جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دو مسئلۀ مرگ و معاد نقش انکار ناپذیری در تبیین معنا برای زندگی دارند. این مقاله با روشی تحلیلی‌تطبیقی، ضمن تحلیل مواضع ابن‌سینا و ابن‌عربی در این باره، مواضع وفاق و خلاف گفتار آنان را می‌کاود. در نگاه هر دو، زندگی این جهانی انسان بدون باور به معاد و جاودانگی و وصول به سعادت ابدی، نه هدفی معقول، نه ارزش چشمگیر و نه کارکرد قابل دفاعی دارد. گرچه هر دو بر مسائلی چون نگاه خوشبینانه به مرگ، وابستگی تام حیات پس از مرگ به زندگی این جهانی، باور به دو بعد جسمانی و روحانی معاد اتفاق نظر دارند، جدای از اینکه ابن‌سینا با روشی عقلی و ابن‌عربی با تلفیقی از دو روش شهود و نقل آیات و روایات مسئله را می‌کاوند، در مسائل دیگری چون نوع تلّقی از معاد جسمانی، تبیین تناسب دو نشئۀ وجودی انسان، بحث خلود و برخورد با مسئلۀ هراس از مرگ، با دو نگاه متفاوت از جانب این دو اندیشمند مواجهیم.

به ظاهر، دست نوشته های ابن عربی خالی از واژۀ وحدت وجود و اثبات فلسفیِ آن است، اما همواره اثبات وحدت شخصی وجود در تاریخ عرفان نظری و حکمت متعالیه زیربنایی ترین مسئله و درعین حال پُر سروصدا بوده است. شارحان ابن عربی مانند ابن ترکه و همچنین ملاصدرا به اثبات فلسفی وحدت وجود پرداخته اند. به نظر نگارنده، روح عرفان ابن عربی وحدت وجودی است، اما به شیوۀ منطق علّی- معلولی روی خوشی نشان نمی دهد. ازاین روی، تلاش شده تا برمبنای آرای ابن عربی منطق جدید سه گانه ( فردی)استخراج شود تا براساس آن بتوان بهتر وحدت وجود را تبیین کرد. به گفتۀ ابن عربی تا فردیتی نباشد، ظهوری رخ نمی دهد و احدیت در باطن یگانۀ خود می ماند. از اهداف این مقاله فرا روی از شیوه مألوف منطقی است، به طوریکه قوام فلسفه در تبیین هستی برمبنای «علّیت» است - هرچند معلول عین ربط به علت باشد- اما در نگرش عرفانی که برمبنای «تجلی» است، شایسته نیست در تحلیل ساختار هستی به علّیت فروکاسته شود، بلکه سزاوار است شیوه تبیین تغییر کند. به همین خاطر این «فردیت» که بر منطق انسان کامل استوار است، سودای آن دارد تا در تمامی مراتب وجود یعنی زبان، ذهن، گزاره و حضرت شیوۀ یگانۀ خود را نشان دهد و بین وجود حقیقی و عاریتی تفاوت بگذارد.

در کتاب حاضر، مؤلف سعی کرده است پرده‌هایی از واقعیات مندرج در بطن کشف و شهود و ماهیت و حقیقت عرفان برداشته و با تکیه‌بر آرای «ابن عربی» و «مولوی» در حد امکان و توان قدمی در جهت معرفی کشف و شهود و واقعیات آن ارائه کند. مؤلف بر آن است که با آنچه از معانی و حقایق مکشوف در وادی عرفان و یافته‌های عرفا گردآوری شده، با تکیه و تأکید سخن در دو محور و با تأمل در آراء دو عارف برجسته، ضمن بیان مسئله و تأمل در عمق معنای حقیقی آن، پرده‌هایی از حقایق عظیم مکاشفات و عرفان بردارد.

