جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه عقل در ساحت عرفان را با توجه به دیدگاه محیی‌الدین عربی بررسی می‌کند. نویسنده پس از واکاوی معنای لغوی و اصطلاحی عقل، عقل و مراتب عقل، ونسبت مراتب عقل با دیدگاه عارفان را بررسی کرده، به ارزش و حجیت آن توجه می‌کند و در پایان نشان می‌دهد که گسترهٔ کاربرد عقل از نظر عارفان چگونه است. بنابر این نوشتار، عقل را در آثار عرفانی سه جا نکوهش کرده‌اند و پیروی از آن را مذموم شمرده‌اند: 1. آنجا که ادعای انحصار معرفت و شناخت می‌کند و خود را تنها راه شناخت و ابزار آگاهی می‌داند؛ 2. آنجا که عقل در گرداب خیال فرو می‌رود؛ 3. آنجا که از عین‌الیقین و شهود به علم‌الیقین بازمی‌گردد و گزارش عقل جایگزین شهود قلب می‌شود. به نظر می رسد عقل کلی و عقل جزئی می‌توانند از ارزش و اعتبار برخوردار باشند، به شرط آنکه این دومی از حدود و قلمرو خود فراتر نرود؛ چراکه اگر عقل از حدود و قلمرو خود خارج شود، نزاع اهل عرفان با دیگران آغاز می‌شود.

وحدت وجود که ریشه ای عرفانی دارد، در آراء عارفان و فیلسوفان زیادی مطرح شده است.ابن عربی و هگل نیز با رویکردهای متفاوتی،این موضوع را محور مباحث خود قرار داده اند. وحدت وجود ابن عربی، وحدت مفهومی وجود نیست، بلکه منظور وحدت وجود خارجی اشیا است که عرفا از طریق شهود به حقیقت آن دست یافته اند. ابن عربی با طرح عرفان نظری، سعی درعقلانی ساختن شهودات عارفان دارد. بنابر این نظریه، وجود حقیقی بیش از یکی نیست و آن وجود خداوند است و غیر خدا هرچه موجود به نظرمی آید، صرفا تعینات و اعتبارات و تجلیات همان وجود واحد است. هگل نیز با دغدغه ی ارتباط متناهی و نامتناهی ،سیستم فلسفی اش را طرح ریزی می کند. درنظام فلسفی اواز طریق همین امر متناهی است که می توان از تحقق وواقعیت یافتن مطلق و نامتناهی، به نحو انضمامی، سخن به میان آورد و در سیری دیالکتیکی، به وحدت امر واقع وامر معقول رسید. در این مقاله ابتدا نظرات هر یک ازاین دو اندیشمند درباره وحدت وجود، در دوبخش مجزا بررسی می شود و سپس در بخش سوم ، مقایسه تطبیقی میان آراء آنها صورت می گیرد.

در این تحقیق مسئلۀ اختیار در انسان و قضا و قدر الهی در آراء ابن سینا و ابن عربی بررسی و سپس مقایسه می شوند. اهمیت تحقیق به سبب ایجاد تمایز میان نگرش فلسفی ابن سینا و نگرش عرفانی-کلامی ابن عربی برای پاسخ به مسئله اختیار در انسان و تقدیر الهی است، در حالیکه هر دو متفکر رویه ای یکسان در تشریح موضوع قضا و قدر و اختیار در بحث فلسفی یا عرفانی وحدت وجود دارند. مهمترین شباهت آراء این دو متفکر در غیر ذاتی دانستن اراده در انسان است که آنرا در پرتو اراده ذاتی خداوند می دانند. مهمترین تفاوت میان آراء ابن عربی و ابن سینا در رابطه با قضا و قدر الهی تکیه و تأکید ابن سینا بر علم عنایی خداوند و تأکید ابن عربی بر حکم الهی است. این تفاوت ریشه در روش نگرش فلسفی ابن سینا و عرفانی-کلامی ابن عربی برای تحلیل موضوع است. در رابطه با اختیار در انسان ابن سینا قائل است که شخص با انجام برخی اعمال توانایی بر اعمال نظر و تغییر سرنوشت خود را دارد و خداوند با قضای الهی چنین خواسته که قطعیت و حتمیت در فعل انسان باشد و قضا پس از اختیار و اراده او باشد و قضای الهی، اختیار در فعل انسانها را مقدر داشته است. از نظر ابن عربی نیز قضا و قدر حکم الهی در مرتبه اعیان ثابته و اقتضائات آنهاست و بنابراین اراده و اختیار انسان نیز در حیطه آنهاست. و قضا و قدر نقض کننده اختیار و اراده انسان نیست. روش این تحقیق بر اساس توصیفی-تحلیلی و بر با استفاده از متون کتابخانه ای است.

