جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق حاضر با هدف بررسی و تحلیل فلسفی و کلامی معنای فرشته و شیطان از دیدگاه فیض کاشانی انجام شده است. در تحقیق حاضر از روش های تحلیل کیفی مقوله ای استفاده شده است. در این تحقیق بر آن سعی شده که دادها که همان فرشته و شیطان می باشد، بصورت مقوله فرشته و مقوله شیطان درآورده شده و مورد تحلیل واقع گردد. به جهت نیل به اهداف پژوهش، این سوالات تدوین گردیده اند: ]1) از نظر فلسفی و کلامی چه تحلیلی میتوان از معنای فرشته و شیطان در اندیشه فیض کاشانی ارائه داد؟ 2) معنای فرشته و شیطان بر اساس هستی شناسی مورد نظر فیض کاشانی را چگونه می توان تحلیل کرد؟ 3) فیض کاشانی از مجموعه آیات و روایات مربوط به فرشته و شیطان چه تحلیلی دارد؟[. یافته های تحقیق بیانگر آن است که: یکی از اندیشه های کلیدی و قابل توجه ایشان بحث تبیین معنای فرشته و شیطان می باشد. فیض طبق آیات و روایات به تبیین اقسام و مراتب فرشتگان و شیاطین، مبادرت می ورزد، ایشان فرشته را سبب خیر و کار او را «الهام» و در مقابل، شیطان را سبب شر و کار او را «وسوسه» و فرشته و شیطان هر دو را تحت قدرت و سلطه حق تعالی در دگرگون ساختن دلها میداند. وی اشاره میکند که در زبان شرع هرآنچه غیر محسوس است فرشته نامیده میشود. از دیدگاه وی مراتب فرشتگان با مراتب وجود عجین شده است علی الخصوص وجود هستی که همان حق تعالی می باشد. وی طبق قاعده امکان اشرف مراتب وجود را تحلیل می نماید و معتقد است بعد از مرتبه حق، مراتب فرشتگان آغاز می گردد و تا نازلترین مراتب هستی گسترش می یابد. فیض پس از ارائه دسته بندی فرشتگان، آنان را دارای مراتب گوناگون دانسته و همانند شیخ اشراق که انوار را دارای مراتب دانسته و و نسبت میان آنها را شهود و اشراق و قهرو محبت بیان نموده است و شیاطین را بر حسب گوناگونی معاصی به دسته های متفاوت و به هم پیوسته تقسیم می نماید که همانند درخت شاخه های یک شیطان اصلی هستند و اشاره می نماید هر انسان شامل یک شیطان اصلی مختص خود است و این شیطان متناسب با عقل و ذکاوت هر انسانی اقدام به مکر و وسوسه می نماید، و در مقابل فرشتگانی از وی در برابر این مخاطرات محافظت می نمایند.

در نوع نگاه و رویکرد یک مفسر نباید از شرایط حاکم بر عصر مفسر غافل بود. رویکرد و نگرش تفسیر الصافی به روایات تفسیری متأثر و برآیند فضای حاکم بر عصری است که مفسر در آن می‏زیسته است. تأثیر فضای حاکم بر سده یازدهم هجری، نیز بر رویکرد فیض کاشانی در ارزیابی روایات قابل انکار نیست. در نگاهی کلی و با ملاحظه شرایط فرهنگی و تاریخی عصر فیض کاشانی، می‏توان تصدیق کرد که رویکرد حاکم بر این تفسیر، رویکرد نقلی بر پایه روایات اهل بیت: است. احادیثی نظیر«ان اللَّه جعل ولایتنا أهل البیت قطب‏ القرآن و قطب‏ جمیع الکتب علیها ...» و «نحن و اللَّه المأذونون .... نشفع لشیعتنا فلا یردّنا ربّنا» و «نحن الراسخون فی العلم و نحن نعلم تأویله» نمونه‏هایی است که فیض کاشانی برای تثبیت گفتمان و هویت شیعه در عصر خود از آن‏ها بهره گرفته است. بر همین اساس،او در مواجهه با روایات به مبانی همچون عدم تعارض اقوال معصومان، استفاده ابزاری از عقل، دفاع از هویت شیعه و.....اعتقاد دارد. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در مقام تبیین چرایی و چگونگی تأثیر تحولات و جریانات عصری بر روند و بهره‏گیری این مفسر در احادیث در تفسیر آیات قرآن است.

