جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مهم‌ترین مسألۀ عرفان نظری، «اسماء الهی» است که آغاز تجلّیات آنها از مقام احدیّت و واحدیّت است. بدین‌جهت دو مقام یادشده در عرفان نظری از اهمّیت بسزایی برخوردار است. تنها مستند نقلیِ عارفان در تبیین این دو مقام، «حدیث عماء» است. برخی از عارفان، «عَماء» را منطبق با احدیّت دانسته و برخی دیگر آن را بر مقام واحدیّت تطبیق می‌دهند. هر چند به نظر می‌رسد این اختلاف به دلیلِ نزدیکی و قُرب دو مقام مذکور، چندان بنیادین نیست، امّا حدیث مورد استناد آنان از جهت منبعی، دلالی و سندی با نقدی جدّی رو به روست؛ زیرا، در هیچ‌یک از منابع روایی کهن شیعه گزارش نشده، مضمون آن با باورهای بنیادین و مبانی الهیاتی مسلمانان (به‌ویژه شیعه و اشاعره) ناسازگار بوده و در سلسله اَسناد آن نیز راویان مجهول و نامعتبر وجود دارد. در نقطۀ مقابل، روایات فراوان و معتبری در منابع کهنِ روایی شیعه گزارش شده که با حدیث یادشده تعارض دارند. با توجه به قواعد فقه الحدیث و نقد الحدیث، «حدیث عماء» به دلیل ضعف‌های منبعی، دلالی و سندی یارای مقابله با روایات متعارض را ندارد، بنابراین استناد به آن در تبیین و اثبات مقام احدیّت و واحدیّت با مبانی علمی و معرفتی اسلام سازگاری ندارد.

در طول حیات بشر از جوامع ابتدایی تاکنون ارتباط انسان‌ها با امور غیرمادّی به¬صورت‌های مختلف مطرح¬بوده¬است که به‌دلیل فطرت خداجویی بالذات انسان‌هاست و در دنیای معاصر با نام تجربه دینی و عرفانی از آن یادشده¬است. در تجربه عرفانی حواس بیرونی تجربه‌گر قطع¬می‌شود و به مشاهده وحدت‌آفرینی با طبیعت و عالم هستی که در بیرون نفس اوست دست¬می¬یابد و در تجربه دینی، موضوع تجربه خداوند و تجلیات اوست. این تجارب در طیف وسیعی تحت¬عنوان خواب، رویا، الهام، مکاشفات و ... و حتی وحی نامگذاری¬شده‌اند. هدف از پژوهش حاضر بررسی این تجارب در مقایسه با وحی «تجربه محض و خالص» می‌باشد. مُحی‌الدین ابن¬عربی، ‌عارف مسلمان «قرن هفتم هـ.ق» در آثارش خصوصاً فصوص‌الحکم که آن را از مُبشرات الهی«آگاهی بی‌واسطه از جانب حق» می‌داند، تجارب دینی و مقامات معنوی سالک را با اسامی مختلف و بسته به¬نحوة سلوک سالک معرفی¬می‌کند آنچنان¬که عارف مسلمان می‌تواند طبق آموزه‌های نبی‌اکرم(ص) و ائمه اطهار (ملاک صحت تجارب) به دریافت‌های اصیل و بالاتر از عالم ماده (عالم خیال متصل «مقید» و منفصل«مطلق»، عالم ارواح، عالم اسماء و صفات) راه¬یابد. وی وحی «مختص انبیای الهی» را تجربه محض و بالاترین ارتباط معنوی می‌داند که در خیال منفصل و بعضاً در خیال متصل نبی رخ¬می‌دهد

حدیث نبوی «ما عرفناک حق معرفتک» از چنان عمقی برخوردار است که از دیدگاه‌های متفاوتی قابل¬مطالعه است. یکی از آن‌ها جنبة معرفت‌شناسی‌ است که بر اندیشه و رفتارهای انسان تاثیر فراوان دارد و در فلسفه و عرفان، مبنای هر مکتبی را تشکیل¬می‌دهد. در این مقاله با مطالعة اسناد این روایت، رابطه معرفت‌شناسی و خداشناسی بررسی¬می‌شود و نگاه خاص عرفانی به معرفت‌شناسی و توحیدمحوری تحلیل¬می‌شود. تفسیر این روایت از دیدگاه ابن عربی، سعدی و شیخ بهایی ارائه-می‌شود و با استفاده از روش کتابخانه‌ای با استناد به منابع دست اول، تفسیری خاص از این حدیث دنبال¬می‌شود. با تحلیل منطقی روشن¬می‌گردد که یک جنبة این حدیث اعتراف به مراتب و درجات معرفت است که معیار اصلی برای عبادت و پرستش است و اینکه هر حق‌جویی مشتاق است به مراتب بالاتری از معرفت حق دست¬یابد اگرچه شناخت ذات حق امری محال باشد، اما با سیر و سلوک معنوی می‌توان به او نزدیک شد.

