جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله به موضوع پیچیده تکثرگرایی در چارچوب اندیشه ابن‌عربی می‌پردازد و ویژگی‌ها و دلالت‌های آن را بررسی می‌کند. مسئله اصلی حول چگونگی همسویی دیدگاه منحصربه‌فرد محیی‌الدین پیرامون تکثرگرایی با سنت اسلامی، مفاهیم کلامی آن و تأثیر بالقوه آن بر موضوعاتی چون گوهر دین، تجربه دینی، مدارای اجتماعی و تفاسیر متنوع از شریعت است. این پژوهش بر تحلیل نوشته‌های ابن عربی، با تمرکز ویژه بر اثر اصلی او یعنی فتوحات مکیه استوار است. تکثرگرایی ابن‌عربی ریشه عمیقی در سنت اسلامی دارد و او جایگاه پیامبر اسلام (ص) و قرآن را جزءلاینفک این نظریه می‌داند. رویکرد ابن‌عربی به رستگاری، بهشت و جهنم را به طور توأمان در برمی‌گیرد که از طریق رحمت الهی به تکامل انسان منجر می‌شود. تکثرگرایی او از پذیرش عقاید گوناگون فراتر می‌رود و در مقابل دیدگاه‌های کلامی، بر اهمیت افکار و تفاسیر گوناگون در جامعه اسلامی تأکید می‌ورزد. این نظریه تنوع و تفاسیر متعدد از شریعت را تشویق می‌کند و راه را برای جامعه اسلامی با تکثر و بردباری بیشتر هموار می‌سازد.

مسیله وجود جهانی غیر از جهان ماده مسیله ای بنیادی است که از ابتدای تاریخ ذهن بشر را درگیر خود کرده است."کمدی الهی" اثر آلیگیری یکی از چندین کتب نوشته شده در باب برداشت نویسنده از جهانی دیگر است که در قالب سفری معنوی و برمبنای آموزه های دینی و در سه بخش دوزخ، برزخ و بهشت نوشته شده است. آنچه روشن است ضرورت وجود نگاهی مقایسه ی میان اینگونه نوشته ها با دیگر کتب مرتبط در سرتاسر جهان ادبی است که می تواند وصل کننده و یا فصل کننده رشته های پیوند میان فرهنگ های متفاوت درجوامع و قرون متفاوت باشد.درباره کمدی الهی تاکنون پژوهشهایی در قالب پایان نامه و طرح پژوهشی و مقاله انجام شده اما در این تحقیقات تا به حال باهر سه بخش دوزخ، برزخ و بهشت کمدی الهی به شکلی کامل و جامع مورد بررسی واقع نشده است و به نظر می آید که محققین بیشتر به تطابق عناصر ادبی دیگر آثار پرداخته و یا تمرکز خود را میان همه آثار دانته تقسیم کرده و از هر کدام به عنوان مثال سخنی گفته اند، بنابراین نقص هایی از باب عدم جامعیت و یا بررسی اختصاصی نظام عالم وجود شیخ اکبر وجود دارد و به نظرمی آید انجام تحقیقی دیگر خالی از لطف نخواهد بود. از این رو این پژوهش در زمینه ه تحقیقات بینامتنی و بین رشته ای برای دانشجویان، طلاب و هر مخاطب علاقه مند به یافتن سرنخ هایی برای پاسخ به سوالات اساسی وعلاقه مند به ایجاد ارتباطات میان تمدن های مختلف می تواند مفید واقع شود.

