جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رویکردهای گوناگون علما در واژگان متشابه قرآن موجب ارائه چهار نظریه اصلی «اهل ظاهر»، «اشتراک لفظی»، «حقیقت و مجاز» و «روح معنا» شده است. نظریة روح معنا، به معنای وضع الفاظ بر ارواح معانی، عاری از خصوصیات مصادیق و در معنای آنهاست که می‌توان معانی را در مصادیق معقول نیز حقیقی دانست. مطابق این نظریه الفاظ متشابه قرآنی نیز امکان استعمال در مصادیق مجرد و معقول به نحو حقیقی و نه مجازی را دارند. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و پس از او در آثار بزرگان عصر معاصر فرهنگ اسلامی همچون ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی ادامه یافت. پژوهش حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نظریه روح معنا از منظر فیض کاشانی و علامه طباطبایی از حیث نحوه بیان، ادله اعتبار و کیفیت انطباق چگونه مطرح شده است. بررسی توصیفی- تحلیلی نظریه روح معنا از دیدگاه فیض کاشانی و علامه طباطبایی نشان می‌دهد این دو عالم بزرگ عالم اسلام در اصل پذیرش این نظریه و ارکان آن، با هم اشتراک نظر دارند؛ لکن از حیث نحوه بیان و تقریر نظریه، ادله اعتبار و به جهت مبانی تفسیری اختصاصی خویش، نسبتاً متفاوت از یکدیگر عمل کرده و منجر به گوناگونی کیفیت انطباق در تحلیل آیات قرآنی نیز شده‌اند.

تنوع اندیشه فقهاء، در شکل دهی به ساختار فقه و پویایی اجتهاد شیعه نقش اساسی دارد. بررسی دیدگاه فقهی فیض به عنوان فقیهی نواندیش برای دستیابی به فقه متناسب با شرایط جامعه، جهت استنباط احکام فقهی کارآمدتر ضروریست. هدف از این پژوهش بررسی آرای فقهی فیض، ارائه مستندات و ادله فقهای مخالف و همسو و کشف مبانی فقاهتی و اصول فکری ایشان جهت حل مسائل جامعه و پویایی اجتهاد است. علیرغم بستر اخباری زمان فیض، بدلیل تاثیر پذیری از اساتیدی چون ملاصدرا، شیوه تفقه متمایز از سایر اخباریون برمی-گزیند.از ویژگی¬های مهم مبانی فقهی و اصولی فیض، اهتمام به کاربرد عقل در تایید و جمع بین روایات، بی-توجهی به اجماع منقول و شهرت فتوایی با عدم تاثیر از فتاوای علمای دیگر، توجه زیاد به اصل سهولت، عنایت به همگرایی با اهل سنت و اهل کتاب، توجه خاص به تقریب بین مذاهب و ادیان، بوده است. نهایت اینکه با رویکرد فهم و تفسیر اجتماعی نصوص دینی و توجه به فهم مقاصد الشریعه و فاصله گرفتن از رویکرد فردگرایانه که جهت گیری غالب در سنت اجتهادی علمای سلف بوده است، به پاکی اهل کتاب و نسبی بودن سن بلوغ فتوا می¬دهد که در تعاملات اجتماعی عصر حاضر می¬تواند بسیار کارساز باشد.

عرفان از سه جهت می‎تواند در علم کلام مؤثر واقع شود. نقش آن در طرح مسائل کلامی، شرح و تبیین این مسائل با عنایت به مبانی وجودشناسی و ایجاد تحول در ادبیات و سبک بیان کلام از مواردی است که در این نگاشته به بحث گذاشته می‎شود. عرفان فیض کاشانی با ویژگی‏هایی که دارد، در علم کلام او تأثیرگذار است. سازگاری با شریعت و حکمت عقلی حکما از اهم این خصوصیات است. عرفان او را در این نوشتار «عرفان حکمی» نام می‎دهیم. نزد او عقل مؤید به شهود نیز به آنچه انبیا رسیده‏اند، دست می‎یابد؛ لیکن با سه تفاوت و آن اینکه فراورده‏های وحی وسیع‏تر، عمیق‏تر و مربوط به همه سطوح مخاطبان است. عرفان فیض کاشانی هماهنگ با عرفان شیعی و مبتنی بر حکمت صدرایی است. این عرفان حکمی می‎تواند از جهات مختلف، تأثیر قابل توجهی در علم کلام داشته باشد که نمونه‏ای از این تأثیرها در آرای کلامی فیض دیده می‎شود.

