جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله ما حصل تحلیل مقایسه گونه‎ای بین آراء ابن‎عربی و شبستری برای نشان دادن نکته های تأثیر عارف شبستر از فصوص الحکم شیخ اکبر است و سعی شده است آن چه از تعالیم محی‎الدین ابن‎عربی دراندیشه ی شیخ شبستری رسوخ کرده است با تکیه بر منظومه ی گلشن‎راز بررسی وتحلیل شود. شبستری تحت تأثیر و نفوذ معنوی کلام و بیان ابن‎عربی قرار گرفته و بنابر قول محمد لاهیجی شارح معروف گلشن راز، هربیت این منظومه فشرده و موجز، ولی در نهان به تفصیل بخشی از عرفان شیخ اکبر اشاره دارد. شیخ محمود شبستری در مباحثی چون وحدت وجود، انسان کامل، عالم صغیر، اطوار خلقت، نبوت و ولایت و مانند آن از اندیشه‎های ابن‎عربی تأثیر پذیرفته است. محیی‎الدین ابن‎عربی بنیانگذار مکتب عرفان نظری و مبشر نوعی عرفان فلسفی در قرن هفتم، توانست تأثیر چشمگیری را در کل تاریخ عرفان پس از خود به جا بگذارد. اندیشه‎های عرفانی ابن عربی به طور بارزی بر تفکر عارفان ایرانی غلبه یافت و خاصه در ادبیات صوفیان جایگاه بلندی پیدا کرد.

مقاله پیش‌رو، به بررسی دیدگاه الکساندر دی.کنیش (Alexander D. Knysh)، نویسنده مقاله «تصوف و قرآن» در دائرة‌المعارف قرآن لایدن درباره روش تفسیری غزالی و ابن‌عربی می‌پردازد. کنیش با استناد به ظاهر برخی از متون غزالی، تفسیر یا تأویل از نگاه وی را همانند تعبیر و تأویل خواب و رؤیا دانسته است. این نظریه، از نظریه برخی از فیلسوفان متقدم همچون ابن‌سینا سرچشمه می‌گیرد که تفسیر قرآن را رمزگشایی از باطن و حقیقت آن دانسته‌اند. همچنین ‌کنیش، ابن‌عربی را به بیان‌ نکردن روش تفسیری و پیروی نکردن از منطق متعارف فهم متن و نیز به خدمت گرفتن قرآن در جهت اثبات نظریه وحدت وجود متهم کرده است. نگارنده با استناد به آثار غزالی و ابن‌عربی و با روش تبیینی - تحلیلی، به این نتیجه رسیده است که غزالی نیز همچون اهل معرفت، تأویل را به معنای عبور از ظاهر به باطن کلام دانسته و به ابقاء ظواهر آیات معتقد است، نه اینکه ظاهر فقط درحد رمزگشایی از باطن باشد. همچنین ‌تفاسیر ابن‌عربی روش‌مند بوده و او در تفسیر و تأویل آیات قرآنی، از هر دو روش علمی و شهودی بهره برده و در لابه‌لای تفاسیر خود، به مبانی و ملاک‌های تفسیر عرفانی اشاره کرده و نیز با کشف و شهود، به نظریه وحدت وجود رسیده و پس از تبیین فلسفی آن و بیان فروعات و لوازمش، از آن در تفسیر آیات متشابه و رفع تناقضات ظاهری قرآن بهره جسته و تفاوت آشکاری است بین مستند‌سازی و تفسیر به رأی.

در نسبت میان سلوک و شهود، دو جهتِ کلّی نقش ایفا می‌کند‌: ۱) سلوک صحیح سببِ شهودِ صادق و اتصال به منبع شهود الهی‌ست 2) کیفیتِ شهود نیز متأثر از چگونگیِ سلوک است. این دو سویه اصلی در نظریه تناسب سلوک و شهود گرچه مدّعیِ توضیح تمامِ دلایلِ صدق شهود یا نشان‌دهنده چراییِ همه ویژگی‌های شهودی نیست، امّا به‌میزانی که تبیین شده در مواردی مشخّص می‌توان تناسبِ روشنی میان ویژگی‌های سلوکی و شهودی برقرار کرد که در عرفانِ ابن‌عربی در مواردِ متعدّدی نشان داده شده است. تناسبِ سلوکِ مدرسی و شهودِ تفصیلی و معرفت‌محور، سلوکِ رازوَرز و معطوف به علمِ حروف و اعداد و شهودِ جهانِ مبتنی‌بر اعداد و حروف، سلوک اسباب‌محور و جهانِ مبتنی‌بر نظامِ اسمائی، مقاماتِ هستی‌شناسانه در سلوک و هستی‌شناسیِ درجاتی و تفصیلی و درنهایت برجستگیِ علم در صفات انسان کامل نیز با سلوک معرفت‌محور ابن‌عربی متناسب است و درواقع معرفت ‌شهودی را متناسب با سلوکِ انسان در نمونه مورد پژوهش به تصویر می‌کشد.