تفکر متافیزیکی تفکری است که از موجود بماهو موجود سخن می‌گوید و با کاوش‌های مفهومی‌سعی در جستجوی حقیقت دارد.‌ این تفکر ، تفکر اصیلِ انسان نزد فیلسوفان دانسته می‌شود، اما نمی‌‌توان "تفکر" را منحصر به آن کرد؛ بلکه می‌‌توان از تفکری وجودی سخن گفت که ماهیت متافیزیکی- مفهومی ‌ندارد و به‌جای موجود، پروای "حقیقت وجود" را دارد و از آن پرسش می‌کند.‌ این تفکر که تفکر وجودی خوانده می‌شود در فضای سنت فکری-عرفانی اسلامی‌ قابل طرح است. از‌ این‌رو، مسئلة اصلی‌ این مقاله «بررسی امکانات آموزه‌های ابن‌عربی در بسط نوعی تفکر وجودی- نامتافیزیکی است. ما به روش، کتابخانه‌ای- تحلیلی و با به‌کارگیری روش اصل موضوعی سعی در ارائه تحلیلی نو از تفکر وجودی براساس مبانی عرفانی ابن عربی داریم. از‌ این‌رو، با بررسی آموزه‌های وی از قبیل: محوریت حقیقت وجود در عرفان،تمایز وجود و موجود، کشف المحجوب، تجلی،آیینه‌گی موجودات نسبت به وجود، گشودگی و معرفت حضوری به وجود، ظرفیت‌اندیشة وی برای بسط نوعی تفکر وجودی روشن می‌‌شود که از طریق مواجهه‌ و انسی حضوری(پیشامفهومی) با وجود و روشی غیر از تعقل مألوف متافیزیکی، مدعی فهم هستی است. بر‌ این اساس، «تفکر وجودی» با محوریت حقیقت وجود و از گشودگی به آن آغاز می‌‌شود. در ادامه با التفات و تذکر به فقر وجودی و وقوف بر آن، انسان حیثیت‌ایویت و نسبت بی‌واسطة خود به وجود را درمی‌یابد، و با کشف حجاب‌ها از تجلیات وجود، به تجلی و ظهور حقیقت وجود در عرصة نفس انسانی سیر می‌کند.