یکی از مهم‌ترین مباحث اعتقادی، مسئله جایگاه وجودی پیامبر خاتمN پیش از مرتبه طبیعت است. شناخت و فهم صحیح این مسئله، در بسیاری از مسائل دیگر همچون تفویض امور خلائق، وساطت حضرات معصومین در آفرینش و برخی دیگر از حقوق ایشان بر مخلوقات، تأثیر قابل توجهی خواهد داشت. یکی از راه‌های شناخت این مهم، بررسی روایات خلقت نوری اهل بیتM است. در این پژوهش تلاش شده تا با گردآوری کتابخانه‌ای اطلاعات و به مدد تحلیل و توصیف داده‌ها، به دیدگاه سه حکیم عالی‌قدر در جهان اسلام، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی، و در ضمن آن، به سه روایت در این باب اشاره شود. حاصلِ به دست‌آمده چنین است که هر سه فیلسوف، روایات خلقت نوری را پذیرفته و لازمۀ آن را عینیت عقل اول و نور پیامبر خاتمN و اهل بیتM می‌دانند.

پس از قرآن، حدیث مهم‏ترین منبع دریافت مفاهیم دینی است. لذا عالمان مسلمان برای حدیث اهمیت والایی قائل هستند و در طول تاریخ اقدام به شرح احادیث کرده‌اند هر کدام از دانشمندان نیز روش‌های خاص خود را دارند. هر یک از حدیث‌پژوهان در فرآیند فقه الحدیث و شرح حدیث دارای یک روش استاندارد بوده که آن روش را در روند کار رعایت نموده‌اند، اما در برخی از موارد با تکیه بر مبانی خاص خود، تغییراتی در شیوة عامه ایجاد کرده‌اند. فیض کاشانی نیز مانند دیگر حدیث‏پژوهان، در شرح احادیث دارای روش‌های مخصوص به خود است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی روش‌های شرح حدیث فیض کاشانی در تفسیر صافی می‌پردازد. برخی از روش‌های فقه الحدیث و شرح حدیث در تفسیر صافی، شرح محتوای حدیث با استناد به آیات قرآن، شرح مفردات، که در مواردی عیناً از کتب لغت نقل شده است اما بدون اینکه به آنها ارجاع داده شود، بیان نکات تأویلی، عرضۀ روایات بر قرآن و تشکیل خانواده حدیث و جمع بین روایات، و غیره است. البته شرح حدیث فلسفی و عرفانی نیز در این میان مسئله‌ای قابل بحث است؛ در مواردی هم فیض به نقد احادیث از باب مخالفت با عامه پرداخته و در جهت ترجیح روایات به مواردی از قبیل موافقت آن حدیث با کتاب و سنت و نیز شهرت روایت و عدالت و وثاقت راوی‌ها می‌پردازد.

کارنامه فکری، ادبی و ‌علمی محتشم کاشانی و فیض کاشانی از منظر نوع مناسبات سیاسی‌شان با حکومت صفوی در خور تأمل است. مقایسه این دو جهان‌بینی نشان می‌دهد که تأثیرپذیری مستقیم این دو شخصیت از فضای گفتمانی عصر صفوی، تولیدات فرهنگی و ساختار فکری، آنان را به دو گونه توجه متمایز به دربار صفوی و لاجرم، دو نوع پیوند و مواجهه با آن معطوف کرد. مقایسه نوع مواجهه‌های آنها با کانون قدرت و سیاست عصر صفوی نشان می‌دهد که این دو شخصیت کاشانی، تحت تأثیر بسترهای سیاسی، ‌تاریخی و ‌فرهنگی، بنیان‌های فکری و ظرفیت‌های روانی و نیز دوره زیست خود، دو گونه رابطه متمایز با دربار صفوی تنظیم کرده‌اند که مؤلفه‌هایی مانند نوع نگاه آنان به تشیع، میزان دوری و نزدیکی‌شان به دربار صفوی، علایق و پیش‌زمینه‌های فکری‌ادبی، روحیه انتقادی یا همراهی و همدلی با دربار و غیره مستقیماً بر آن تأثیر گذاشت. در این پژوهش می‌کوشیم با بررسی تأثیر فضای گفتمانی و فکری‌ایدئولوژیکی ایران عصر صفوی بر جهان‌بینی این دو شخصیت کاشانی، نقش این تأثیرگذاری بر نوع مواجهه‌هایشان با دربار صفوی و برآیندها و نتایج هر کدام از این دو نوع نگرش را تبیین کنیم.

