جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از دین‌داران، هرچند به‌دليل فطرت خدادادی، به دین و دینداری گرایش دارند، اما دلیل عقلی و منطقی متقنی برای دیندار بودن خود ندارند. دینی که فاقد پشتوانة عقلی و منطقی است، حضور تأثیرگذار و مؤثری در زندگی نخواهد داشت و آن‌گونه‌که باید و شاید، بر روابط فردی و اجتماعی انسان حاکم نیست. در این مقاله سعی شده با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و با روش تحلیلی ـ توصیفی، علل نیاز انسان به دین و دینداری به‌طور عمیق و دقیق تحلیل گردد. در همین راستا، ابتدا تعریف دقیقی از انسان به دست داده شده و با تأمل و تمرکز بر روی انسانیت انسان و گذار از سایر نیازهای روبنایی، نیاز بنیادین انسان به دین اثبات گردیده است؛ منظری که در تحقیقات مشابه کمتر به ‌آن عنایت شده است. نیاز انسان به دین، در هستی او ریشه دارد و تعالی و کمال حقیقی این موجود، جز در سایۀ عمل به دین به ثمر نخواهد نشست.

نسبت خالق و مخلوق، مسأله‌ای است که فهم دقیق آن، هستی‌شناسی انسان را به کلّی دگرگون می‌کند. در پاسخ این مسأله ـ فارغ از اختلافاتی که در تقریر هر نظریّه وجود دارد ـ می‌توان سه نظریّه‌ی تباین، سنخیّت و عینیّت را به عنوان مرجع تمامی پاسخ‌های موجود، برشمرد. پیروان مکتب تفکیک و نیز اکثر متکلّمان، قائل به کثرت وجود و موجود و تباین وجودی کثرات، اغلب فلاسفه و حکماء، قائل به وحدت وجود و کثرت موجود و سنخیّت وجودی کثرات و اغلب صوفیّه و عرفاء، قائل به وحدت وجود و موجود و عینیّت وجودی کثرات هستند. هر گروه، دلایل عقلی و نقلی متعدّدی با دو رویکرد ایجابی و سلبی در راستای اثبات نظریّه‌ی خود و ابطال نظریّات رقیب پیش نهاده است که قبول هر یک، لوازم و نتایج ویژه و کاملاً متفاوتی از دیگری دارد. بنابراین می‌توان اتّخاذ موضع در این زمینه را از پربسامدترین باورها و مؤثّرترین آن‌ها در سلسله‌ی باورهای دیگر محسوب نمود. نوشتار حاضر پس از ارائه‌ی روش‌شناسی مکتب تفکیک و حکمت متعالیه در ابتدای دو فصل نخست، به تبیین پاسخ این مسأله با محوریّت آراء آیه‌اللّه سیّدجعفر سیّدان و آیه‌اللّه عبداللّه جوادی آملی به عنوان دو تن از اندیشمندان شاخص این دو سنّت فکری می‌پردازد و ادلّه و سپس لوازم هر یک را بیان می‌کند. در پایان با توجّه به مقایسه‌ی صورت گرفته، نظریّه‌ی وحدت شخصی وجود، تبیینی موجّه‌تر ارزیابی می‌گردد.

