جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفکر وجودی کلیدواژه‌ای مهم درمقابلِ تفکر متافیزیکی-مفهومی است که بر بازنمود و تمثل مبتنی نیست و، ازراهِ مفهوم‌پردازی و مقوله‌سازیِ منطقی، سعی در کشف حقیقت ندارد. این تفکر معطوف به حقیقت وجود است و ما را دعوت می‌کند تا نسبت به وجود و ظهورات آن گشوده باشیم. این تفکر، باتوجه‌به آموزه‌های ابن‌عربی و نیز هایدگر، به وصف شاعرانه نیز قابل‌طرح است. ازاین‌رو، مسئلۀ اصلیِ این نوشتار بررسی تطبیقیِ تفکر وجودیِ شاعرانه ازمنظرِ هایدگر و ابن‌عربی است. این مطالعه به شیوه‌ای تحلیلی-تطبیقی صورت پذیرفته و نتایج ذیل را در بر داشته است: هر دو متفکر ادراک شاعرانه را نوعی مواجهه با حقیقتِ وجود می‌دانند، ادراکی که، ازطریقِ آن، انسان به حقیقتی فراتر از ظاهر پدیده‌ها دست می‌یابد. هایدگر معتقد است که هنر و به‌ویژه شعر جایگاه رخداد حقیقت است، شعری که در آن حقیقت خود را نشان می‌دهد و به گشایش افق‌های جدید در تفکر انسان منجر می‌شود. ابن‌عربی نیز هنر را به‌مثابۀ صنعت معرفی می‌کند که نمایانگر تجلی اسماء الهی در عالم است. او باور دارد که شعر، به‌عنوانِ هنر برتر، راهی به‌سویِ عالم غیب است و می‌تواند به انسان در مواجهه با حقیقتِ وجود یاری رساند. هرچند هایدگر و ابن‌عربی از پیشینه‌های فلسفی و عرفانی متفاوتی به این موضوع می‌پردازند، اما مواجهۀ آن‌ها با هنر و شعر بسیار مشابه است: ادراک شاعرانه به‌مثابۀ نوعی ادراکِ بی‌چگونگی و فراتر از تفکر منطقی ظهور می‌کند و همین شعر را جایگاه بروز حقیقت می‌کند، به‌نحوی‌که در زبان شعر رازِ هستی به سخن می‌آید (ظهور می‌کند). هنر و شعر اصیل، که ظهور وجود را در روشن‌ترین آشکارگی خود بیان می‌کند و راهی برای فهم حوالت وجود-اسم حاکم وجود است، سرچشمۀ وجودِ تاریخیِ یک قوم یا امت‌، در نزد هردو متفکر، است. درنتیجه، تفکر وجودی شاعرانه می‌تواند نقطۀ تلاقی میان فلسفۀ هایدگر و عرفان ابن‌عربی درک شود، جایی که شعر جایگاه ِظهورِ حقیقتِ وجود است و کلماتِ وجود را می‌نامد.

سال‌های اخیر، خوانش های جدیدی از منابع اسلامی انجام گرفته است. بررسی آثار متنوع مکتوب در این عرصه با رویکردی علمی و با بهره‌گیری از روش‌های صحیح پژوهشی تأثیر شایانی بر گفتمان اسلام‌پژوهی خواهد داشت. سعدیه شیخ، استاد دانشگاه کیپ‌تاون آفریقای جنوبی، یکی از محققان برجسته در عرصه بازخوانی دیدگاه های مفسران مسلمان است. وی در کتاب « روایت‌های صوفیانه از صمیمیت، ابن عربی، جنسیت و گرایش جنسی » به طراحی الگویی متفاوت برای اثبات برابری زنان و مردان در نگاه اسلامی پرداخته و از راهبرد واکاوی اندیشه های ابن عربی به عنوان یک مفسرعارف نامدار اسلامی، بهره گرفته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دیدگاه‌های سعدیه شیخ در کتاب پیشگفته پرداخته است. مهمترین یافته‌ها حاکی از آن است که وی از رهگذر تأکید بر ضرورت استفاده از نگرش ها، عملکردها و تجارب عرفانی ابن عربی، قرابت نگاه اسلامی با رویکردهای برابری طلب را نتیجه گرفته است. در نقد دیدگاه وی به مهمترین وجه تمایز رویکرد اسلامی از رویکرد فمینیستی اشاره خواهد شد که تفاوت های زن و مرد در عرصه تکوین، نقش ها، حقوق، اعتقاد به هدفمندی خلقت و حکمت فراگیر الهی در اندیشه اسلامی است. از منظر اسلامی، بر اساس غایتمندی آفرینش، هویت های جنسی متفاوت مردان و زنان، منشاء جایگاه و نقش های متفاوت است.