این مقاله به بررسی مقامات عرفانی (زهد، ذکر، شکر، خوف و رجا) از منظر فیض کاشانی و امام خمینی می¬پردازد. پژوهش حاضر با رویکرد مقایسه¬ای به مقامات عرفانی این دو عارف برجسته پرداخته¬است که می شود با تبیین آن¬ها در جامعه شیوه جدیدی از معنویت را در زندگی طبیعی مردم جایگزین¬کرد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه¬ای و روش پردازش آن توصیفی تحلیلی بوده¬است. یافته¬های پژوهش حاضر مبیّن آن است که با توجه به این مهم که ملّامحسن فیض کاشانی از شاگردان برجسته ملاصدرا و امام خمینی (ص) از مدرسان مکتب صدرا بودند، این دو عالم بزرگ هردو به تبیین مقامات عرفانی مذکور پرداخته¬اند هرچند که در برخی موارد و در جزئیات با تفاوت¬های همراه است. بعد از بررسی آرا و دیدگاه¬های عرفانی فیض کاشانی و امام خمینی روشن¬می شود که آرای این دو عالم درخصوص مقامات عرفانی مورد مقایسه به¬ هم نزدیک بوده و امام از آثار فیض تأثیر پذیرفته¬است؛ هرچند که به¬علت دوره زمانی حیات حضرت امام خمینی و به¬دلیل استمرار و توسعه رویکردهای عرفانی توسط عرفای دیگر و بهره¬مندی امام خمینی از آنان، توانسته¬است دیدگاه¬های جامع¬تری را نسبت به عرفای قبل از خود نسبت به این مقامات عرفانی ارائه¬دهد. کلیدواژه‌ها: امام خمینی، فیض کاشانی، عرفان، مقامات عرفانی، مراتب نفس.

نگرش اخباری و اصولی دو روش فهم دین از متون اصلی در میان اندیشمندان شیعی است که بیش از چهار قرن از نزاع‌های فکری و یا ایجاد و شکل‌گیری مکاتب گوناگون میان طرفداران آنها را پشت سر گذاشته است. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است که آرا اصولی فیض کاشانی در کتاب معتصم‌الشیعه چگونه بازتاب یافته است. بررسی توصیفی - تحلیلی این مسئله حاکی از آن است که فیض کاشانی، از علمای شیعی قرن یازدهم، با وجود دیدگاه‌های اخباری، و استناد و اتکا وی به روایات، اما نگرش به دور از هرگونه افراط و تفریط او از عقل و نقل را در کاربست عملی‌اش در کتاب معتصم‌الشیعه به مثابۀ کتاب فقهی فیض را شاهدیم. تأثیرپذیری از مسلک اساتید اخباری، برداشت سوء از برخی فتاوای مبهم فقهی ایشان در گذشته، تناسب‌نداشتن برخی دیدگاه‌های وی با برهان‌های موجود نزد خویش، و ... سبب شد فیض را که اغلب دارای آرا اعتدالی در نظریاتش است، به اخباری‌گری متهم کنند و دامنۀ اختلاف آرای میان اصولیان و اخباریان شیعی را بیش از پیش گستردش دهد؛ حال آنکه تمایل‌نداشتن ایشان در همراهی با نظر مشهور از اخباریان مبرهن است و پایبندی وی به نگرش اصولیان در مواضع فراوانی، مانند اجماع، حجیت ظاهر قرآن، حجیت عقل، رجوع به آرا و نظریات اصولیان، عدم جمود در اخبار، و ... به میزانی است که انکار آن ممکن نخواهد بود.

ملا محسن فیض کاشانی (د. 1091ق)، یکی از شخصیت‌های مهم و اثرگذار در علوم اسلامی و به‌ویژه مباحث اخلاقی و حدیثی شیعه امامیه است. ازجمله تألیفات ارزشمند وی، کتاب المحجة البیضاء است که با هدف شرح و اصلاح احیاء علوم الدین محمد غزالی به نگارش درآمده است. این اثر اخلاقی، دربردارنده شرح و تبیین بسیاری از روایات تربیتی و گاه فقهی و جز آن است. این مقاله با تکیه بر این اثر ارزشمند، تلاش می‌کند با مطالعه متن کتاب، به روش توصیفی‌– تحلیلی مبانی مورد نظر فیض کاشانی را در فهم احادیث استخراج کند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مؤلف المحجة البیضاء هنگام معنی کردن روایات، از اصولی همچون توجه به معانی دقیق واژگان، توجه به کاربردهای مجازی و آرایه‌های ادبی، رعایت اصل سیاق، تکیه بر قرائن ناپیوسته، تأویل روایات متشابه، استناد به عقل در شرح روایات، در نظر گرفتن شرایط صدور حدیث، استناد به قیاس اولویت و جمع بین روایات متعارض، بهره جسته است.

