جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: برنده جایزه جهانی ایران برای کتاب سال 2007 در رشته فلسفه و عرفان. این متن جدید و بدیع، بررسی مجدد به موقع اندیشه اسلامی را ارائه می‌کند و تضاد آشکاری با دیدگاه محافظه‌کارانه معمولی ارائه می‌دهد. تبیین رابطه خدا و انسان، آن گونه که در اسلام ترسیم شده است، غالباً متأثر از تصویری از خدا و انسان است که متکلمان، فلاسفه و عرفا در ذهن دارند. دوران اولیه اسلام، تفاسیر گوناگونی را از این رابطه آشکار می کند. الکایسی فریموت دیدگاه سه محقق قرن دهم و یازدهم را مورد بحث قرار می دهد: عبدالجبار، ابن سینا و غزالی که سه رویکرد متفاوت را در نگاه به رابطه خدا و انسان معرفی می کنند. خدا و انسان ها در اندیشه اسلامی تلاش می کند تا جنبه مهمی از اندیشه عقلانی قرون وسطی را در نشان دادن اهمیت آن در شکل گیری اساس شناخت ماهیت خداوند، ماهیت انسان ها و ایجاد پل های مختلف بین آنها روشن کند.

رابطه عقل و دین همواره یکی از مهم‌ترین پرسش‌های اندیشمندان فلسفه و الهیات بوده و هر یک از متفکران با توجه به مبانی و روش‌شناسی خود نگاه خاصی به این عنوان داشته‌اند. بر اساس رویکرد خاصی در این حوزه به نام «عقلگرایی حداکثری» عقل از میدان وسیعی در حوزه تبیین باورها برخوردار است. با مقایسه‌ی دیدگاه اندیشمندان مسلمان و غربی در فلسفه و الهیات که رویکردی عقل‌گرایانه اتخاذ نموده اند، می تواند در به وجود آمدن هم‌سخنی میان ایشان و مکاتب مختلف فواید قابل درخوری داشته باشد. در پژوهش حاضر تلاش بر این بوده است تا با بررسی مبانی، روش و گستره‌ی عقل‌گرایی دو اندیشمند غربی، از یک سو، و مکتب معتزله از سوی دیگر، به میزان قرابت رویکرد عقل‌گرایی حداکثری در الهیات مسیحی و کلام اسلامی توجه شود. توماس آکویناس که همه تلاش خود را به کار گرفت تا تصویری خردپسند و عقلانی از آموزه‌های مسیحی ارائه دهد، عقل‌گرایی را تا جایی قبول دارد که گزندی به آموزه‌های ایمان مسیحی وارد نکند. زمخشری نیز به عنوان یکی از مفسرین قرآن کریم شیوه‌ای عقلانی در تفسیر کلام الهی در پیش گرفت. بکارگیری روش‌هایی نظیر تمثیل در تفسیر قرآن نشان می‌دهد که وی به هیچ عنوان نمی‌خواست میدان تفسیر را از عقلانیت خالی کند و هرگونه سخن و حتی ادلّه نقلی را که با استدلال‌های عقلی سازگاری نداشت، بپذیرد. قاضی عبدالجبار نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین متکلمان جهان اسلام همه تلاش‌های خود را به کار گرفت تا به تبیین عقلانی آموزه‌های دین اسلام بپردازد. عقل‌گرایی قاضی تا بدانجاست که حتی آموزه‌های دینی را بر عقل عرضه می‌کند و معناداری ایمان را به جهت مجهز بودن انسان‌ها به قوه تعقل می‌داند. کلیفورد معیار سخت‌گیرانه‌ای برای پذیرش باور در نظر گرفت و بیان داشت که در پذیرش هر باوری آنچه که بایسته است لحاظ شود داشتن دلایل و شواهد کافی برای آن است. به باور کلیفورد در پذیرش باور، هیچ معیار دیگری نباید دخیل شود. وجه مشترک توماس، قاضی و زمخشری در این است که با همه تلاش‌های عقلانی اما چنین نیست که عنان کار را بطور مطلق به دست عقل سپارند و یافته‌های او را در همه حوزه‌های دینی بر نقل ترجیح دهند، اما کلیفورد که تعلق خاطری به آموزه‌های ادیان ندارد، خرد را در بررسی باورها مطلق العنان می‌داند و شاید از این منظر وی را بتوان نماینده عقل‌گرایی حداکثری به معنای خاصّ آن دانست.