آشنایی با مکتب فکری فقها و تاثیر آنها بر مباحث زنان در طول تاریخ و فضای فرهنگی جامعه پیش نیاز هر گونه داوری درباره دیدگاه اسلام در مسئله مشارکت اجتماعی زنان است. یکی از مکاتب تاثیر گذار در این زمینه مکتب اخباری گری است. در این نشست تلاش می شود تا تاثیرات دیدگاه‌های اخباریان در زمینه مشارکت اجتماعی زنان ارائه گردد. می توان گفت رفتار علمی و عملی اخباریان دوره صفویه نقش بسزایی در خانه نشینی زنان داشته است. به طوری که اغلب دیدگاههای فقهی در زمینه منع حضور اجتماعی زنان و تشویق بر خانه نشینی آنها برای اولین بار از جانب اخباریان صادر گردیده است.

اخلاق عرفانی که بازتاب داستان سالکانه‌ی انسان کامل است، راه را برای رسیدن به مرتبه‌ی وصول هموار می‌سازد و ملکات اخلاقی حاصله از این باریابی به بارگاه قدس ربوبی نیازمند به شناخت دقیق مبانی آن و تأثیر آن مبانی بر خُلقیات توحیدی انسان دارد. در این میان علامه فیض کاشانی و علامه طباطبایی بر اساس اندیشه‌های توحیدی خود، شکل اخلاقی زیستن و ضمانت زیست کرد اخلاقی را توحید و عشق به ذات حق بیان نموده‌اند و در این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی از دیدگاه علامه طباطبایی و فیض کاشانی به روش تطبیقی تبیین نموده و نتیجه اینکه: اصلی‌ترین مبانی خاص انسان‌شناسی اخلاق عرفانی، ذو مراتب بودن وجودی آدمی است که تجلی«الظاهر و الباطن» خداوند است. انسان با نفی خودیت و گذر از عوالم وجودی خود، مقیم عوالم توحیدی گردیده و مظهر تام اسمای الهی می‌شود و در هر موطن وجودی، متصف به صفات همان موطن شده و ملکات اخلاقی را در خود مستقر می‌نمایاند و منظومه اخلاقی خود را بر همین گذر و استقرارها ترسیم می‌کند.