بررسی روابط بینامتنی یکی از تأثیرگذارترین و کاربردی­ترین مقوله­های نقد ادبی به حساب می­آید. از میان نظریه­پردازان بینامتنیت، ژرار ژنت و نظریه­ی او بیش از سایرین مورد توجّه قرار گرفته است. بینامتنیت ژنت یکـی از اقسـام نظریه­ی ترامتنیت اوست. از نظر ژنت در صورت وجود عناصر مشترک میان دو متن، رابطه­ی هم­حضوری میان آن­ها برقرار می­شود. پس از ظهور اسلام، قرآن به عنوان یک زیرمتن از نظرگاه­های مختلف زیبایی­شناسی صوری و معنایی، مرجع و منبع بسیاری از شاعران بوده است. یکی از این شاعران فیض کاشانی عالم بزرگ شیعی در قرن یازدهم است. اصلی­ترین زیرمتن­ تشکیل­دهند­ه­ی اندیشه­ی او در غزلیاتش قرآن کریم است. بی­تردید در شرح و تفسیر صوری و معنایی غزلیات فیض بررسی روابط بینامتنی قرآن و شعر او موجب شناخت بهتری از شعر او می­شود. این پژوهش به شیوه­ی توصیفی-تحلیلی و بر اساس روش کتابخانه­ای انجام گرفته است. هدف این جستار، بررسی مناسبات بینامتنی قرآن و غزلیات فیض کاشانی است. برای این منظور از میان نظریه­های مختلف بینامتنیت با انتخاب روش خاص بینامتنیت ژرار ژنت به بررسی بینامتنیت قرآنی غزلیات فیض پرداخته می­شود. برآیند این پژوهش نشان می­دهد که فیض به عنوان یک عالِم و مفسّر قرآنی از میان روابط سه­گانه­ی بینامتنی ژنت(صریح،غیرصریح و ضمنی) در سرتاسر اشعارش به وفور و با تشخّص­بخشی و خلق مضامین شعری متفاوت به شیوه­های صریح(به­خصوص در حوزه­ی واژگان)و ضمنی(به­ویژه در حوزه­ی مضامین) از قرآن بهره گرفته است.

ملا محسن فیض کاشانی چند قرن بعد از تألیف کتاب «احیاء علوم الدین» محمد غزالی تصمیم گرفت تا این کتاب را با آراء کلامی و روایات مأثور شیعی درآمیخته و آن را احیا و تهذیب کند. علوم شرعی متکی و مستند بر وحی الهی یعنی قرآن کریم و سنت معصومین می‌باشد و لازمه اعتقاد به علوم نقلی صحت منقولاتی است که این علوم بدانها مستندند. قرآن به دلیل تواتر نیاز به نقد و بررسی ندارد، اما در سنت و احادیث گاهی علیرغم صحت سند؛ صدور آن از ناحیه معصوم متصور نیست و در عین صحت سند مستغنی از نقد متن نیست. در این مقاله سعی شده است با مراجعه به کتاب «المحجه البیضاء»، به این سوال پاسخ داده شود که ملا محسن فیض کاشانی از چه روش‌هایی برای نقد متون حدیث استفاده کرده است. روش انجام پژوهش روش کیفی است و اطلاعات به شکل کتابخانه‌ای و الکترونیکی گردآوری‌شده است. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که فیض کاشانی با اتکا به دیدگاه اعتقادی و کلامی خود از روش‌هایی چون مخالفت حدیث با قرآن، سنت، تاریخ قطعی و مخالفت باعقل در رد احادیث ناصحیح استفاده نموده است.

مسئله شکاف نظر و عمل و حل خلا میان این دو در تاریخ اندیشه همیشه محل کشاکش‌های تئوریک بوده است. در این مقاله سعی می شود شکاف میان نظر و عمل و حل این مسئله از دیدگاه ملامحسن فیض کاشانی مورد بررسی واقع شود. دستاویز ما در این پژوهش جهت بررسی این شکاف و حل مسئله بین نظر و عمل مستنداتی است که در آثار ایشان دیده می شود. نگارنده بر این باور است که ملا محسن فیض کاشانی در این کتب و رساله‌ها توانسته است با توجه به مبانی خود به حل این مساله فائق آید. در این پژوهش سعی خواهد شد با روش استنادی – تحلیلی شکاف بین نظر و عمل با تمرکز بر مبانی «علم» حل و فصل گردد. از مهم ترین یافته های پژوهش این است که بر اساس مبانی فیض کاشانی شکاف بین علم و عمل با اتحاد بین عقل نظری و عملی رفع خواهد شد.