تکلّم خداوند با شخص رسول و چگونگی دریافت وحی یکی از مشکلات متکلمان و فیلسوفان مسلمان در طول تاریخ اسلام بوده است، متفکران اسلامی ‌از جمله فارابی و ابن عربی با این مساله مواجه بوده اند که از چه ساحتی و به چه صورتی بر رسول نازل می‌گردد و آیا افراد دیگری نیز غیر رسول همچون فیلسوفان و عرفا به آن ساحت دسترسی دارند یا خیر و اگر جواب سؤال مثبت است، فرق فیلسوف و عارف با نبی در چیست؟ فارابی برای تبیین وحی به قوة تخیّل روی آورده است تا از طریق محاکات قوّة مخیلة رسول، اشکال فلسفی ارتباط خدای مجرد و بسیط را در تکلم و انزال قرآن کریم به نبی که انسانی مرکب و دارای تغییر و زمانمند است، حل نماید. و همین باعث شده که برخی دانشمندان معاصر به رؤیایی بودن وحی روی آورند. اما ابن عربی درنقد فارابی، خیال را در افقی فراتر از عقل نشانده و عقل را مادون خیال دانسته که در استنتاج خود محتاج به حواس و حافظه و قوّه مفکره است لذا خطاپذیر می‌باشد و از آنجائیکه دیدگاه فارابی از جهاتی زیربنای دیدگاه رؤیای رسولانه در عصر حاضر است از اهمیت خاصی برخوردار است و پاسخ ابن عربی به فارابی بحثی جدید است که کسی تاکنون مطرح ننموده است. لذا این مقاله با استفاده از دیدگاه ابن عربی به این دستاورد رسیده است که خیالی فرض کردن وحی، نوعی تقلیل گرایی وحی است که آنرا تا حد مکاشفه پایین می‌آورد و الفاظ قرآن کریم را که قول به وجود است با الفاظ بشر که قول به لفظ است، برابر می‌کند در حالیکه وحی اشاره است و الفاظ بشر عبارت اند.

این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه عقل در ساحت عرفان را با توجه به دیدگاه محیی‌الدین عربی بررسی می‌کند. نویسنده پس از واکاوی معنای لغوی و اصطلاحی عقل، عقل و مراتب عقل، ونسبت مراتب عقل با دیدگاه عارفان را بررسی کرده، به ارزش و حجیت آن توجه می‌کند و در پایان نشان می‌دهد که گسترهٔ کاربرد عقل از نظر عارفان چگونه است. بنابر این نوشتار، عقل را در آثار عرفانی سه جا نکوهش کرده‌اند و پیروی از آن را مذموم شمرده‌اند: 1. آنجا که ادعای انحصار معرفت و شناخت می‌کند و خود را تنها راه شناخت و ابزار آگاهی می‌داند؛ 2. آنجا که عقل در گرداب خیال فرو می‌رود؛ 3. آنجا که از عین‌الیقین و شهود به علم‌الیقین بازمی‌گردد و گزارش عقل جایگزین شهود قلب می‌شود. به نظر می رسد عقل کلی و عقل جزئی می‌توانند از ارزش و اعتبار برخوردار باشند، به شرط آنکه این دومی از حدود و قلمرو خود فراتر نرود؛ چراکه اگر عقل از حدود و قلمرو خود خارج شود، نزاع اهل عرفان با دیگران آغاز می‌شود.