مقایسه دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا درباره فنا از دیرباز، پرسشی بنیادین ذهن بشر را مشغول کرده است: غایت حرکت انسان چیست؟ در پاسخ، مکاتب مختلفی شکل گرفته‌اند که عرفا و فلاسفه اسلامی نیز در این باره نظرات متمایزی ارائه داده‌اند. یکی از مباحث اصلی در این زمینه، مفهوم فنا است که در عرفان و فلسفه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. فنا در عرفان ابن عربی ابن عربی، عارف قرن هفتم، فنا را عالی‌ترین مرتبه سلوک می‌داند و تأکید دارد که این بحث به دلیل شرافت و پیچیدگی‌اش باید از نااهلان دور نگه داشته شود. او فنا را رویگردانی از خلق و توجه به حق توصیف می‌کند و آن را دارای مراتبی می‌داند که بالاترین آن، فنا از فناست. در این مرحله، سالک حتی از آگاهی به فنا نیز عبور کرده و به مقام توحید مطلق می‌رسد. از دید ابن عربی و پیروانش مانند قونوی، فرغانی و قیصری، فنا نه به معنای نابودی و انعدام عبد، بلکه به معنای محو شدن تعینات بشری و بقا به حق است. فنا به واسطه تجلی ذاتی رخ می‌دهد که در تعین اول، یعنی مقام احدیت، به اوج خود می‌رسد. در این مرتبه، وحدت حقیقی حق تمامی اعتبارات و اسما و صفات را در بر می‌گیرد و چیزی جز حق باقی نمی‌ماند. قیصری فنا را رفع دوگانگی میان عبد و حق می‌داند و تأکید دارد که این امر باعث محو خودخواهی و بعد بشری می‌شود. با این حال، عارف فانی نمی‌شود بلکه جهت ربانی او غالب می‌گردد. از این رو، فنا یک حالت شهودی و معرفتی است و نابودی خارجی سالک را در پی ندارد. فنا در فلسفه ملاصدرا ملاصدرا، با بهره‌گیری از اصول اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود، حرکت جوهری نفس، اتحاد عاقل و معقول، و اتحاد نفس با عقل فعال، فنا را برهانی کرده است. او فنا را فرایندی وجودی می‌داند که در طی آن، نفس انسان از مراتب پایین‌تر به مراتب بالاتر صعود می‌کند. به باور صدرا، انسان به دلیل دارا بودن مقام لایقفی، می‌تواند از مرزهای وجودی خود فراتر رود. این حرکت از عالم حس و خیال آغاز شده و به عالم عقل و جبروت ختم می‌شود. در نهایت، سالک به عقل مستفاد می‌رسد که مرتبه نهایی کمال نفس است. ملاصدرا فنا را وصول به عالم جبروت و مشاهده عقول مجرد و ملائکه مقربین می‌داند که در آن نور سلطنت حق بر سالک تجلی می‌یابد. صدرا فنا را به معنای اتحاد و حلول نمی‌داند، بلکه آن را ظهور نور سلطنت حق می‌داند که باعث می‌شود عبد به فنا نائل شود. او تفاوت اساسی فنا را در مقایسه با عرفان ابن عربی، در سیر حرکت جوهری می‌داند که در آن، فنا تغییری جوهری و وجودی است، نه صرفاً یک تجربه شهودی. مقایسه دیدگاه‌های ابن عربی و ملاصدرا درباره فنا اشتراکات: هر دو مکتب فنا را نابودی واقعی عبد نمی‌دانند و بر بقای او در حق تأکید دارند. هر دو، فنا را نوعی سلوک و صعود معنوی می‌دانند که سالک را از عوالم پایین‌تر به مراتب بالاتر سوق می‌دهد. هر دو دیدگاه، فنا را در نهایت به شهود حق و محو تعینات بشری مرتبط می‌کنند. تفاوت‌ها: