جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحدی (دعوت قرآن کریم به آوردن مثل آن)، پس از ناتوانی عمومی در این مبارزه، دلیل اعجاز قرآن شد و از آنجا که تحدی همه جانبه است و مختصّ زمان و مکان محدودی نیست، اهمیت خاصی دارد. نوشتار حاضر درصدد بررسی تحدی قرآن و ابعاد آن از منظر دو مفسر بزرگ معاصر شیعه، یعنی علامه طباطبایی(ره) و آیت­الله جوادی آملی است. این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی نشان می­دهد تفاوت در تعبیر و تعریف از تحدی و بسط و گسترش آن جهت فهم دقیق­تر از آن به همراه بهره­گیری از قاعده عقلی در تبیین آن، توجه به دیدگاه مخالفان، انضمام دلیل عقلی به نقلی و تفاوت در مرجع ضمیر در «مِثله» همراه با ذکر ادله قول مرجح و عدم اعتقاد علامه به روایات ترتیب نزول در سیر نزولی آیات تحدی، از جمله تفاوت­های موجود بین این دو دیدگاه است.

وجود قضایای بدیهی و ارجاع قضایای نظری به آنها (= نظریه مبناگرایی) از جمله مباحث مهم معرفت‌شناسی عام است. در معرفت‌شناسیِ اخلاق نیز، به‌عنوان معرفت‌شناسیِ مقید یا مضاف، این پرسش مطرح است که آیا علم اخلاق از قضایای بدیهی برخوردار است؟ اگر پاسخ مثبت است وجه بداهت آنها چیست؟ و در ادامه، آیا علم اخلاق می‌تواند با این بدیهیات، قضایای نظری خود را اثبات کند و از علوم دیگر بی‌نیاز باشد؟ تحلیل درست این‌گونه مسائل معرفت­شناختی تأثیر زیادی در دفاع از ارزش‌های اخلاقی و پاسخ به شبهات آن به‌ویژه نسبیت و کثرت‌گرایی اخلاقی دارد. آیت‌الله جوادی آملی به‌عنوان نظریه‌پرداز برجسته و کم‌نظیر حوزه علوم انسانی و اسلامی، در آثار خویش به این مسائل پاسخ داده است؛ این نوشتار به روش توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به تمام آثار ایشان، به نتایجی دست یافت: در علم اخلاق بدیهیاتی وجود دارند که وجه بداهت‌شان به اوّلی و وجدانی بودن آنهاست؛ این بدیهیات هرچند نقش زیادی در اثبات قضایای نظریِ اخلاق دارند اما موجب نمی‌شوند که علم اخلاق تماماً از علوم دیگر بی‌نیاز باشد. همچنین در برخی عبارات ایشان ابهاماتی وجود دارد که در ابتدا متناقض­ به­نظر می­آیند لیکن نویسنده کوشیده است با استفاده از نظریات دیگر ایشان، توجیه و جمع مناسبی ارائه داده، تناقض ظاهری را رفع نماید.

توزیع و تمرکز قدرت، از مفاهیم نظری و کاربردی با سابقه‏ای دیرین در حوزه فکری یونان و غرب هستند که مبانی و پیش‏فرض‏های خاص خود را دارند. چگونگی کاربست قدرت و ساختار آن از دیدگاه فقهای معاصر، از مسائل مهم است. در این خصوص پرسش اصلی این است که: در نگاه فقهای معاصر، ساخت قدرت از نظر توزیع و تمرکز چگونه به رسمیت شناخته شده است؟ از این دیدگاه هیچ‏کدام از توزیع یا تمرکز قدرت ارزش درون‏ذاتی و ماهوی ندارند و در ارتباط با اقتضائات زمانی و مکانی تعریف می‏شوند. این مقاله درصدد اثبات همین دیدگاه است و برای رسیدن به این هدف، از شیوه انتقادی و تحلیلی استفاده می‏کند. اثبات این گزاره که از دیدگاه فقهای اسلامی معاصر، فلسفه توزیع و تمرکز قدرت با آنچه در غرب به رسمیت شناخته شده، تفاوت ماهوی دارد، مهم‏ترین دستاورد مقاله به شمار می‏آید.