وحدت وجود که ریشه ای عرفانی دارد، در آراء عارفان و فیلسوفان زیادی مطرح شده است.ابن عربی و هگل نیز با رویکردهای متفاوتی،این موضوع را محور مباحث خود قرار داده اند. وحدت وجود ابن عربی، وحدت مفهومی وجود نیست، بلکه منظور وحدت وجود خارجی اشیا است که عرفا از طریق شهود به حقیقت آن دست یافته اند. ابن عربی با طرح عرفان نظری، سعی درعقلانی ساختن شهودات عارفان دارد. بنابر این نظریه، وجود حقیقی بیش از یکی نیست و آن وجود خداوند است و غیر خدا هرچه موجود به نظرمی آید، صرفا تعینات و اعتبارات و تجلیات همان وجود واحد است. هگل نیز با دغدغه ی ارتباط متناهی و نامتناهی ،سیستم فلسفی اش را طرح ریزی می کند. درنظام فلسفی اواز طریق همین امر متناهی است که می توان از تحقق وواقعیت یافتن مطلق و نامتناهی، به نحو انضمامی، سخن به میان آورد و در سیری دیالکتیکی، به وحدت امر واقع وامر معقول رسید. در این مقاله ابتدا نظرات هر یک ازاین دو اندیشمند درباره وحدت وجود، در دوبخش مجزا بررسی می شود و سپس در بخش سوم ، مقایسه تطبیقی میان آراء آنها صورت می گیرد.

اصطلاح صقع ربوبی در مکتب ابن‌عربی نقش بسیارحساسی در شکل دهی به کل ساختار هستی شناختی عرفانی دارد و فهم دقیق جایگاه و ویژگی آن، مبنایی برای فهم دیگر مراتب هستی است. صدرالمتالهین برای نخستین بار این سازه مفهومی را به‌کار برد و در ادامه، دیگر مفسران به پیروی از او، از این واژه استفاده کردند تا اینکه این واژه از زمان ملاصدرا تا حال حاضر از اصطلاحات مستقر در عرفان اسلامی قرار گرفته است. این مقاله بر آن است تا با دو روش توشیهیکو ایزوتسو به بررسی و تحلیل معنایی این اصطلاح در مکتب ابن‌عربی بپردازد. روش نخست، یافتن اصطلاحات مترادف یا معادل با صقع ربوبی است و روش دوم، بهره گیری از شیوة شبکة معنایی که ترکیب و تقارن الفاظی است که در شبکة معنایی صقع ربوبی قرار می‌گیرند. علم الهی، عماء و اسماء از جمله واژه‌های مترادف با صقع ربوبی هستند و واژگان نفس رحمانی، عماء، تعین نخست و احدیت از جمله مفاهیمی هستندکه ترکیب آنها یک شبکة معنایی صقع ربوبی را پدید می‌آورند. از دیگر یافته‌های این مقاله ترسیم صیرورت اندیشة ابن‌عربی در ساحت اندیشه‌های فکری دیگر عالمان اسلام است.

تفکر متافیزیکی تفکری است که از موجود بماهو موجود سخن می‌گوید و با کاوش‌های مفهومی‌سعی در جستجوی حقیقت دارد.‌ این تفکر ، تفکر اصیلِ انسان نزد فیلسوفان دانسته می‌شود، اما نمی‌‌توان "تفکر" را منحصر به آن کرد؛ بلکه می‌‌توان از تفکری وجودی سخن گفت که ماهیت متافیزیکی- مفهومی ‌ندارد و به‌جای موجود، پروای "حقیقت وجود" را دارد و از آن پرسش می‌کند.‌ این تفکر که تفکر وجودی خوانده می‌شود در فضای سنت فکری-عرفانی اسلامی‌ قابل طرح است. از‌ این‌رو، مسئلة اصلی‌ این مقاله «بررسی امکانات آموزه‌های ابن‌عربی در بسط نوعی تفکر وجودی- نامتافیزیکی است. ما به روش، کتابخانه‌ای- تحلیلی و با به‌کارگیری روش اصل موضوعی سعی در ارائه تحلیلی نو از تفکر وجودی براساس مبانی عرفانی ابن عربی داریم. از‌ این‌رو، با بررسی آموزه‌های وی از قبیل: محوریت حقیقت وجود در عرفان،تمایز وجود و موجود، کشف المحجوب، تجلی،آیینه‌گی موجودات نسبت به وجود، گشودگی و معرفت حضوری به وجود، ظرفیت‌اندیشة وی برای بسط نوعی تفکر وجودی روشن می‌‌شود که از طریق مواجهه‌ و انسی حضوری(پیشامفهومی) با وجود و روشی غیر از تعقل مألوف متافیزیکی، مدعی فهم هستی است. بر‌ این اساس، «تفکر وجودی» با محوریت حقیقت وجود و از گشودگی به آن آغاز می‌‌شود. در ادامه با التفات و تذکر به فقر وجودی و وقوف بر آن، انسان حیثیت‌ایویت و نسبت بی‌واسطة خود به وجود را درمی‌یابد، و با کشف حجاب‌ها از تجلیات وجود، به تجلی و ظهور حقیقت وجود در عرصة نفس انسانی سیر می‌کند.