جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیرباز درک معانی باطنی قرآن در کنار معانی ظاهری و به تعبیری گرایش به تاویل همراه تفسیر، در کانون توجه اندیشمندان این حوزه قرار داشته است. در این میدان فیض کاشانی از جمله مفسرانی است که با بهره گیری از روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) و اندوخته های عرفانی، رویکردی باطنی به آیات قرآن دارد. وی تاویل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معانی حقیقی و روح و باطن الفاظ می داند که دستیابی بدان جز به رهنمون شدن به عالم معانی و گشایش ابواب ملکوت میسر نیست.تاثیر این گونه نگرش را می توان در برخی مفسران دیگر چون علامه طباطبایی (ره) یافت. به طوری که آنچه را فیض در حقیقت تاویل بیان نمود وی آن را به خوبی معماری کرد.فیض کاشانی در نگاه تاویل گونه خود به قرآن و آیاتی که در شان اهل بیت (علیهم السلام) نازل گردیده با اعتقاد به «جری و تطبیق آیات»، احکام آنها را محدود به زمان خاصی نمی شمارد بلکه آنها را در همه زمانها جاری نموده و بر موارد مشابه با مورد نزول منطبق می نماید.ارزیابی تاویلات وی از آیات قرآن نیازمند تبیین رمز و راز تاویل از نگاه او و نقد و بررسی مبانی او در این قبیل تاویلات است.

نوشتار پیش رو پژوهشی است درباره یکی از مصادیق روایات معروف به "منتقله" که به مسأله ذبیح الله اختصاص دارد. اکثر دانشمندان اهل تسنن روایت ذبح اسحاق (ع) را قبول کرده اند. طبرسی گرچه روایت مورد بحث را نقل کرده اما به نظر می رسد آن را نپذیرفته است. آنچه که در این خصوص مورد غفلت واقع شده، عدم وجود روایت ذبح اسحاق منقول از مجمع البیان در مصادر اولیه حدیثی شیعه و قلت آن در منابع متأخر شیعه است؛ بلکه روایاتی نیز در کتب حدیثی شیعه و در مواردی در کتب اهل تسنن وجود دارد که مخالف آن و بیان کننده ذبیح الله بودن اسماعیل (ع) است. وجود نقل هایی معدود در کتب عامه متقدم مانند ماوردی و نقل بدون سند (مرفوع)، منتقله بودن آن را از کتب عامه توسط امین الاسلام طبرسی محتمل می سازد. بنابراین روایت مورد بحث از امام علی (ع) صادر نشده است؛ بلکه به سبب اغراض سیاسی و تکیه بر سخنان امثال کعب الاحبار چنین نسبتی به ایشان داده شده است.

خداوند منان تکالیفی را بر عهده ی بندگانش نهاده است تا به وسیله ی آن خود را به عالم ملکوت متصل کنند .مسلم است که در پس ظاهر عبادات، باطنی ژرف قرار دارد که تنها با دست یابی به آن می توان عبادت با روح و مؤثر داشت .با توجه به روایتی از امام باقر علیه السلام که فرمودند : اسلام بر پنج پایه استوار است‌؛ نماز و زکات و روزه و حج و ولایت. لذا در این نوشتار به ذره ای از اقیانوس اسرار نهفته در ارکان نماز و حج، همچنین اسرار و رموزی که در روزه و زکات وجود دارد پرداخته شده است و با توجه به اهمیت" ولایت"، که به عبارتی سر الاسرار حقیقی است، به بیان مسئله ی ولایت پرداخته ایم.یافته های تحقیق :احکام الهی در جای جای قرآن به چشم می خورد .خدواند منان وظایف انسان را به طور کلی در قالب حدود پانصد آیه مطرح نموده است .سپس رسول اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه ی اطهار این آیات را بسط داده اند .بنابراین بر هر بنده ای فرض است که به فراگیری این احکام وتکالیف بپردازد.از آن جا که عقل انسانی قدرت درک همه چیز را ندارد، در بسیاری از موارد از فهم فلسفه و حکمت احکام الهی عاجز است والبته چنان که گفته شد، بر همگان لازم وضروری است که احکام و واجبات دین را تعبدا بپذیرند، هر چند از سر آن حکم اطلاع پیدا نکنند ولی به دلیل منافعی که دانستن اسرار احکام الهی دارد، با مراجعه به همان منابع معتبر قرآن و روایات می توانیم قطره ای از دریای اسرار الهی را در حد فهم خود دریابیم.

