ فنا می‌پذیرد، اما آن را «این‌سویی» و از نوع محبت محبت‌کنندگان در راه خدای متعال می‌داند. به عبارت دیگر، عشق نزد ابن‌مسکویه «آن‌سویی» است، اما نزد ابن‌حزم «این‌سویی».

چکیده ندارد.

چکیده پرسش دربارۀ مفهوم و مصداق سعادت ریشه در سرشت آدمی دارد. مقایسۀ اندیشه‌های دو اندیشمند صاحب‌نظر در این زمینه، یکی از یونان باستان و دیگری از حکمای اسلامی هم‌روزگار با ابن‌‌سینا، برای شناخت نوآوری متفکران اسلامی در برابر ره‌آورد یونانیان در ساحت‌های گوناگون فلسفی بسیار اهمیت دارد. این جستار کوتاه به روش تحلیلی‌تطبیقی است و پس از تأملی چند دربارۀ مبانی فلسفی و اخلاقی هریک از این متفکران، شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را دربارۀ سعادت کاویده است. اگرچه ارسطو باتوجه کامل به مؤلفه‌های عقل و لذت و دوستی، نظریۀ فضیلت و سعادت را حول محور اعتدال تعریف می‌کند، به دلیل نگاه غیرتوحیدی‌اش به خدا و جهان و بی‌توجهی‌اش به معاد، قادر نیست مدل موفقی از مفهوم و مصداق سعادت ارائه کند. برخلاف او ابن‌مسکویه با جهان‌بینی توحیدی می‌کوشد، همین معانی را برپایۀ شناخت نفس و عقل و شرع تبیین کند. ابن‌مسکویه سعادت را به دو قسم دنیایی و آخرتی تقسیم و مصداق واقعی سعادت را قرب الهی معرفی می‌کند. هر دو متفکر بر تعریف سعادت به خیر متعالی (خیر اعلی) تأکید می‌ورزند؛ اما ازآنجاکه مبانی اندیشۀ اخلاقیِ آن‌ها با یکدیگر متفاوت است، لوازم اندیشۀ آنان نیز با یکدیگر متفاوت خواهد بود.

در روان شناسی، شناخت شخصیت و اجزای آن نقش بنیادینی در درمان اخلالات روانشناختی دارد. از طرفی نفس شناسی نیز در بسیاری از نظریات اخلاقی مبنای شکل گیری فضایل اخلاقی است. از آنجا که نفس در نظریات اخلاق فلسفی اسلامی قرابت هایی با شخصیت در نظریات روان شناسی دارد، می توان از شباهت ها و تفاوت های نفس شناسی و شخصیت شناسی سراغ گرفت. نظریه شخصیت فروید به عنوان نظریه ای مهم در روانشناسی و نفس شناسی ابن مسکویه به عنوان مقدمه یکی از مبنایی ترین نظریات اخلاق اسلامی در این پژوهش با یکدیگر مقایسه می شوند. یافته های این تحقیق نمایانگر این است که علرغم شباهت هایی که میان این دونظریه وجود دارد، تفاوتی مهم در منشاء و معنای ارزش های اخلاقی در هریک از آنها قابل مشاهده است. در نظریه فروید ارزش های اخلاقی محصول فرآیندی ناخودآگاه بوده و کمال اخلاقی در تعارض با سلامت روانی قرار می گیرند. اما در نفس شناسی ابن مسکویه فضایل اخلاقی با عقلانیت پیوند خورده و به نحو آگاهانه و اختیاری حاصل می شوند. بر همین اساس در این نظریه کمال اخلاقی، عقلانیت و بهداشت روان با یکدیگر همسو هستند.