بررسی مفهوم ولایت در تصوف و عرفان اسلامی و شیعه، با تکیه بر آیات و روایات، مسأله اصلی این مقاله است. هدف این است تا وجوه اشتراک و تفاوت‌های دیدگاه‌های عرفای اسلامی و شیعه را در مورد ولایت، با تمرکز بر نظرات ابن عربی و علمای برجسته شیعه مانند علامه طباطبائی، نشان دهد. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و از آیات، روایات و منابع معتبر از هر دو مکتب بهره گرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بنیاد تفکر شیعی و عرفان اصیل در امر ولایت بر آیات و روایات متکی است. با این حال، دیدگاه عرفا و شیعه از جهاتی با یکدیگر مشابه و از جهاتی متفاوت است. از دیدگاه هر دو مکتب، ولایت اصلی متعلق به خداوند است و ولایت انبیا، ائمه و اولیای الهی به عنوان تجلی این ولایت الهی در نظر گرفته می‌شود. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که آیات قرآنی نقش مهمی در شکل‌گیری مفهوم وحدت وجود در تصوف داشته‌اند و به طور مشابه، تفکر شیعی نیز تأثیر زیادی بر برداشت متصوفه از ولایت دارد. در اندیشه شیعی، امامت یکی از مباحث پایه‌ای است و اسلام حقیقی را تنها با وجود امام معصوم و ولی خدا می‌توان تصور کرد

«تفکر وجودی» به‌مثابه کلیدواژه‌ای مهم در مقابل تفکر متافیزیکی، مفهومی است که به اعتقاد برخی فیلسوفان معاصر، عبور از متافیزیک در گرو دست‌یابی به آن است. این تفکر نزد هایدگر تفکری معطوف به حقیقت وجود بوده، مبتنی بر گشودگی است و در «رویداد» رخ می‌دهد، خصلت بازنمودی و تمثلی ندارد و با وارستگی و گشایش برای راز، در انتظار رخداد حقیقت است. بر اساس آموزه‌های ابن‌عربی نیز می‌توان تفکری وجودی را مطرح کرد که خصلت تدبری و سیری از باطل به‌سوی حق دارد، از التفات و گشودگی به حقیقت وجود آغاز می‌گردد و در اثر صیقلی شدن وجودی و وارستگی از تعلقات، قوت می‌گیرد و نتیجة آن، کشف حجاب و رؤیت کل در جزو و مطلق در مقید است. در این مقاله، برآنیم تا با روش تحلیلی، مطالعه‌ای تطبیقی در ریشه‌های تفکر وجودی از منظر دو متفکر ارائه دهیم و بنیادهای مشترک غیر متافیزیکی آن‌دو را آشکار نماییم. این ریشه‌های مشترک عبارتند از: دوگانه وجود‌ـ‌حق، تمایز وجود و موجود، گشودگی به وجود، حقیقت به‌مثابه کشف‌المحجوب، نسبت انسان با وجود، و نهایتاً، دوگانة رویداد‌ـ‌تجلی وجود. هرچند نمی‌توان از تمایزها و افتراقات این‌دو متفکر، از جمله تفاوت در عوالم، تفاوت بستر تاریخی و تفاوت روش ایشان، چشم پوشید، اما تقارب رویکرد آنها در عرصة تفکر، نویدبخش آفاقی از امکانات هم‌سخنی و گفتگوی مشترک است.

تفکر وجودی به‌مثابۀ نوعی معرفت غیر مفهومی، سیر از باطل به حق و از ظاهر به باطن دارد و در ذات خود معرفتی تأویلی است که در پی ارجاع صور و ظاهر به اصل و باطن و حقیقت آنهاست. از سوی دیگر هنر در منظر متفکران بزرگ، نه بازنمود جهان خارج و نه متعلق زیبایی‌شناسی است بلکه فتوح و ظهور حقیقت است. چنانچه هنر اصیل را بعنوان «انکشاف حقیقت» و «امری که عالمی را می‌گشاید» بدانیم، آنگاه هنر اصیل نوعی گشودگی و آشکارگی اصیل وجود خواهد بود و هنرمند کسی است که در اثر خود وجود را متجلی می‌سازد. براین اساس آنچه که وی در هنر خود آشکار می‌کند درصورتی که با روش تأویل با آن روبرو شویم و از آن کشف حجاب کنیم، عالمی خاص را بر ما آشکار می‌کند و به ما اجازه می‌دهد با سیر از ظاهر اثر هنری به باطن هنر-یعنی حقیقت وجود و تجلیات باطنی آن-قدمی در قرب به حقیقت برداریم و بر این اساس هنر همراه نوعی معرفت و بصیرت پیشینی و هم خود به‌مثابۀ نردبانی معرفتی برای متعاطی خود خواهد بود. هنر اصیل به‌مثابۀ آنچه که ساحتی از حقیقت را آشکار می‌کند و به این معنی در عرفان خصوصا عرفان ابن عربی قابل طرح خواهد بود؛ و چون سیر صعودی و معرفتی از ظاهر به باطن در ذات این هنر هست، به‌مثابۀ نوعی معرفت وجودی-حضوری هم خواهد بود. این پژوهش با روش تحلیلی-استنتاجی صورت پذیرفته‌است.