فیض کاشانی (متوفی 1091ق) از دانشمندان بزرگ عصر صفوی در اغلب علوم دینی عصر خود سرآمد بوده¬است و در عین حال عارف و شاعری کم‌نظیر است که در مبانی فکری خود پیرو عرفان و تصوف بوده و در آثار خود به اثبات و حمایت از آن مبانی پرداخته¬است. یکی از مهم‌ترین این مبانی، نظریة وحدت وجود است که در دیوان اشعار او جلوه‌ای خاص دارد و با بیانی هنرمندانه به آن می‌پردازد. این مقاله با شیوة تحلیل عقلی و روش کتابخانه‌ای و با استناد به منابع دست اول به بررسی دیدگاه فیض دربارة وحدت وجود پرداخته و نشان¬می‌دهد که در نظم و نثر خود به این مهم اهتمام¬داشته و در اشعار فراوانی وحدت وجود، وحدت شهود و بخش مهمی از هستی‌شناسی عرفانی خود را به نمایش گذاشته¬است و نشان¬می‌دهد که اصالت را در وجود به حق می‌دهد و به نظریة تجلی پایبندی دارد و موجودات را تجلی حق به¬شمارمی‌آورد.

رویکردهای گوناگون علما در واژگان متشابه قرآن موجب ارائه چهار نظریه اصلی «اهل ظاهر»، «اشتراک لفظی»، «حقیقت و مجاز» و «روح معنا» شده است. نظریة روح معنا، به معنای وضع الفاظ بر ارواح معانی، عاری از خصوصیات مصادیق و در معنای آنهاست که می‌توان معانی را در مصادیق معقول نیز حقیقی دانست. مطابق این نظریه الفاظ متشابه قرآنی نیز امکان استعمال در مصادیق مجرد و معقول به نحو حقیقی و نه مجازی را دارند. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و پس از او در آثار بزرگان عصر معاصر فرهنگ اسلامی همچون ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی ادامه یافت. پژوهش حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نظریه روح معنا از منظر فیض کاشانی و علامه طباطبایی از حیث نحوه بیان، ادله اعتبار و کیفیت انطباق چگونه مطرح شده است. بررسی توصیفی- تحلیلی نظریه روح معنا از دیدگاه فیض کاشانی و علامه طباطبایی نشان می‌دهد این دو عالم بزرگ عالم اسلام در اصل پذیرش این نظریه و ارکان آن، با هم اشتراک نظر دارند؛ لکن از حیث نحوه بیان و تقریر نظریه، ادله اعتبار و به جهت مبانی تفسیری اختصاصی خویش، نسبتاً متفاوت از یکدیگر عمل کرده و منجر به گوناگونی کیفیت انطباق در تحلیل آیات قرآنی نیز شده‌اند.

تنوع اندیشه فقهاء، در شکل دهی به ساختار فقه و پویایی اجتهاد شیعه نقش اساسی دارد. بررسی دیدگاه فقهی فیض به عنوان فقیهی نواندیش برای دستیابی به فقه متناسب با شرایط جامعه، جهت استنباط احکام فقهی کارآمدتر ضروریست. هدف از این پژوهش بررسی آرای فقهی فیض، ارائه مستندات و ادله فقهای مخالف و همسو و کشف مبانی فقاهتی و اصول فکری ایشان جهت حل مسائل جامعه و پویایی اجتهاد است. علیرغم بستر اخباری زمان فیض، بدلیل تاثیر پذیری از اساتیدی چون ملاصدرا، شیوه تفقه متمایز از سایر اخباریون برمی-گزیند.از ویژگی¬های مهم مبانی فقهی و اصولی فیض، اهتمام به کاربرد عقل در تایید و جمع بین روایات، بی-توجهی به اجماع منقول و شهرت فتوایی با عدم تاثیر از فتاوای علمای دیگر، توجه زیاد به اصل سهولت، عنایت به همگرایی با اهل سنت و اهل کتاب، توجه خاص به تقریب بین مذاهب و ادیان، بوده است. نهایت اینکه با رویکرد فهم و تفسیر اجتماعی نصوص دینی و توجه به فهم مقاصد الشریعه و فاصله گرفتن از رویکرد فردگرایانه که جهت گیری غالب در سنت اجتهادی علمای سلف بوده است، به پاکی اهل کتاب و نسبی بودن سن بلوغ فتوا می¬دهد که در تعاملات اجتماعی عصر حاضر می¬تواند بسیار کارساز باشد.