عقیده بمعنای باور قلبی انسان نسبت به یک حقیقت است. عقیده به این معنا در ذات و ماهیت خود اکراه پذیر نیست بنابراین انسان در انتخاب عقیده قطعا آزاد است. اما آزادی عقیده امروزه بر اساس برخی از نگرش‌های سکولار درباره آزادی، شبهاتی را در فضای اندیشه اسلامی ایجاد کرده است. پاسخ به این شبهات مستلزم بررسی دقیق ماهیت آزادی و آزادی عقیده و مبانی و ادله آن در اندیشه اسلامی است. این تحقیق این محتوا را با تأکید بر اندیشه های استاد آیت الله جوادی برعهده دارد. بر اساس نگرش اسلامی، عقیده هویت انسان را شکل می‌دهد و فطرت انسانی تقاضا می کند که او در انتخاب عقیده آزاد بوده و براساس تفکر و تعقل عقیده را برگزیند. اسلام از افراط و تفریط در آزادی عقیده دوری می گزیند بنابراین نه قایل به آزادی مطلق است و نه اجبار در اختیار دین را قبول دارد. سعادت انسان بر عقیده مبتنی است یعنی اگر عقیده راستین را انتخاب کند در دنیا و آخرت رستگار می شود. اسلام از آزادی عقیده حمایت می کند چون آزادی عقیده از اموری هست که از طریق عقل و نقل بر آن استدلال شده است. عقل انسان می گوید که عقاید باید از روی دلایل و استدلال عقلی پایه گذاری شود. حضرت آیت الله جوادی آملی آزادی عقیده را یک امری واضح و بدیهی نزد عقل می دانند که هیچ راهی برای جبر و اکراه وجود ندارد. قرآن و روایات نیز انسان را به سوی تفکر و تعقل دعوت می کند تا با آزادی و اختیار عقیده را انتخاب کند و سعادت خود را تأمین کند. از نظر ایشان آزادی عقیده از مدرکات عقل مستقل است و ادله نقلیه حیثیت ارشادی داشته و موید این مدرکات هست. شبهاتی مختلفی به آزادی عقیده شده است که بعضا ناشی از وجود آیات جهاد و یا مسأله ارتداد است که با توجه به آیات و روایات و رویکرد عقلی به آنها پاسخ‌های محکمی داده شده است.

امروزه دشمنان اسلام با ایجاد شبهه در احکام مربوط به زنان، آنها را مورد هجمه قرار داده و متفکرانی مانند غزالی، خواسته یا ناخواسته بهانه به دست آنان داده‌اند. از این رو ضروری است دیدگاه اسلام در مورد زنان با مراجعه به اسلام شناسان محقق و صاحب نظر مورد پژوهش قرار گیرد. با این هدف، پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل کلامی جایگاه زن از دیدگاه جوادی آملی و غزالی پرداخته است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. غزالی زن را به لحاظ روانشناسی ناقص‌العقل و دارای رذائل اخلاقی دانسته که به موجب آن وابسته به مرد می‌باشد. وی به نقشهای دختری و همسری اهمیت نداده و مردان را بر زنان مقدم می‌شمارد اما به بیشتر بودن حق مادر نسبت به پدر قائل است. همچنین حضور اجتماعی زن را مفسده‌آور قلمداد می‌کند. اما جوادی آملی نقص عقل و خصلتهای بد اخلاقی را، ذاتی زن نمی‌داند. ایشان دختر را هبه الهی، زن را مایه آرامش شوهر و مادر را مجرای فیض خالقیت دانسته که حضور او در اجتماع با حفظ شئونات اسلامی موجب تعالی جامعه می‌باشد. بنابراین اصالت داشتن روح و امکان استکمال هر دو جنس و ... از وجوه مشترک این دو دیدگاه می باشد و تفاوت در روح انسانی، قوه تعقل، اخلاق، و ... از اختلافات اساسی است که مسیر فکری این دو اندیشمند را علیرغم اشتراک در دین، از هم متمایز می کند.

انسان توانایی بسیاری در درک و فهم امور و شناخت پدیده های جهان دارد. عقل به عنوان منبعی مستقل در شناخت دین محسوب می شود و در کنار نقل، روشنگر مسیر انسان در راه رسیدن به تعالی و سعادت دنیوی و اخروی است. حضور پیامبران و نزول کتابهای آسمانی در هر عصری باعث شکوفا شدن عقول مردم شد ؛ چنانکه ظهور اسلام با دو چراغ علم و عدل باعث شد جاهلیت به عقلانیت تبدیل گردد. برقراری عدالت از منظر قرآن کریم یکی از اهداف اصلی دررسالت انبیا است. همچنین عدالت یکی از ارکان اصلی در تشکیل حکومت دینی محسوب می شود. این متن به بررسی نظرات امام خمینی (ره) و آیه اللّه جوادی آملی در این موضوع پرداخته است و با اشاره به شیوه حکومت پیامبر گرامی اسلام و امیر المؤمنین (علیه السّلام) درگسترش عقلانیت و برپایی عدالت، در نهایت به کمال این دو امر در زمان ظهور ولی عصر (عج اللّه) می پردازد. همچنین از دلایل عقلی و نقلی در قرآن و سنّت، استفاده نموده است. در نتیجه این مطلب را بیان می کند که گسترش عقلانیت نقش مؤثری در ایجاد حکومت دینی و به تبع آن اجرای عدالت در جامعه دارد. این پایان نامه به شیوه توصیفی _ تحلیلی به نگارش در آمده است و از منابع کتابخانه ای در جمع آوری مطالب آن استفاده شده است.