اصطلاح صقع ربوبی در مکتب ابن‌عربی نقش بسیارحساسی در شکل دهی به کل ساختار هستی شناختی عرفانی دارد و فهم دقیق جایگاه و ویژگی آن، مبنایی برای فهم دیگر مراتب هستی است. صدرالمتالهین برای نخستین بار این سازه مفهومی را به‌کار برد و در ادامه، دیگر مفسران به پیروی از او، از این واژه استفاده کردند تا اینکه این واژه از زمان ملاصدرا تا حال حاضر از اصطلاحات مستقر در عرفان اسلامی قرار گرفته است. این مقاله بر آن است تا با دو روش توشیهیکو ایزوتسو به بررسی و تحلیل معنایی این اصطلاح در مکتب ابن‌عربی بپردازد. روش نخست، یافتن اصطلاحات مترادف یا معادل با صقع ربوبی است و روش دوم، بهره گیری از شیوة شبکة معنایی که ترکیب و تقارن الفاظی است که در شبکة معنایی صقع ربوبی قرار می‌گیرند. علم الهی، عماء و اسماء از جمله واژه‌های مترادف با صقع ربوبی هستند و واژگان نفس رحمانی، عماء، تعین نخست و احدیت از جمله مفاهیمی هستندکه ترکیب آنها یک شبکة معنایی صقع ربوبی را پدید می‌آورند. از دیگر یافته‌های این مقاله ترسیم صیرورت اندیشة ابن‌عربی در ساحت اندیشه‌های فکری دیگر عالمان اسلام است.

«تیتوس بورکهارت» که از شاخص ترین اسلام شناسان اروپایی عصر حاضر و متفکّری سنّتی است، در کتاب حاضر به تبیین مبانی هستی شناسانه ی حکمت «ابن عربی» در رابطه با مفاهیم نجومی و عرفان اسلامی پرداخته است. او آموزه های شیخ را تشریح می کند وتلاش می کند از سمبلپردازی پربار مندرج در آن ها، تصویری جامع و عمیق ارائه دهد. فصل نخست به تشریح مبانی و مختصات کلّی کیهان شناسی شیخ و رابطه آن با تعالیم اسلامی تخصیص یافته است. در فصل دوم، وجوه سمبلپردازانه ی نجوم اسلامی در باب دوازده برج منطقه البروج تشریح شده است. در فصول سوم و چهارم به تشریح مراتب وجود 28گانه ی شیخ ذکر شده و فصل پایانی، دربردارنده ی تبیین نحوه ی شکل گیری و تعیّن یافتن کیفیات بروج است. کتاب نجوم کهن در آموزه های ابن عربی تیتوس بورکهارت، آلمانی سویسی‌تبار، محقق در زمینه هنرهای اسلامی، معماری و تمدن اسلامی بود و پس از دیدار با فریتهوف شوئون به سنت گرایان و اصحاب حکمت خالده پیوست. او کتاب‌های خیلیی به انگلیسی، آلمانی و فرانسوی نوشته‌است که بعضی به زبان فارسی نیز ترجمه شده‌است.

اندیشمندان مسلمان هر کدام به نوعی تلاش نمودند انسان ها را به مسیر حقیقی در زیستن رهنمون سازند. برخی از راه استدلال و برخی از راه نقل و برخی دیگر از راه علوم عرفانی و اشراقی در این مورد آثاری نگارش نموده اند. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی اندیشه های محی الدین ابن عربی و شیخ شهاب الدین سهروردی درباره دام دنیا و راه رهایی از آن می پردازد. ابن عربی در مهم ترین آثارش به تهذیب نفس به عنوان بهترین مسیر خروج از دام دنیا توجه نموده و انسان ها را به این راه دعوت نمود. شیخ اشراق در برخی آثارش تلاش نمود انسان ها را نسبت به بحرانی به نام غریبی انسان در جهان خاکی هشیار نموده و هشدار دهد. جهان مادی دارای محدودیت های فراوانی است که شرطی شدن در لذائذ آن باعث می شود انسان از هدف اصلی در زیستن باز ماند. وی با طراحی تمثیلات اشراقی تلاش نمود غربت انسان در جهان خاکی را به نیکی ترسیم کند. در نتیجه، هر دو اندیشمند با روش های گاهی متفاوت به دام های دنیا اشاره نموده و انسان ها را به هشیاری و برون رفت از آن دعوت نمودند. کلیدواژه‌ها: ابن عربی، شیخ اشراق، حجاب های دنیا، سلوک عرفانی، اشراق.