حیات پیشادنیای انسان که بعضی آیات قرآن به آن اشاره و تعداد زیادی از روایات با تعبیر عالم ارواح و ذر بر آن تأکید کرده‌اند، به علت ارتباط وثیق با مسائل بنیادینی همچون سرشت و سرنوشت، معرفت فطری، جبر و اختیار، عدل الهی در نظام اندیشه دینی جایگاهی ویژه دارد. تأکید متون دینی و ابهامات و پیچیدگی‌های این مقطع از حیات انسان از سویی و تعارض ظاهر برخی نصوص این باب با یکدیگر و نیز تعارض با مبانی عقلی از سوی دیگر، موجب توجه و اهتمام متفکران در حوزه‌های مختلف به تبیین این موضوع شده است. برخلاف برخی اندیشمندان که با استناد به آیۀ 172 اعراف، موطن میثاق را عالم ذر دانسته‌اند، به نظر آیت‌الله جوادی آملی (دام‌ظله) از اندیشمندان مکتب نو صدرایی، موطن تعهد سپاری همان نشئۀ حس و دنیا است. ایشان در آثار خود با دو رویکرد، موطن میثاق را بر وحی و رسالت و نیز فطرت توحیدی تطبیق می­دهد. به اعتقاد وی انسان دارای چهار مرتبه وجود مادی، مثالی، عقلی و الهی است و حضور پیشادنیای انسان همان وجود عقلی اوست. در این مقاله اندیشۀ ایشان با روش توصیفی-تحلیلی و با بررسی آثار و تألیفاتشان در این موضوع تبیین و تحلیل می‌شود.

معاد به مثابه موضوع کلامی دارای ابعاد مختلفی است که جسمانی بودن از مهمترین آنها به شمار می‌آید و بسیاری آن را از ضروریات دین دانسته اند. اعتقاد به معاد و بازگشت انسان، فطری و همزاد با خلقت بشربوده است و در طول تاریخ، زندگی و فعّالیّت انسان را تحت تأثیر خود قرار داده است. ادیان آسمانی نیز این اعتقاد بشر را تأیید و تأکید کرده‌اند. امّا این بازگشت با چه کیفیّتی در مقوله معاد جسمانی قرار می‌گیرد که در آموزه‌های ادیان سه‌گانه به صُوَر گوناگونی تبیین شده است. کیفیّت معاد و بازگشت انسان در ادیان آسمانی اسلام، مسیحیّت و یهود به‌صورت جسمانی عنصری و ترابی می‌باشد. نحوه تبیین معاد جسمانی در آیات قرآن کریم و فقرات کتاب مقدّس، در مواردی مشابه و در مواردی با هم تفاوت دارد.تأکید بر بدنی بودن رستاخیز و عود همان بدن از خاک، از شاخصه‌های معاد جسمانی در آیات قرآن کریم و عبارات کتاب مقدّس است. فخر رازی در برخی آثار خود دلائل قرآنی در اثبات جسمانی نبودن و تجرد نفس آورده است که مبتنی بر تفسیر خاص او از برخی آیات شریفه قرآن کریم‌اند. دلائل قرآنی او بر تمایز نفس و بدن و تجرد نفس ناطقه پرداخته می‌شود. ضمن مقایسه دیدگاه‌های فخر رازی با دیدگاه جوادی آملی در این نوشتار به بررسی معاد جسمانی از دیدگاه حضرت آیت الله جوادی آملی و امام فخر رازی و بیان اشتراکات و افتراقات بین این دو دیدگاه می‌پردازیم.