مسئله جبر و اختیار یکی از قدیمی‌ترین مسائل در میان اندیشمندان اسلامی است که می‌توان آن را از مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل معرفتی انگاشت. از دیرباز اندیشمندان مسلمان پیرامون این مسئله نظراتی عرضه کرده‌اند که به نظرات جبر، کسب، تفویض و امر بین الامرین خلاصه می‌شود. در این میان، دیدگاه محیی‌الدین ابن‌عربی به عنوان ارباب اهل معرفت امری مهم است. ما در این پژوهش به دنبال این خواهیم بود که آیا نظر ابن‌عربی با نظریۀ کسب یکسان است؟ به عبارت دیگر، آیا نظر عرفا با اشاعره در مسئله جبر و اختیار یکی است؟با روش تحلیلی توصیفی و با جمع‌آوری و بررسی آثار ابن‌عربی، به این نکته می‌رسیم که مبنای عرفانی وحدت شخصیه وجود ابن‌عربی، مسئله جبر و اختیار را سالبه به انتفاء موضوع می‌کند؛ با این حال می‌توان جبر و اختیار را در فضای عرفانی نیز میان وجود خدا و مظاهر او تبیین کرد. همچنین محیی‌الدین بر اساس مبنای عرفانی اعیان ثابته، معتقد است عین ثابتۀ انسان در صقع ربوبی، اقتضای اراده و اختیار داشته و در عالم خلقی به صورت مرید و مختار بروز می‌کند. از این‌رو با آنکه شیخ اکبر، فاعل را منحصر در حضرت حق می‌داند، اما صدور فعل را از جریان انسانِ مرید محقق می‌بیند. انسان است که مختارانه فعل را انجام می‌دهد و خداست که فعل را ایجاد می‌کند.همین دو مبنای عرفانی سبب شده‌است که با قاطعیت بگوییم ابن‌عربی قائل به نظریۀ کسب اشاعره نیست. از سویی او برخلاف اشاعره که قائل به وجود خدا و وجود انسان و وجودهای متعدد موجوداتند، قائل است که یک وجود کران تا کران هستی را پر کرده‌است. از سوی دیگر، برخلاف اشاعره و قائلان نظریۀ کسب که اراده را از نظام انسانی حذف کرده و نسبت به فعل، انسان را کاسب می‌دانند، ابن‌عربی اراده را در متن حقیقت انسانی پیاده می‌کند و مریدبودن انسان را منقوش در عین ثابته‌اش می‌داند.

در منظومۀ هستی، دو حقیقت به نام عرش و کرسی وجود دارند که اندیشمندان دربارۀ آن‌ها به بحث و بررسی پرداخته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به علامه طباطبایی و مکتب عرفانی ابن‌عربی اشاره کرد. این دو دیدگاه در بیان حقیقت عرش و کرسی دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند. حال، با توجه به این مطلب که قرآن، عرفان و برهان جدای از یکدیگر نیستند و درعین‌حال تفسیر ارائه شده از عرش و کرسی در مکتب ابن‌عربی با تفسیر علامه طباطبایی از عرش و کرسی ظاهراً متفاوت است، بنابراین ضرورت ایجاب می‌کرد که تحقیقی در این زمینه نگاشته شود و ابعاد آن مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین هدف پژوهش حاضر این است که حقیقت عرش و کرسی و جایگاه آن‌ها را با روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی و به صورت تطبیقی از منظر علامه طباطبایی و مکتب عرفانی ابن‌عربی مورد بحث و واکاوی قرار دهد. علامه عرش و کرسی را حقیقت واحدی می‏داند که دارای اجمال و تفصیل می‏باشد. این حقایق در عالم عقول قرار دارند و حاملینی دارند که آن‌ها را در دنیا و آخرت حمل می‏کنند و این عرش محمول در دنیا و آخرت یکی است، اما از دیدگاه مکتب ابن‌عربی عرش صورت دایره‏ای است که در آغاز عالم مثال شکل می‌گیرد. این عرش همان عرش رحمان است که آسمان بهشت است و با بقیه اقسام عرش تفاوت دارد و کرسی هم که زمین بهشت است در درون این عرش قرار دارد. از طرف دیگر این عرش را چهار نفر حمل می‏کنند و با عرش محمول در قیامت که هشت نفر آن را حمل می‏کنند تفاوت دارد. اهم دستاوردهای تحقیق را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد: ۱. عرش و کرسی دو حقیقت مجزای از یکدیگر هستند و از مراتب علم فعلی خداوند به شمار می‌آیند. ۲. حاملان چهارگانه بالأصاله مربوط به کرسی هستند و به اعتبار کرسی به عرش نسبت داده می‌شوند. ۳. مطابق با روایات، برخی از انسان‌های کامل هم ممکن است جزو حاملان عرش محسوب شوند. ۴. اطلاق فلک اطلس و فلک الافلاک بر عرش که مطابق با یافته‌های هیئت بطلمیوسی است، نادرست می‌باشد. ۵. عرش حقیقتی واحد است که شئون متعدد دارد و اوصافی چون عظیم، کریم و مجید وصف عرش محسوب می‌شوند، نه از اقسام عرش. ۶. مطابق ظاهر روایات، عرش محمول در دنیا و آخرت یکی است.