عرفای ابن عربی: فنا را فرایندی شهودی می‌دانند که به واسطه تجلی ذاتی رخ می‌دهد و در تعین اول (احدیت) به اوج می‌رسد. در این مقام، تنها حق باقی می‌ماند. ملاصدرا: فنا را فرایندی وجودی و جوهری می‌داند که از طریق حرکت جوهری و عبور از عوالم حس، خیال و عقل فعال به عالم جبروت می‌رسد. در عرفان ابن عربی، فنا به معنای محو انیت و تعین سالک در برابر حق است، در حالی که در فلسفه ملاصدرا، فنا تکامل جوهری نفس و رسیدن به مرتبه عقل مستفاد است. نتیجه‌گیری با بررسی دیدگاه‌های عرفای مکتب ابن عربی و ملاصدرا، روشن می‌شود که فنا در هر دو مکتب، به عنوان غایت سلوک انسانی مطرح است. اما تفاوت اساسی در این است که ابن عربی فنا را نوعی شهود و تجلی ذاتی می‌داند، در حالی که ملاصدرا آن را تغییری جوهری در وجود انسان معرفی می‌کند. ابن عربی فنا را نهایتاً وصول به تعین اول و وحدت اطلاقی حق می‌داند، در حالی که ملاصدرا، فنا را رسیدن به عقل مستفاد و مشاهده عقول مجرد می‌داند. این اختلاف، ریشه در تفاوت مبانی عرفان و فلسفه دارد؛ عرفا فنا را در بستر وحدت شخصی وجود تبیین می‌کنند، در حالی که فلاسفه آن را در قالب حرکت جوهری و تکامل وجودی نفس بررسی می‌کنند.

این پژوهش به بررسی نسبت ساختاری و نظام‌مند اسماءالله با سیر و سلوک عرفانی می‌پردازد. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، با استناد به آثار دو اندیشمند برجسته‌ی عرفان اسلامی، محیی‌الدین ابن‌عربی و امام خمینی(س)، در پی آن است تا نشان دهد اسماء الهی نه تنها به عنوان صفات ذات حق، بلکه به مثابه سازه‌های بنیادین وجود، نقشه راه سلوک و کلیدهای معرفت عمل می‌کنند. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که از منظر این دو عارف، حقیقت وجود سالک، عیناً همان اسماءالله است و کمال نهایی او در گرو فعلیت یافتن تدریجی این اسماء در مراتب گوناگون وجودش، از مرتبه‌ی «تعلق» و «تحقق» تا «تخلق» کامل، تحقق می‌یابد. بر این اساس، ماهیت سلوک عرفانی چیزی جز «صیرورت اسمائی» نیست؛ حرکتی وجودی از مظاهر محدود و جزئی اسماء به سوی تجلی جامع و کامل آن‌ها که در نهایت به وصول به «اُمّ‌الاسماء» (الله) منتهی می‌شود. واکاوی حاضر نشان می‌دهد که هر یک از منازل و مقامات سلوکی (همچون توبه، ورع، زهد، توکل، صبر، رضا و فقر)، در حقیقت، تحت سیطره و قلمرو تجلیاتِ شبکه‌ای خاص از اسماء الهی شکل می‌گیرد؛ به گونه‌ای که هر مقام، جلوه‌گاه ظهور، سلطنت و فعلیت‌یابی مجموعه‌ای هم‌نوا از اسماءالله است. به عبارت دیگر، تکوین مقامات، محصول سازوکار دوسویه‌ی «مُنازله» (نزول تجلی اسمائی از سوی حق) و «تصعید» (عبور سالک از حجاب‌ها و کوشش سلوکی) است. همچنین، تنوع مسالک عرفانی بازتابی مستقیم از غلبه‌ی تجلیات گوناگون اسمائی بر شاکله‌ی وجودی سالک است. نوآوری این پژوهش، گامی در راستای تبیین نسبتی نظام‌مند میان ساحت اسماء الهی و فرآیند سلوک عرفانی است و می‌کوشد زمینه را برای سنخ‌شناسی مسالک سلوکی، با اتکا به مبانی علم‌الاسماء فراهم آورد.