یکی از برجسته‌ترین تفاسیر شیعه، تفسیر «تسنیم»، و از تفاسیر طراز اوّل قرآن کریم در میان تفاسیر اهل سنت، «تفسیر القرآن‌ الحکیم» مشهور به «المنار» می‌باشد. این دو تفسیر از دو خاستگاه فکری و اعتقادی متفاوت برآمده‌اند، اما از شیوه‌ها و اسلوب‌های مشترکی برخوردارند. به همین دلیل تفسیر المنار حضور قابل توجهی در تفسیر تسنیم دارد و شاهد مواجهه‌های مختلف آیت‌الله جوادی آملی با آراء المنار هستیم. این مواجهه‌ها در چهار محور تبیین، نقل، نقد یا تأیید صورت گرفته و این پژوهش، با روش تحلیلی، متکفّل تحلیل نقدهای جزئی و کلی تفسیر تسنیم بر صاحب المنار می‌باشد. به این ترتیب که پس از نقل آرای تفسیری المنار، نقد یا نقدهای آیت‌الله جوادی آملی مطرح و سپس این نقدها، تحلیل و ارزیابی خواهند شد؛ اگر این نقدها وارد بود، دلیل آن ذکر و اگر وارد نبود نیز دلیل وارد نبودن آن مورد تحلیل قرار گیرد. در پایان اگر آیت‌الله جوادی در نقد خود نکته‌ای را متذکر نشده است، آن نکته ذکر و نقد ایشان تکمیل گردد. یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارند که المنار در تفسیر آیات جانب‌دارانه و با پیش‌فرض عمل کرده و در برخی موارد، به تهمت‌های بی‌اساس و ناصواب مبادرت کرده است. در مقابل آیت‌الله جوادی علاوه بر ابطال اندیشه و روش رشید رضا، گرایش‌ها و تعصّبات ناصوابش را یادآور شده است.

نظام حکمت صدرایی با روش‎شناسی خاص فلسفی، زمینه ساز طرح بسیاری از مباحث کلامی و عرفانی بعد از خود بوده است. از جمله، مباحث مربوط به «انسان کامل» که طرح آن در کتب عرفانی گسترش یافت. این امر با بکارگیری و جعل اصطلاح «انسان کامل» توسّط ابن عربی آغاز شد. پس از آن ملاصدرا در آثار مهمّ خود، جهات گوناگونی از شئون «انسان کامل» به‌ویژه انسان کامل معصوم را مطرح کرده است. شارحان فلسفۀ صدرایی نیز کم‌وبیش به این مباحث توجّه داشته اند. از این میان، شهید مطهری و آیت الله جوادی آملی هر کدام با رویکردی متفاوت، تحقیقات زیادی در این باره انجام داده‌اند. مقالۀ پیش رو درصدد تبیین آرای این دو اندیشمند، دربارۀ وجه مفهومی اصطلاح «انسان کامل» است. این مطالعۀ تطبیقی در سه بخش «پیشینۀ کاربرد اصطلاح»، «تعریف‌ها» و «انسان کامل معصوم» انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که شهید مطهری به پیشینۀ اصطلاح «انسان کامل» توجّه بیشتری داشته و تعریف غیر نقلی خویش از این مفهوم را بر مباحث قوّه و فعل فلسفی استوار کرده است؛ اما آیت‌الله جوادی آملی به محتوای اصطلاح، بیش از پیشینۀ آن عنایت داشته و تعاریف غیر نقلی خویش را بر مبانی نظری و سلوک عرفانی، بنا نهاده است. در آثار شهید مطهری در مقام تمایز انسان کامل معصوم از غیر معصوم، جنبۀ کلامی غالب شده و از این رو طرح روشمندی برای تبیین جایگاه تکوینی انسان کامل معصوم مشاهده نمی‌شود؛ اما در مقابل جوادی آملی به‌نحو روشمند، مفاهیم عرفانی را در مسیر تبیین مقامات موهوبی و ولایت تکوینی امامان معصوم و انسان کامل به خدمت گرفته است.