از منظر همه متدینان معاد یکی از اصول دین است و بعد از توحید از اهمیت به سزایی برخوردار می‌باشد. اگر چه همه متدینان و اندیشمندان درباره وقوع معاد اشتراک نظر دارند اما درباره جزئیات و کیفیت آن بین آنها اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد. ریشه‌یابی این اختلاف نظرها ما را به اختلاف نظرها در مبانی انسان شناختی معاد رهنمون می‌نماید. مسائلی از قبیل نفس و تجرد آن، بقاء و خلود نفس، حدوث یا قدم نفس، تجرد قوه خیال، فلسفه آفرینش انسان، سعادت انسان، جبر و اختیار مبانی انسان شناختی معاد را تشکیل می‌دهند. در این پایان نامه دیدگاه‌های محمد غزالی و استاد جوادی آملی (به عنوان دو اندیشمند مهم مسلمان که یکی از آنها نمونه بارز تفکر اشعری و دیگری از متفکران برجسته شیعه است) درباره مبانی انسان شناختی معاد مورد بررسی و تطبیق قرار گرفته است. هر چند این دو متفکر درباره مبانی مهمی مانند تجرد نفس، فلسفه آفرینش انسان و سعادت انسان اشتراک نظر دارند اما دیدگاه آنها درباره برخی از مبانی دیگر مانند تجرد خیال، کیفیت حدوث نفس و اختیار انسان متفاوت است و لذا این تفاوت منشأ تفاوت دیدگاه آنها در خصوص نحوه تبیین معاد، بویژه معاد جسمانی شده است.

معاد جسمانی و اعتقاد به آن از ملزومات و ضروریات دین مبین اسلام می‌باشد، به طوری که عدم اعتقاد به آن از موجبات کفر است. درباره کیفیت معاد اندیشمندان اسلامی نظریات گوناگونی را ارائه کرده‌اند؛ متکلمین از منظر کلامی و فلاسفه از منظر فلسفی و محدّثین از منظر روایات بدین موضوع نگریسته‌اند. در این پایان نامه سعی شده است که دیدگاه‌های دو اندیشمند معاصر مکتب تشیع، علامه حسینی طهرانی و آیت الله جوادی آملی پیرامون معاد جسمانی مورد بررسی قرار گیرد.پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی وکتابخانه ای در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول به بیان کلیات پژوهش می‌پردازد و مباحثی، چون اهمیت و جایگاه بحث معاد، معناشناسی و پیشینه آن را بیان می‌کند. در فصل دوم به بیان نظرات علامه حسینی طهرانی می‌پردازیم و با مطالبی چون نفس، برزخ، معاد و معادجسمانی از دیدگاه ایشان آشنا می شویم. در فصل سوم نیز مبانی آیت الله جوادی آملی در خصوص معاد جسمانی را مطرح و در پایان با تطبیق اشتراکات و بیان افتراقات دو دیدگاه به ادامه بحث خواهیم پرداخت. درباره نفس هر دو شخصیت اتفاق نظر دارند که جوهری غیرمادی و مجرد است و لذا با مرگ بدن از بین نرفته و فساد نمی‌پذیرد. هر دو شخصیت اصل معاد را ضروری می‌دانند و با استفاده از براهین فلسفی و استفاده از آیات قرآنی موضوع تحقق معاد و اثبات معاد جسمانی را مطرح نموده‌اند. نتایج کلی نشانگر وجود مبنای مشترک دو دیدگاه در پذیرش اصل معاد جسمانی است، اما کیفیت معاد جسمانی در دو دیدگاه متفاوت می‌باشد.علامه طهرانی معاد جسمانی را عنصری اثبات نموده در حالیکه ایت الله جوادی املی معاد جسمانی مثالی هستند و به نوعی ان را متناسب با نظام عالم اخرت می دانند.

برخی از محققان قائل به هم‌عرض بودن قرآن و سنت در حجیت بوده و سنت را در حالی که می‌تواند از قرآن کمک بگیرد در بخشی از اینکه قرآن درآن ساکت است، دارای استقلال می‌دانند، این نظریه برخلاف دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردش آیت الله جوادی آملی ­است، که حجیت سنت را بر خواسته از قرآن و در طول آن می‌دانند، در این مقاله با روش تحلیلی، درصدد نقد دیدگاه اول برآمده و دلائلی از قبیل: قرآن آبشخور همه معارف سنت نه بخشی از آن، حجیت سنت وامدار آیات قرآن، قرآن معیار سنجش روایات، ترجیح ما وافق القرآن در تعارض روایات، ارائه شده است، دست آورد تحقیق حاکی از آن است که ادله قائلان به حجیت استقلالی سنت مثل، منبع بودن وحی برای سنت و دلیل عقلی بر حجیت سنت و نوگستر بودن آن، و عرضه روایات به سنت، نه تنها تمام نیست، بلکه برخی از آن به صورت غیرمستقیم حجیت سنت را در طول حجیت قرآن می‌داند و نه عرض آن.