عرفان از سه جهت می‎تواند در علم کلام مؤثر واقع شود. نقش آن در طرح مسائل کلامی، شرح و تبیین این مسائل با عنایت به مبانی وجودشناسی و ایجاد تحول در ادبیات و سبک بیان کلام از مواردی است که در این نگاشته به بحث گذاشته می‎شود. عرفان فیض کاشانی با ویژگی‏هایی که دارد، در علم کلام او تأثیرگذار است. سازگاری با شریعت و حکمت عقلی حکما از اهم این خصوصیات است. عرفان او را در این نوشتار «عرفان حکمی» نام می‎دهیم. نزد او عقل مؤید به شهود نیز به آنچه انبیا رسیده‏اند، دست می‎یابد؛ لیکن با سه تفاوت و آن اینکه فراورده‏های وحی وسیع‏تر، عمیق‏تر و مربوط به همه سطوح مخاطبان است. عرفان فیض کاشانی هماهنگ با عرفان شیعی و مبتنی بر حکمت صدرایی است. این عرفان حکمی می‎تواند از جهات مختلف، تأثیر قابل توجهی در علم کلام داشته باشد که نمونه‏ای از این تأثیرها در آرای کلامی فیض دیده می‎شود.

این مقاله به بررسی مقامات عرفانی (زهد، ذکر، شکر، خوف و رجا) از منظر فیض کاشانی و امام خمینی می¬پردازد. پژوهش حاضر با رویکرد مقایسه¬ای به مقامات عرفانی این دو عارف برجسته پرداخته¬است که می شود با تبیین آن¬ها در جامعه شیوه جدیدی از معنویت را در زندگی طبیعی مردم جایگزین¬کرد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه¬ای و روش پردازش آن توصیفی تحلیلی بوده¬است. یافته¬های پژوهش حاضر مبیّن آن است که با توجه به این مهم که ملّامحسن فیض کاشانی از شاگردان برجسته ملاصدرا و امام خمینی (ص) از مدرسان مکتب صدرا بودند، این دو عالم بزرگ هردو به تبیین مقامات عرفانی مذکور پرداخته¬اند هرچند که در برخی موارد و در جزئیات با تفاوت¬های همراه است. بعد از بررسی آرا و دیدگاه¬های عرفانی فیض کاشانی و امام خمینی روشن¬می شود که آرای این دو عالم درخصوص مقامات عرفانی مورد مقایسه به¬ هم نزدیک بوده و امام از آثار فیض تأثیر پذیرفته¬است؛ هرچند که به¬علت دوره زمانی حیات حضرت امام خمینی و به¬دلیل استمرار و توسعه رویکردهای عرفانی توسط عرفای دیگر و بهره¬مندی امام خمینی از آنان، توانسته¬است دیدگاه¬های جامع¬تری را نسبت به عرفای قبل از خود نسبت به این مقامات عرفانی ارائه¬دهد. کلیدواژه‌ها: امام خمینی، فیض کاشانی، عرفان، مقامات عرفانی، مراتب نفس.

نگرش اخباری و اصولی دو روش فهم دین از متون اصلی در میان اندیشمندان شیعی است که بیش از چهار قرن از نزاع‌های فکری و یا ایجاد و شکل‌گیری مکاتب گوناگون میان طرفداران آنها را پشت سر گذاشته است. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است که آرا اصولی فیض کاشانی در کتاب معتصم‌الشیعه چگونه بازتاب یافته است. بررسی توصیفی - تحلیلی این مسئله حاکی از آن است که فیض کاشانی، از علمای شیعی قرن یازدهم، با وجود دیدگاه‌های اخباری، و استناد و اتکا وی به روایات، اما نگرش به دور از هرگونه افراط و تفریط او از عقل و نقل را در کاربست عملی‌اش در کتاب معتصم‌الشیعه به مثابۀ کتاب فقهی فیض را شاهدیم. تأثیرپذیری از مسلک اساتید اخباری، برداشت سوء از برخی فتاوای مبهم فقهی ایشان در گذشته، تناسب‌نداشتن برخی دیدگاه‌های وی با برهان‌های موجود نزد خویش، و ... سبب شد فیض را که اغلب دارای آرا اعتدالی در نظریاتش است، به اخباری‌گری متهم کنند و دامنۀ اختلاف آرای میان اصولیان و اخباریان شیعی را بیش از پیش گستردش دهد؛ حال آنکه تمایل‌نداشتن ایشان در همراهی با نظر مشهور از اخباریان مبرهن است و پایبندی وی به نگرش اصولیان در مواضع فراوانی، مانند اجماع، حجیت ظاهر قرآن، حجیت عقل، رجوع به آرا و نظریات اصولیان، عدم جمود در اخبار، و ... به میزانی است که انکار آن ممکن نخواهد بود.