اخلاق فضیلت­‎گرا یکی از نظریات اخلاق هنجاری است که بجای تاکید بر وظیفه‎گرایی یا سود گرایی بر فضیلت‌مندی فاعل اخلاقی تاکید می­کند. ابن­مسکویه در فضیلت­گرایی تحت تاثیر ارسطو، و مایکل اسلوت متاثر از آراء هیوم است. مقایسه ی این دو نظریه نشان دهنده ی نقاط اشتراک و افتراق دو قرائت متفاوت از فضیلت گرایی است. نقش سعادت گرایی در اخلاق فضیلت یکی از این نقاط افتراق است. ابن مسکویه با تاکید بر سعادت گرایی و اسلوت با نفی آن به تبیین فضیلت گرایی می پردازد. عقل گرایی نیز در حالی که جایگاهی اساسی در نظریه ی ابن مسکویه دارد، در دیدگاه اسلوت که یک عاطفه گراست، فاقد چنین جایگاهی است. در مجموع نظریه ی ابن مسکویه به خاطر تاکید بر سعادت و عقلانیت، منسجم تر و منطقی تر است. تاکید اسلوت بر عاطفه گرایی از نقاط ضعف نظریه ی وی است که تالی های فاسدی به همراه دارد.

هدف اصلی این پژوهش تبیین دیدگاه‌های مختلف فیلسوفان مسلمان نسبت به آموزش عقلانی و فلسفی به کودکان، در راستای تربیت دینی بایسته می‌باشد. برای دستیابی به این هدف از روش پژوهش تحلیل محتوا و نیز روش تحلیل و استنتاج منطقی بهره گرفته شد. بنابر یافته‌های به‌دست‌آمده، رویکرد تربیت دینی مبتنی بر عقلانیت به دو شکل همگانی و نخبه پرور از یکدیگر متمایز هستند. پاره ای از آثار و اندیشه‌های ابن طفیل، سهروردی، اخوان‌الصفا، ابوریحان، مولانا، ابو علی سینا و شهید مطهری به زبانی ساده، قابل فهم و گاهی حکایت‌گو نه است که فهم آن برای همه امکان پذیر می‌باشد. این رویکرد را می توان تربیت دینی عقلانی از نوع همگانی یا توجه فیلسوفان مسلمان به فلسفه برای همگان دانست که همپوشانی زیادی با «فلسفه برای کودکان» دارد. در مقابل، رویکرد تربیت عقلانی نخبه پرور را می توان در آثار و اندیشه‌های ابن-مسکویه، غزالی، خواجه نصیر و ابن خلدون یافت که به‌طورکلی در گفتگوها و شیوه‌های آموزش فلسفی خود از مضمون‌های عقلانی و انتزاعی پیچیده برای کسانی که به درجه‌های بالاتری از فلسفه رسیده اند، بهره برده اند. این گروه چون ورود کودکان را در وادی فلسفه جایز نمی دانند، برای عوام نیز چنین اجازه‌ای را روا نمی‌دارند. بر این اساس، با پذیرش تربیت عقلانی همگانی و نیز با تقویت این رویکرد با استناد به میراث حکیمان مسلمان در طول تاریخ اندیشه اسلامی می‌توان از موضعی استوارتر به موضوع فلسفه برای کودکان در جامعه اسلامی نگاه کرد و زمینه فلسفیدن برای همه (حتی کودکان) را از طریق آموزش فرایند فلسفیدن، طرح مسائل فلسفی به شکل داستانی و ساده‌سازی مضمون های فلسفی دنبال نمود.

«اومانيسم» يكی از جنبش های فرهنگی ـ انسـانی و حاصـل دوران رنسـانس و روشـنگری غـرب است كه در معنای اعم، خود آزادی و حيثيت انسانی را هدف قرار داد؛ لكن بعدها و به عبـارت ديگر در معنای اخص خود، به نوعی افراط در انسانگرایی انجاميد. مقاله حاضـر، سـير تـاريخی اومانيسم را درغرب ترسيم كرده، در پی اين رهاورد است كه آيا بايد اين انسانگرايی غربی را همانگونه كه هست، وارد جهان اسلام كرد يا اينكه می توان نوع واقعگرايانه تـری از اومانيسـم و انسانگرايی را در پيشينه تفكر جهان اسلام مشاهده كرد؟ افزون بر اين، چه نقاط تشابه و تفـارقی ميان انسانگرايی اسلامی و نوع راديكال آن در غرب وجود دارد؟ مقاله حاضر با پاسـخ بـه ايـن پرسشها در نهايت انسانگرايی واقعگرايانه ای را در آثـار فلاسـفه، متكلمـان و عرفـای مسـلمان به تصوير می كشد كه در عين داشتن برخی صور خـاص خـود، جهـات مشـابه و مفـارقی نيـز بـا اساس و محور انسانگرايی غرب دارد.