رؤیا از جمله مسائلی است که از چشم کمتر متفکری پنهان مانده است؛ خصوصاً حکما و عرفای اسلامی بدان توجه وافری نمودهاند. در تفکر اسلامی، رؤیای صادقه دارای محتوایی معرفت افزا است؛ هرچند در عرفان عملی و سلوک، بیداری و شب زنده‌داری بر خواب ترجیح داده شده است؛ اما عرفا چنانکه از سیرە علمی و عملی آنان بر میآید، کشف و شهودی را که در نتیجە رؤیای صادقه حاصل میشود، نیز مغتنم میشمارند. رؤیا که از لحاظ لغوی اشاره به رأی و رؤیت در خواب دارد از مناظر متفاوتی قابل تبیین و تحلیل است. در منظومە عرفان اسلامی، حکما و عرفای مسلمان هرکدام از منظری به مسللە رؤیا پرداختهاند که در جای خود حائز اهمیت خاصی است؛ این پژوهش با تأکید بر افکار و عقاید دو شخصیت مؤثر در تفکر اسالمی، یعنی روزبهان بقلی شیرازی)م.606ه.ق( و محیی الدین ابن عربی اندلسی)م.638ه.ق(، به مسئلە رؤیا میپردازد. با توجه به تفکیکی که بین دو سنت عرفان اسلامی در پژوهشهای تاریخ تصوف انجام گرفته است؛ گرچه این دو عارف در بستر حکمت و عرفان اسالمی بالیده اند، اما به دو سنت و جریان متفاوت تعلق دارند؛ تعلقات و افکار روزبهان بقلی شیرازی متأثر از سنت اول عرفانی است و ابن عربی مؤثرترین متفکر در جریان سازی سنت دوم عرفانی است. روزبهان بقلی که سهم بسزایی در دورە انتقال تصوف دارد، به مانند ابن عربی در موضوع و شیوە بیانِ آثار عرفانی خویش، نسبت به اسالف خود دارای نوآوری و خالقیت میباشد؛ اما مضامین و محتوای آثار او به مانند اسالف خویش حول محور عشق الهی یا به عبارتی عرفان عاشقانه میگردد؛ درحالی که ابن عربی را به عنوان مدوّن و پایه گذار عرفان نظری یا به تعبیری عرفان عالمانه میدانند. با وجود شباهتها و تفاوتهای موجود، هردو عارف مذکور به غیر از مظالب پراکنده در آثار خود، دو اثر مستقل دربارە مکاشفات خود در رؤیا نگاشته اند، که نشان از اهمیت مسللە رؤیا در نزد آنان دارد. روزبهان در اثری تحت عنوان »کشف السرار و مکاشفات النوار« به الهامات و رؤیاهای خود میپردازد و ابن عربی نیز معتقد است مهمترین اثر خود یعنی (فصوص- الحکم) در رؤیایی بشارت آمیز توسط نبی اکرم(ص) به او الهام شده است. با توجه به مطالب فوق، این پژوهش به بررسی و مقایسە رؤیا از دیدگاه این دو عارف مؤثر در عرفان اسالمی به روش توصیفی- تحلیلی میپردازد. رؤیا چه جایگاهی در منظومە فکری ابن عربی و روزبهان بقلی شیرازی را داراست؟

شناخت نفس ناطقه‌ی انسانی و ظرفیت‌های آن به عنوان نزدیک‌ترین راه شناخت حق متعال در لسان شرع و در نزد اهل حکمت و عرفان از جایگاه بالایی برخوردار است. در این پژوهش با تکیه بر حدیث شریف، «کُلُّ وِعاءٍ یَضیقُ بِما جُعِلَ فیهِ إلاّ وِعاءَ العِلمِ ؛ فإنَّهُ یَتَّسِعُ بِه» مشهور به حدیث «وعاء» که از لسان انور امیر کلام، حضرت امیرالمؤمنین علی وصیّ علیه السلام صادر شده است، به بررسی حقیقت علم و نفس ناطقه‌ی انسانی به عنوان ظرف علم و کیفیت اتحاد صورت‌های