نگاه متفاوت فلاسفه مسلمان به مبانی معرفتی، ظرفیت‌های متمایزی برای تولید علوم اجتماعی فراهم آورده است. ظرفیت‌های روش‌شناختی عقل و نقل در سه عرصه: موضوع و غایت، مبانی معرفتی و نظریه‌های علوم اجتماعی از منظر استاد جوادی‌آملی، مورد توجه قرار گرفته است. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر، روش‌شناسی بنیادین و روش آن، تحلیلی است. توجه به پدیده‌های اجتماعی خُرد و کلان در عرصه موضوع، عدم إنحصار علم به روش تجربی و کثرت‌گرایی تداخلی روشی، پذیرش وجود جامعه در کنار اصالت فرد و قانون‌مندی جامعه و همچنین پذیرش انواع انسان از جمله ظرفیت‌های روش‌شناختی رویکرد مذکور است که طرح سه گونه تعاملات اجتماعی: استثماری، قراردادی و عاقلانه؛ تقسیم فرهنگ به سه مُدل: استثماری، قراردادی ـ که تحت عنوان فرهنگ سکولار از آن نام برده می‌شود ـ و فرهنگ متعالی؛ تقسیم جامعه به استبدادی، دموکراتیک و متمدن، در زمره ظرفیت‌های مبانی انسان‌شناختی آن است. امکان دستیابی به انواع نظریه‌های عقلی شامل: نظریه‌های تجریدی، نیمه‌تجریدی، تجربی، شهودی و نظریه‌های نقلی در تولید علم اجتماعی اسلامی نیز از جمله ظرفیت‌های عقل و نقل در عرصه نظریه‌پردازی است.

تجرّد یا عدم تجرد نفس، مهمترین مسئله نفس‎شناسی است که تأثیر بسیاری بر دیگر مسائل این موضوع دارد. آیت‌الله جوادی آملی مانند دیگر حکما و به‎ویژه پیروان حکمت متعالیه به تجرّد نفس معتقد بوده و دیدگاه برخی دین‌پژوهان نقل‌گرا را که از جسمانیت نفس دفاع می‌کنند ناتمام دانسته و ادعای خویش را با ادله عقلی متعددی مستند می‎کند. در این تحقیق با روش کتابخانه‎ای آثار متعدد استاد جوادی آملی رصد و ادله ایشان گردآوری شده است؛ سپس با تحلیل توصیفی این ادله تبیین و به دو قسم کلی تقسیم شده‌اند: ادله معرفتی با اقسام «علم حضوری به خود»، «تحصیل علم حصولی توسط نفس»، «ادراک کلّیات» و «اتحاد علم، عالم و معلوم» و ادله غیر معرفتی با اقسام «اشتیاق به زندگی جاوید» و «نفس، منشأ امور ثابت» قابل تحلیل است. متکلمان نقل‌گرا این ادله را مخدوش دانسته و سعی در مناقشه در آنها دارند. نگارنده با تأمل در این مناقشات، به پاسخ‌گویی آنان بر اساس مبانی استاد پرداخته است. در ادامه اشاره‎ای به ادله متعدد و متکثر تجرّد نفس در آثار پیشینیان و برخی کاستی‎های آنها و گذر و تمسک آیت‌الله جوادی آملی از ادله ناتمام، به ادله‌ تامّ شده است. نویسنده معتقد است افزون بر ادله مورد استناد ایشان، ادله دیگری نیز توان اثبات تجرّد نفس را دارد که استاد به آن‌ها اشاره ننموده‌اند.