الاهیات در جهان بشری از دیرباز مورد توجه بوده است ، در دنیای غرب سه دوره‌ی تاریخی سربرآورد ، که هر دوره‌ی آن دارای مبانی الاهیاتی خاص بوده است . در سال‌های اخیر که جریان پساتجددگرایی رواج یافته است دارای مبانی و اصولی مانند رد حقیقت عینی ، نسبیت در معرفت و رد جهان‌بینی‌ها (فراروایت‌ها) و... می‌باشد که چالش‌های فراوانی را برای متالهان (بیشتر مسیحیت مورد نظر است) به‌وجود آورده است . پرسش اصلی این تحقیق عبارت از این است که : براساس دیدگاه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) چه انتقادهایی بر آموزه‌های الاهیّات پساتجدد وارد است ؟ از این رو بررسی این مبانی و اصول از منظر متالهان مسلمان به‌ویژه آیت الله جوادی‌آملی(دامت‌برکاته) موضوع اصلی تحقیق حاضر است . روش به‌کار رفته در انجام این تحقیق روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر روش استدلال عقلی است . بر اساس یافته‌های تحقیق اشکالاتی چند بر اصول و مبانی پساتجدد وارد شده از جمله این‌که در هستی‌شناسی به اثبات حقیقت عینی پرداخته‌ایم و در باب معرفت ، با اثبات وجود فهم ثابت از بعضی موضوعات در طول تاریخ ، نسبیت مورد نظر پساتجددگرایان مورد چالش قرار گرفته و از طرف دیگر نشان داده شده که بعضی از مبانی پساتجددگرایان نوعی جهان‌بینی (فراروایت) است که آن‌ها به شدت از آن گریزانند . در پایان هم به بررسی چهار مساله باور به خدا و ایمان و کرامت‌انسان و عقل جزئی پرداخته شده و علت تفاسیر متعدد از خدا را به خاطر مشکلاتی دانستیم که در کتاب مقدس وجود دارد مانند تثلیث و... و در ادامه در بحث ایمان ، به چالش‌های ایمان و دین با عقل و علم پرداخته ایم و نشان دادیم که بین آن‌ها تعارضی نیست اگر هم باشد ابتدایی است که قابل رفع می باشد . از طرف دیگر علم و عقل را خارج از دین ندانسته بلکه آن‌ها را از منابع شناخت دین دانستیم . و در مورد انسان هم اثبات کردیم که انسان دارای حقیقت واحد بوده نه حقیقت چند لایه و قطعه قطعه شده و در نهایت نیز یک عقل‌گرایی متعادل را به نمایش گذاشتیم که نه مانند دوره‌ی خرد بر بام جهان قرار داشت و نه مانند دوره‌ی پساتجدد به کناری نهاده شده و هیچ اعتمادی به آن نیست . با توجه به این اشکالات نمی شود تبیینی پساتجدد از دین ارائه داد .

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

نظریه «عقلانیت‌ وحیانی» و نقش آن در توسعه و تعالی علوم بشری، از ابتکارات آیت‌الله جوادی آملی شناخته می‌شود. این مدل اسلامی، به‌مثابه روشی جامع در تولید و تکامل معرفت علمی، در مقابل الگوی عقلانیت مدرن غربی بر آن است تا با تلفیق و استفاده متوازن از عقل و نقل، زمینه رشد و تکامل انسان را از طریق تعالی علوم فراهم آورده و به این وسیله، بهروزی و سعادت دنیوی و اخروی او را تأمین نماید. در این پژوهش تلاش شده است تا با رهیافت مسئله‌محور و روش توصیفی-تحلیلی، پس از تشریح و بازشناسی مفاهیم، مهم‌ترین مبانی وجودشناختی این نظریه با تأکید بر آموزه‌های صدرایی از قبیل:جهان‌بینی توحیدی(قائل شدن به مبدأ و غایت قدسی برای طبیعت و علم)؛ انطباق وتناظر عوالم و مراتب هستی؛ زنده‌انگاری طبیعت(سریان علم وحیات در همه موجودات)؛ و فقر وجودی عالم، و همچنین رابطه این مبانی با توسعه و تعالی علوم، استنباط و ارائه گردد.