در این رساله در فصل نخست ابتدائاً با زندگی‌نامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ملا محسن فیض کاشانی به نحو اجمالی و تا آنجا که به حیات علمی ایشان و روند رشد علمی و پرورش ایده‌های فلسفی و اعتقادی آن‌ها تاثیر داشته است پرداخته شده و با برخی زمینه‌ها و منابعی که با تولد حکمت اشراق و حماسه عرفانی شیخ اشراق ارتباط می‌یابد و نیز مراحل و منابع پرورش ایده‌های عارفانه ـ فلسفی فیض کاشانی کاوش شده است.در فصل دوم فرشته‌شناسی نزد شیخ اشراق مورد بررسی قرار گرفته است. در مرحله نخست مقدماتی که بر پایه‌های آن‌ها شیخ اشراق فرشته‌شناسی خود را سامان داده به بحث و تحقیق گذاشته شده است. مباحثی از قبیل: موضوع نور به عنوان پایه اساسی حکمت نورانی اشراقی، خودشناسی، فیاضیت و بداهت و تشکیک نوری، سپس محبت و قهر و در نهایت اشراقات جوهری از نظر می‌گذرد. پس از بررسی اصول، مراتب مختلف فرشتگان در نظام نوری اشراق مورد بحث است؛ نورالانوار که فیض‌دهنده و منبع نور همه عالم است در بالاترین مرتبه قرار دارد و سپس بر اساس قاعده الواحد، نور اقرب، اول نور صادر از نورالانوار است. در مرتبه بعد عالم فرشتگان مقرب الهی که همان انوار قاهره طولی اند و بعد از اینان، عالم فرشتگان عقلی هم‌پایه(متکافه) قرار دارند. سپس عالم فرشتگان نیمه‌مجرد و نیمه‌مادی یعنی عالم مثال منفصل است که یکی از امتیازات فرشته‌شناسی اشراقی است و از این رو با تفصیل بیشتری به آن نظر شده و علاوه بر نگاه تاریخی به موضوع عالم مثال، دلایل اثبات نیز آورده شده است. در مرحله پایین‌تر عالم فرشتگان در عالم ماده است که بر اساس روایات و آیات و نیز تحلیل فلسفی بیان می‌گردد. در این فصل همچنین به تاثیرات فرشته‌شناسی فهلویون بر شیخ اشراق نیز پرداخته شده است. در فصل سوم، فرشته‌شناسی نزد فیض کاشانی مورد بررسی قرار گرفته است. ملامحسن فیض با غیر مادی دانستن ملائکه راه خود را از اهل حدیث جدا نموده و جانب فلاسفه را می‌گیرد. در ادامه مراتب و اقسام فرشتگان از دید فیض کاشانی موضوع تحقیق است که «ملائکه مهیّم» و ویژگی‌های آن‌ها به‌خصوص ابتهاج ایشان به ذات حق و غرق در محبت الهی بودنشان بررسی شده و مرتبه این فرشتگان نسبت به ملائکه عقلی با توجه به نظرات حکیم میرزاهاشم اشکوری مورد بحث قرار گرفته است. یکی دیگر از موضوعات مهم در این‌باره فرشتگان مدبّر عالم ماده اند که با توجه به بُعد نورانی و معنوی دادن به عالم ماده از جهت جهان‌بینی اسلامی بسیار حائز اهمیت است و همراهی عالم مجردات و عالم ماده و تفکیک‌ناپذیری آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین صفاتی که فیض کاشانی با توجه به آیات و روایات با دید حکیمانه حود برای فرشتگان می‌شمارد در این بخش از رساله بررسی شده است. فیض با کمک عالم مثال به توجیه فلسفی صفات جسمانی ملائکه می‌پردازد و بر آن مویداتی روایی عرضه می‌نماید که از جهت مقام حدیثی فیض کاشانی برای اهل فلسفه بسیار مهم است.در فصل چهارم رساله، مقایسه تطبیقی آرای دو اندیشمند بزرگ اسلامی آورده شده و به‌تفصیل نقش و ضرورت فرشته‌شناسی از حیث خداشناسی و نگاه توحیدی به هستی، تبیین نبوت،‌ وحدت ادیان، معرفت‌شناسی و نهایتاً نقش فرشتگان در انسان‌شناسی از دید این دو اندیشمند آمده است. به جهت اهمیت نقش و جایگاه هستی‌شناختی فرشتگان، در بخشی جداگانه به بررسی تطبیقی نظر فیض کاشانی و شیخ اشراق پرداخته شده و هر مرتبه به‌تفصیل در نظر این دو متفکر آمده است. در پایان نیز با توجه به مفاد نظر این دو و منابع فکری ایشان، وحدت وحی و عقل و شهود نزد آن‌ها و برائت آن‌ها از علم و عرفان منقطع از وحی الهی نشان داده شده است.

مفاهیم مسیح و مسیح شناسی در الهیات مسیحی و اسلامی دارای محوریتی هستند که چگونگی تفسیر آنها، بر دیگر ارکان الهیات نیز اثر می­گذارد. این تحقیق که با روش توصیفی-مقایسه­ای به انجام رسیده، می­کوشد تا نظرات اوریگنس اسکندرانی و فیض کاشانی را در این خصوص بیان نماید. از یافته­ها نمایان است که ایشان براساس زمینه­های فلسفی خویش، در پی تجهیز الهیات به عقلانیت بودند و برمبنای بسترهای عرفانی، به نظامی از مراتب تجلیات الوهی اعتقاد داشتند. اوریگنس اسکندرانی و فیض کاشانی هر دو مفسر کتب مقدس بودند و همانندی­ تفاسیر ایشان بیانگر آن است که فهم عرفانی شیعه از جایگاه عیسی مسیح که بر مبنای روایات معصومین علیهم السلام قرار دارد، با گونه­ای از «مسیح­شناسی» که در فضای فکریِ پیش از شوراها در تاریخ مسیحیت وجود داشته، همخوانی دارد.