علمیه با نفس پرداخته می‌شود و مقام لایقفی و فوق تجرد نفس ناطقه و هویت نوری و بسیط علم ثابت می‌گردد. نفس ناطقه‌ی انسانی به عنوان حقیقتی ذومراتب و تشکیکی است که یک هویت واحده‌ی از فرش (عالم ماده) تا فوق عرش (عالم امر) دارد، این جامعیت، سبب وسعت وجودی انسان در اطوار و ساحت‌های مختلف او شده است. اتّساع نفس انسانی به عنوان یک هویت واحده‌ی ممتد از فرش تا فوق عرش، قوت و اشتداد وجودی او را در تمامی شئون در پی دارد لذا خلیفه‌ی خدا در بین موجودات است. در ادامه‌ی تحقیق برای تبیین معارف و حقایق بلند مندرج در حدیث وعاء به بررسی دیدگاه عرفای شامخ مکتب عرفان اسلامی، خاصه ابن عربی و پیروان او پرداخته می‌شود و ظرفیت و گستره‌ی وجودی ساحت‌های گوناگون انسان مورد تحلیل و مداقه‌ی علمی قرار می‌گیرد. ابن عربی و شاگردان و پیروان مکتب فکری او، انسان را به سبب همین سعه‌ی وجودی، کون جامع و شامل و حاوی حضرات خمس می‌دانند. آن‌ها قائلند بدن به سبب استیلای روح بر آن، ارض واسع الهی است که حق متعال در آن زمین عبادت می‌شود و خیال، بزرگترین مخلوق خدا است که قدرت تصور امور محال را دارد. ابن عربی، عقل را پرتو و اشراقی از عقل کل می‌داند و قلب را محل پذیرش تجلیات بی‌منتهای الهی معرفی می‌کند. او می‌گوید: قلب مظهر اسم «واسع» است و حق متعال فقط در قلب عبد مؤمن گنجایی دارد. هدف تحقیق، شناخت لوازم سعه‌ی وجودی انسانی بر اساس فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیث وعاء با تکیه بر مبانی عرفانی مکتب ابن عربی است. روش انجام این تحقیق توصیفی، تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای است و نتیجه‌ی آن پذیرش ظرفیت لایقفی نفس و شناخت لوازم و خصوصیات آن است.

هدف: دو نظریة عینیت صفات با ذات از سوی صدرالدین و نفی صفات از ذات از جانب ابن عربی، دو رهیافت موازی و مطرح دربارةنسبت صفات الهی با ذات‌اند. امام خمینی در آثار فلسفی و عرفانی دو تلقی را صائب می‌داند و به تبیین هر یک می‌پردازد. هدف تحقیق پیش رو، مقایسة نسبت دو نظریه با هم و جستجوی ریشة اختلاف آنها با ملاحظات ترمینولوژیک و آنتولوژیک بود. روش: اینتحقیقِ کیفی به روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است. یافته‌ها: دو نظریه به یک نسبت، درست و هماهنگ با قواعد و مفروضات نظام فکری خود بوده، از نظر کاربرد وحدت تشکیکی در زبان برهان و وحدت شخصی در بیان تجارب عرفانی، هر دو رهیافت مقبول امام خمینی می‌باشند. نتایج: در مکتب وحدت تشکیکی، واجب‌الوجود، بسیط الحقیقه و حقیقت ساری در تمام مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست و در مکتب وحدت شخصی، مقام بسیط، صادر اول و مشیت است که ساری در مراتب امکانی و متحد با صفات کمالی آنهاست. حقایق مندمج در واجب‌الوجود، «مفاتیح غیب» یا «جواهر اسما» و متباین با صفات امکانی و همچون ذات الهی، در پردة غیب و خارج از دسترس معرفت بشراست.