بر اساس آیۀ قرآن کریم و روایات فریقین، تنها خواست و پاداش رسالت پیامبر خاتم (ص) از مسلمانان، مودت نزدیکان آن جناب است و در برابر ابلاغ رسالتش هیچ پاداشی جز آن نخواسته است. محی‌الدین ابن‏عربی معتقد است که اگر کسی به تنها خواستۀ پیامبر اکرم (ص) توجه نکند، نمی‌تواند روز قیامت به صورت آن جناب بنگرد و توقع و امید شفاعت ایشان را داشته باشد. این مقاله ضمن مشخص کردن رویکرد شیخ در محبت و مودت اهل‏بیت و استخراج آن از منابع دستۀ اول، لوازم دیدگاه ایشان را مورد واکاوی و تحلیل قرار داده و به پرسش‌های ذیل پاسخ داده است: معنای مودت اهل‏بیت چیست؟ با توجه به معنایی که او از مودت ارائه کرده است، رویکرد ایشان چه لوازمی دارد؟ آیا شیخ به این لوازم ملتزم است؟ اگر ملتزم است، آن‌ها را با صراحت بیان کرده است؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، به این نتیجه رسیده است: مودت اهل‏بیت، عبادت و از ارکان شریعت است. مودت ایشان به‎هیچ‎رو قابل انفکاک از محبت خود پیامبر اکرم (ص) نیست. مهر نورزیدن به آن بزرگواران، خیانت به پیامبر و نافرمانی از دستورات آن حضرت است و از همه مهم‌تر اینکه مودت، پایداری در محبت اهل‏بیت (ع)، امانت الهی و به معنای اطاعت و پیروی از فرامین و رهنمودهای ایشان است که فرجام آن، نافرمانی و سرپیچی از فرمان رسول خدا (ص) و خروج از شریعت آن جناب است.

عقاید عرفانی و فلسفی ابن عربی در شناخت خداوند از جمله نقش خودشناسی و عقل و معرفت قلبی و شهودی و ... بر عقاید سایر عرفا و فیلسوفان از جمله ملاصدرا تأثیرگذار بوده است. این پژوهش بر آن است که با رویکردی تحلیلی به بررسی دیدگاه‌های این دو حکیم و فیلسوف اسلامی یعنی ابن‌عربی و ملاصدرا در خصوص راه‌های کسب معرفت الله بپردازد و تأثیر عرفان ابن‌عربی بر دیدگاه ملاصدرا در شناخت خدا را تبیین نماید. دیدگاه‌های این دو حکیم بیانگر آن است که با اینکه ملاصدرا در بسیاری از موضوعات پیرو بی‌چون و چرای ابن‌عربی نبوده اما هر دو معتقد به معرفت حق‌تعالی در سه مرتبة ذات و صفات و افعال هستند و بر این باورند که عقل و ظرفیت‌های وجودی بشر قابلیت و توانایی درک ذات خداوند را ندارد. ملاصدرا هم به تأثیر از ابن‌عربی برای عقل در شناخت حق تعالی و اسماء و صفاتش حد و مرزی قائل است. ابن عربی و ملاصدرا هر دو خودشناسی را راهی برای شناخت خداوند دارای اهمیت بسیاری می‌دانند و از این نظر تفاوتی بین دو حکیم وجود ندارد؛ ابن عربی نیز مانند ملاصدرا معرفت به خداوند را امری تشکیکی می‌داند لذا هر کس بنابر علم و توان معرفتی خود قادر به شناخت خداوند است.

به‌نظر می‌رسد ابن‌عربی در فــصوص‌الــحـکم، مــحـتـوای تجربه‌های عرفانی خود را با روش‌های گوناگون تبیین کـرده‌ است. یـکی از ایـن روش‌ها، تحلیل‌های عقلی است که ابن عربی به پشتوانه حجم معتنابهی از اصطلاحات مشترک با فلسفه، باورهای عرفانی خود را در مسائلی مانند وجود و عدم، وحدت وجود، تنزیه و تشبیه، حرکت، حدوث و قدم و جوهر و عرض توجیه کرده‌است.

در مکاتب عرفانی هندی در توانایی معرفتی عقل تشکیک می‌شود. ناگارجونه با بهره‌گیری از شک‌گرایی اوپانیشادها، ماده­باوری بودایی و روش استدلالی مارماهی‌لغزان ضمن تضعیف و تذلیل عقل، روش خاصی برای کشف حقایق هستی ارائه می‌دهد. پرسش این است که آیا شکاکیت ناگارجونه به نیهیلیسم منتهی می‌شود؟ با پیگیری ریشه‌های شک‌گرایی هند در ریگ ودا و اوپانیشادها و متون اولیه­ی بودایی و با تحلیل استدلال‌های جدلی ناگارجونه درمی‌یابیم که او ضمن نقد مبناگرایی معرفتی و ردّ اصل علیت و با تأکید بر تمایز محصول عقل و قلب و اهمیت سلوک عملی از نیهیلیسم فاصله می‌گیرد و به رئالیسم خاص عرفانی دست می‌یابد. این سلوک ذهنی و روحی باعث می‌شود سالک، مورد عطای الهی (ابن­عربی) قرار گرفته یا برگزیده (ناگارجونه) شود. بنابراین، تشکیک ناگارجونه در توانایی معرفتی عقل مقدمه‌ای است برای نیل به حکمت حاصل از قوه‌ای که ابن­عربی آن را قلب می‌نامد. حکمتی ملازم با مابعدالطبیعه‌ای رئالیستی که طبق آن کل عالم اعراض قائم به حق­تعالی به شمار می‌رود.