«تیتوس بورکهارت» که از شاخص ترین اسلام شناسان اروپایی عصر حاضر و متفکّری سنّتی است، در کتاب حاضر به تبیین مبانی هستی شناسانه ی حکمت «ابن عربی» در رابطه با مفاهیم نجومی و عرفان اسلامی پرداخته است. او آموزه های شیخ را تشریح می کند وتلاش می کند از سمبلپردازی پربار مندرج در آن ها، تصویری جامع و عمیق ارائه دهد. فصل نخست به تشریح مبانی و مختصات کلّی کیهان شناسی شیخ و رابطه آن با تعالیم اسلامی تخصیص یافته است. در فصل دوم، وجوه سمبلپردازانه ی نجوم اسلامی در باب دوازده برج منطقه البروج تشریح شده است. در فصول سوم و چهارم به تشریح مراتب وجود 28گانه ی شیخ ذکر شده و فصل پایانی، دربردارنده ی تبیین نحوه ی شکل گیری و تعیّن یافتن کیفیات بروج است. کتاب نجوم کهن در آموزه های ابن عربی تیتوس بورکهارت، آلمانی سویسی‌تبار، محقق در زمینه هنرهای اسلامی، معماری و تمدن اسلامی بود و پس از دیدار با فریتهوف شوئون به سنت گرایان و اصحاب حکمت خالده پیوست. او کتاب‌های خیلیی به انگلیسی، آلمانی و فرانسوی نوشته‌است که بعضی به زبان فارسی نیز ترجمه شده‌است.

حجاب به‌عنوان حائل و مانع سلوک از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در عرفان اسلامی مطرح شده است. چراکه حجاب، مانع معرفت حقیقی می‌گردد و سالک برای کشف آن، کاری بس دشوار پیش روی دارد. این عوامل سبب شده است تا در اکثر متون عرفان و تصوف، دربارۀ آن بحث شود. هر عارفی که به حجاب پرداخته، بر اساس مشرب عرفانی و فکری خود، دربارۀ آن اظهارنظر کرده است. در این میان ابوعبدالله نِفّری و ابن عربی مطالب مربوط به حجاب را به صورت مدوَّن و دقیق مطرح کرده‌اند. در این نوشتار، ابتدا دیدگاه‌های متقدمین صوفیه و عرفان را در باب حجاب بیان کرده و سپس نظریات نفّری و ابن عربی را در چهار محورِ: چیستی و ماهیت حجاب، انواع حجاب، دشوارترین و سنگین‌ترین حجاب و راه کشف و طرح حجاب بررسی و تحلیل کرده‌ایم. نفّری در هرکدام از این محورها دیدگاه نوینی ارائه کرده است که در عرفان اسلامی بی‌سابقه بوده است. ابن عربی در باب حجاب، کاملاً پیرو نفّری است و بارها از او تکریم کرده و نظریه‌هایش را مطرح و ستایش کرده است. هرچند این دو عارف در برخی موارد فرعی، مانند انواع حجاب، تقسیم‌بندی متفاوتی دارند؛ اما در سه محور دیگر، ابن عربی دقیقاً نظر نفّری را پذیرفته و آن را با زبان خاص خود، شرح کرده است.

سنجش مرتبه عقل نظری در ترازوی عرفان ابن عربی محور این مقاله است. عارفان به کرات درباره عقل اظهار نظر کرده اند. برداشت اولیه و کم عمق از این اظهارات، معمولا این بوده است که عرفان، وادی ضد عقل و ضد منطق است. به طور طبیعی دیدگاه شخصیتی همچون ابن عربی که جایگاهی ممتاز در عرفان اسلامی دارد، می تواند به شناخت دقیق تر نسبت طور عقل و طور عرفان کمک کند. در این مقاله سعی شده است مبتنی بر اصلی ترین و مفصل ترین اثر عرفانی ابن عربی، یعنی فتوحات مکیه و با استفاده از روش تحلیل گزاره ای، دیدگاه وی در این باره استخراج شود.