اندیشۀ «وحدت وجود» یکی از بنیادی‌ترین ارکان عرفان نظری ابن عربی است که بر یگانگی مطلق وجود و تجلی آن در صور گوناگون هستی تأکید دارد. این نگرش، نه ‌تنها برداشتی عرفانی و الهیاتی از رابطۀ انسان با خداوند ارائه می‌دهد، بلکه می‌تواند به‌عنوان مدلی اخلاقی-اجتماعی نیز مورد استفاده قرار گیرد. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی قابلیت‌های اندیشۀ وحدت وجود در ارتقای کیفیت روابط اجتماعی انسان‌ها می‌پردازد. بر مبنای این دیدگاه، همه موجودات، جلوههای گوناگون حقیقتی واحدند و همین وحدت ذاتی، پایه ‌ای برای پذیرش دیگران، کاهش تعارض و گسترش تفاهم فراهم می‌آورد. این بینش می‌تواند مبنای ارزش‌‌هایی چون احترام به کرامت انسان، محبت بی‌‌قید، عدالت اجتماعی و همزیستی مسالمت‌‌آمیز در جامعه قرار گیرد. اندیشۀ ابن عربی با نفی مرزهای خشک میان خودی و غیرخودی، زمینه‌ای برای نوعی انسان‌گرایی معنوی فراهم می‌آورد که از دل عرفان اسلامی بر می‌خیزد. در دنیای امروز که با بحران هویت، خشونت و گسست‌‌های اجتماعی مواجه است، بازخوانی این اندیشه می‌تواند پاسخی مؤثر به نیاز بشر برای بازسازی روابط انسانی باشد. در نهایت، وحدت وجود می‌تواند به‌عنوان الگویی اخلاقی، پیونددهندۀ معرفت عرفانی و کنش اجتماعی تلقی شود.

این نوشتار به نحو توصیفی تحلیلی درصدد تبیین هویت غیبیه، حضرت احدیت و حضرت واحدیت و احکام مترتب بر آنها از منظر حکمت حدیثی شیعی و قیاس آن با آراء ابن عربی است، بنحوی که در ابتداء بر اساس نصّ دانستیم که «کنه هویت غیبیه» غیر از «ذات هویت غیبیه» و «اسمائش» است به طوری که اولاً طبق حکمت حدیث‌ شیعی، مراتب نظام هستی در مرتبه امری عبارتند از: کنه هویت غیبیه، ذات هویت غیبیه، حضرت احدیت و حضرت واحدیت، که مراد از ذات هویت غیبیه، همان حضرت هو در (هو الله احد) و «احد» صفت ذاتی هو و واحدیت، وجه احدیت است به نحوی که هم از حیث وجودی و هم از حیث احکام وجودی میان «کنه هویت غیبیه» با «ذات هویت غیبیه» و «اسماء» نوعی بینونیت در کینونیت و اشتراک لفظی در وجود حاکم است که ابن عربی نیز همین معنارا تصریح نموده؛ ثانیاً ذات (هو) که وجه بالطبع کنه غیبیه است دارای دو حیثیت اثباتی و تنزیهی برای کنه‌غیبیه است واین دو حیثیت بواسطه احدیت سلبیه ظاهرشده، چراکه حضرت احدیت دارای دو حیثیت سلبی و ایجابی است، احدیت سلبی هرگونه اسم و تعین کمالیه‌ای را از کنه ذات نفی می‌کند اما احدیت ایجابی، مصدر همه اسماء و علت تحقق حضرت واحدیت است که درقیاس با آراء ابن عربی او نیز احدیت را به دو ساحت عینی و کثیر تقسیم و حضرت واحدیت-راظهور واحدیت کثیر می‌داند، ضمن اینکه او نیز همچون حکمت حدیثی، نسبت میان وجود لابشرط با دیگر مراتب وجود را بنحو اشتراک لفظی و نسبت میان مراتب مادون او با یکدیگر را اشتراک معنوی می‌داند.