ابن عربی صوف اسلامی را با فلسفه درآمیخت و در عالم اسلام «عرفان نظری» را بنیاد گذاشت. این امر با استفاده از اصطلاحات فلسفه و خصوصا اصطلاح «وجود» صورت پذیرفت. اگر بگوییم «وجود» اصطلاحی است که تمام مباحث عرفان نظری پیرامون آن است؛ سخنی به گزاف نگفته‌ایم. برای فهم اندیشه‌های ابن عربی و پیروانش، آشنایی با دیدگاه ایشان در مورد «وجود» امری ضروری است. بحث از «وجود» در عرفان نظری ملازم بحث از «وحدت و کثرت» آن است. نگارنده هدف از نگارش این کتاب را چنین عنوان می‌کند: «هدف نگارنده در تالیف این کتاب، آشنایی دانشجویان و علاقه‌مندان به عرفان الهی با دیدگاه ابن عربی، به خصوص آنچه در رسالة وجودیه بیان شده، است. در واقع این نوشته، بابی است برای ورود به رسالة وجودیه که همراه ترجمة آن در پایان کتاب، قرار داده شده است».

«نص‎ النصوص في ‎شرح الفصوص» شرح مفصلي ‎است كه عالم و عارف نامدار شيعي‎، سيد حيدر آملي، بر «فصوص الحکم» ابن‎عربي نوشته است. اثر حاضر، به زبان عربي و در سه مجلد منتشر شده است. ابتدا در خصوص علل و شرايط تأليف اين شرح بنا به نقل شارح و کيفيت شرح صحبت شده است. سپس تمهيدات سه گانه آورده شده که بحثي است در مورد پيدايش کتاب و فلسفۀ نبوي که شامل فضيلت پيامبر اکرم (ص) و برتري آن حضرت بر ديگر پيامبران، فضيلت ابن عربي بر ديگر مشايخ و کيفيت نگارش فصوص الحکم، سلسله مراتب باطني و مدارج انبياء و اولياء و تابعين و ... است. در ادامه فلسفه وجود و معرفت در سه فصل به صورت مفصل بررسي شده است. بحث دربارۀ توحيد و حقيقت آن، وجود مطلق و حقيقت آن و همچنين بحثي گسترده در حقيقت علوم مطرح شده است. در نهايت نيز شرح زندگاني شارح کتاب آورده شده است.

امام خمینی (ره) که به تصریح همة محققان، از برجستگان و شارحان طراز اول مکتب عرفانی ابن عربی می‌باشد، در پیروی از گذشتگان خود نظریة وحدت وجود را با دید تکریم و احترام نگریسته و در جای‌جای کلام و شعر خویش برای ابراز و اثبات آن کوشیده است. ایشان معتقدند: وحدت وجود از دو حیث کلی در عرفان اسلامی و به طور کلی در اسلام حائز اهمیت است؛ اول آن که اعتقاد به وحدت وجود، اعتقاد عامه به اصل شریعت را در مواضعی تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و دیگر آن که در بینش عام مردم به فروع دین و احکام فرعیه تاثیرگذار است. همچنان که منتقدان این عقیده بر این باورند که اعتقاد به وحدت وجود یکی بودن خالق و مخلوق با هیچ‌یک از اصول عقلی روشن اسلامی چون: خلقت و آفرینش، توحید، قدرت، ایمان و... سازش ندارد و چنان که این عقیده پذیرفته شود، باید معنای حقیقی تمامی امور مذکور، به معانی باطل و نادرست تاویل گردد». کتاب حاضر، در چهار بخش تنظیم شده است. نگارنده نخست به شرح و بررسی مقدمات ورود به بحث وحدت وجود پرداخته، سپس سابقة وحدت وجود در خارج از قلمرو فرهنگی و سیاسی اسلام را مورد بررسی قرار داده است. همچنین جایگاه ابن عربی و آرای او را نزد امام بررسی کرده و وجوه اشتراک و افتراق امام و ابن عربی را دربارة موضوع بیان کرده است.

در میان پیروان مکتب ابن عربی، عبدالکریم جیلی از نادر عارفانی است که در حوزه‌های درسی عرفان نظری در ایران، از سویی شهرت بسیار دارد، و از سوی دیگر گمنام است. سبب شهرت وی، کتاب مشهور او، «الانسان الکامل فی معرفه الاواخر والاوائل» است. در این اثر، برای نخستین‌بار، به زبان فارسی، ضمن ارائة شرح حال و بررسی آثار و تجارب عرفانی جیلی، دیدگاه‌های اساسی او در سه محور هستی‌شناسی به جهان‌شناسی و انسان‌شناسی، با دیدگاه‌های ابن عربی مقایسه و تفاوت و تشابه آن دو بیان شده است.