جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«ابوالمعالی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی»، از عارفان شاعر قرن دوازدهم است که یکی از مآخذ و موارد توجه او در خلق آثار عرفانی، تألیفات «شیخ محی‌الدین ابن عربی» بوده است. کتاب حاضر پژوهشی دربارة تطبیق آرا و اندیشه‌های ابن عربی و بیدل دهلوی است که در آن به موضوع‌های هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عرفانی پرداخته شده است. بخش نخست اثر به «حضرات وجود» و بخش دوم به «انسان کامل» اختصاص یافته است. در این پژوهش نگارنده در تبیین گزینش‌هایی که از آثار بیدل دهلوی داشته، با نگاهی عرفانی و تأویل‌مدار به آثار او نگریسته و با کنار هم قرار دادن آثار این دو، به تبیین اندیشه‌های بیدل در این دو حوزه پرداخته است.

در کتاب حاضر، مؤلف بر آن است تا برای شناخت انسان به دیدگاه عارفان بزرگ، «ابن عربی» و «مولانا» که تلاش نموده‌اند تا در امر انسان‌شناسی طریقت را با شریعت هماهنگ نمایند، مراجعه نماید. مؤلف بیان می‌دارد که علم و معرفت بشری و انسان‌شناسی‌های بشری دو مشکل و محدودیت دارند: یکی محدودیت کمی و دیگری کیفی. محدودیت کمی این است که به همه زوایا و ابعاد وجود انسان نمی‌تواند راه ببرد، به دلیل اینکه با نمودها سروکار دارد. بنابراین این علم بخشی از ماهیت انسان را می‌تواند مطالعه کند.

در کتاب حاضر به نقد و بررسی دیدگاه‌های «حلاج» و «ابن عربی» دربارة سه مفهوم به هم پیوستة توحید، اتحاد و وحدت پرداخته می‌شود. میان نظریة حلاج و ابن عربی تفاوت بسیار است؛ چرا که حلاج معتقد است خدا در انسان حلول کرده و بدین وسیله کمالات و اسرار الوهیت او آشکار و شناخته شده است، او معتقد است برای اثبات وجود خداوند در نزد خلق، لازم است سالک با خدا وحدت عارفانه پیدا کند، عارف باید در این راه تمامی دردها و رنج‌ها را بر خود بپذیرد و خود را خالص گرداند تا با خدا اتحاد یابد. او معتقد به وحدت وجود نیست. این در حالی است که ابن عربی معتقد به وحدت وجود است و اذعان می‌دارد که حق عبارت است از: حقیقت هستی و وجود مطلق و آن وجود، فقط خداست و انسان مظهر کامل و دائم حق است و تفاوتی میان لاهوت و ناسوت یا خدا و انسان نیست، یعنی خود را حق بدانی یا خلق، تفاوتی نمی‌کند، زیرا انسان از یک جهت حق است و از یک جهت خلق. به همین دلیل هم اشرف مخلوقات نام گرفته است. او معتقد است حق تعالی در هر یک از مخلوقاتش به گونه‌ای ظهور می‌یابد، اما از آنجا که فهم‌ها همة تجلیات او را در نمی‌یابند، خدا از فهم‌ها پنهان است. لازم به ذکر است در این کتاب مختصری از زندگی‌نامة حلاج و ابن‌عربی نیز آورده شده است.

جامی در عرفان اسلامی به نظریة وحدت وجود اعتقاد دارد و از ارادتمندان اهل بیت(ع) در میان طریقت نقشبندیه است که در این نظریه از ابن‌عربی پیروی می‌نماید. بر اساس این نظریه حقیقتِ وجود، یکی است و اصالت با وحدت می‌باشد. کثرت‌های ظاهری جهان، اموری اعتباری و جلوه‌های مختلف آن حقیقت واحد هستند. به بیانی دیگر این کثرت‌ها از جنس خواب و خیال و یا سایه و تصویرهای داخل آینه‌اند. هستی کتاب حقّ‌تعالی است و موجودات اسماءالله و کلمات الهی هستند. در این مقاله با روش تاریخی یا سندی و بررسی منابع دست اول به موضوع پرداخته می‌شود و جنبة نوآوری آن معرفی دیدگاه خاص جامی در نظریة وحدت وجود است‌که پرداخت جدیدی‌را با دسته‌بندی خاص خود از موضوع ارائه می‌دهد و در بیان تمثیل‌ها در مضمون و در قالب بیانی، از خود ابتکار نشان می‌دهد

نوشتار حاضر بررسی و شرحی بر چند نکته از نظریات ابن عربی و ملاصدرا دربارة انسان کامل است. اهمیت انسان کامل تنها یک رویکرد صرف نیست، بلکه رویکردهای مختلفی از جمله فلسفی، معرفتی، اجتماعی و فردی را نیز شامل می‌شود. از این‌رو، بحث انسان کامل همچون منشوری است که دارای تجلیات گوناگون است. در این میان، ابن عربی بیش از دیگران به این مهم عنایت ورزیده است. ابن عربی «انسان کامل» را علت پیدایش خلقت و عامل تداوم آن می‌داند. از طرفی هم ملاصدرا با ارائة مبانی حکمی- فلسفی، همچون اصالت وجود و حرکت جوهری توانسته مسئلة انسان کامل و نفس او را از مرحله‌ای به مرحله‌ای دیگر ببرد. در نظر وی، انسان کامل دارای دو حرکت است: یکی حرکت صعودی به سوی حق برای تکمیل ذات خود و دیگری نزولی برای تکمیل نفوس خلایق. در حرکت اول، غایت سالک راه کمال، مقام فنا و محو است و ممکن است به بقا و محو بازنگردد و در ذات مستغرق و از خلق محجوب باشد. اما در حرکت دوم، بعد از محو رجوع به خود می‌کند و در عین جمع به تفصیل نظر می‌نماید و سینه‌اش وسعت خلق و حق را به هم می‌رساند. "با توجه به اینکه حقایق اشیا در عالم عقلی ثابت بوده و تحت عنوان قلم الهی مطرح است و در عالم نفسانی مسمای به «لوح محفوظ» و «ام الکتاب» و در الواح قدری منسوب به «محو و اثبات» است و همه در کتاب علم رحمانی مکتوب است، همانند مهندسی که ابتدا نقشة خانه را در ذهن خود ترسیم می‌کند و سپس به اجرا می‌گذارد، خداوند نیز صورت عالم نزدش حاضر است و سپس آن را به اجرا و خلق می‌گذارد (شیرازی، الشواهد الربوبیة 1360: 349 - 352). به عقیدة ابن عربی، محمد’ اکمل نوع انسانی و اول دلیل بر رب خود است، زیرا رب جز به مربوب ظاهر نمی‌شود و جز به مظهر خود مبین نمی‌گردد و جمیع کمالات او به وجود این انسان کامل ظاهر می‌شود، به دلیل اینکه انسان کامل، جوامع کلم و امهات حقایق الهیه بوده و اول دلیل بر اسم اعظم الهی است (ابن عربی، فصوص الحکم: 214). همان‌طور که برای ملائک طبقات متفاوت در وجود نزولی است که اشرف آنها عقول فعاله هستند، برای انسان نیز درجات متفاوتی در صعود وجود دارد که اشرف و اکمل آنها درجة ارواح نبوی (عقل بالفعل) بوده که مکمل نفوس و عقول و شفیع خلایق نزد خداست و بین اینها و خدا واسطه‌ای وجود ندارد (شیرازی، تفسیر القرآن الکریم: 3/ 59 – 71؛ 2/ 358 - 359)."