نارسایی‌های موجود در سازوکار فهم دلالت آیات، به ویژه آیات توحیدی که از سوی گروه‌هایی چون مشبهه، اهل حدیث و اشاعره ارائه گردیده بود، موجب گردید قاضی عبدالجبار معتزلی (م ۴۱۵ ق) به ارائه منطقی عقلانی در کشف مقاصد کلام الهی مبادرت ورزد. این پژوهش پس از تحلیل و نقد منطق قاضی عبدالجبار در فهم آیات، چگونگی تبیین وی از آیات توحیدی را مورد بررسی و نقد قرار داده است. این پژوهش در نحوه استناد داده‌ها، از شیوه اسنادی و در تجزیه و تحلیل مطالب، از شیوه توصیفی- تحلیلی پیروی می‌کند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن هستند که قاضی جهت دست یابی به منطق حاکم بر فهم آیات، با مشخص نمودن وجه صحیح دلالت راه‌های دستیابی به معرفت، وصف حکیم را به معنای «کسی که از انجام قبیح مبرا است» در مورد خداوند ثابت نموده و بروندادهای آن را در فهم کلام الهی مشخص می‌نماید. همچنین دیدگاه‌های عدم اتصاف ذات به مبدا صفات، اشتراک خداوند و انسان در حقیقت صفات ذات و فعل، عدم جسمانیت خداوند، عدم امکان رؤیت خداوند، نفی خالقیت و فاعلیت خداوند نسبت به افعال انسانی و نیز ابتنای استحقاق عبادت بر مفهوم اِنعام عظیم، مهمترین دیدگاه‌های توحیدی قاضی عبدالجبار هستند که وی تلاش نموده است آیات توحیدی را بر مبنای آن‌ها تبیین نماید. این پژوهش نشان داد که در منطق قاضی، خلاصه‌ شدن نقش راه نقلی به تایید داده‌های عقلی، برخلاف مدعای وی در ایجاد وحدت رویه در فهم کلام الهی و از جمله در فهم آیات توحیدی، زمینه را برای ایجاد اختلاف دیدگاه‌ها در فهم کلام الهی میان گروه‌های عقل‌گرا فراهم می‌آورد.

این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، درپی بررسی منطق فهم کلام الهی از دیدگاه قاضی عبد الجبار معتزلی است. قاضی راهیابی به دلالت صحیح کلام الهی را در گرو دخالت ضابطه‌مند «راه‌های معرفت» و نیز «وصف حکمت الهی» در فهم کلام الهی می‌داند. از دیدگاه وی دستیابی به ضابطه­مندی عوامل مذکور نیز به نوبۀ خود نیازمند تکیه به پاره‌ای پیش‌‌فرض‌های هستی‌شناختی همچون اصل واقعیت و اصل علیت است که نقشی اساسی در روشن نمودن ماهیت معرفت و نیز راه‌های دستیابی به آن ایفا می‌نمایند. وی با مشخص نمودن وجه صحیح دلالت راه‌های دستیابی به معرفت، وصف حکیم را به معنای «کسی که از انجام قبیح مبرا است» در مورد خداوند ثابت نموده و بروندادهای آن را در فهم کلام الهی مشخص می‌نماید. در منطق وی، خلاصه‌ شدن نقش راه نقلی به تایید داده­های عقلی، برخلاف مدعای وی در ایجاد وحدت رویه، زمینه را برای ایجاد اختلاف دیدگاه­­ها در فهم کلام الهی فراهم می­ آورد.

ترجمه ماشینی: در قرن دهم الهیات اسلامی به یک سیستم یکپارچه تبدیل شده بود که به وسیله آن متکلمان گزارش های پیچیده ای از ماهیت جهان و رابطه خدا با آن می ساختند. آنها همچنین از آن برای اثبات شواهدی استفاده کردند که نشان می‌داد اسلام تنها شکل عقلانی باور است که تا حدی اینها را بر اساس شواهد غیرمنطقی در سایر ادیان، از جمله مسیحیت، بنا کردند. این کتاب از طریق گزیده‌ای از آثار کلیدی متکلمان الـنـاشـىء الأكـبـر، الماتریدی، الباقلانی و عبدالجبار نشان می‌دهد که چگونه متکلمان مسلمان در این دوره از آموزه‌های مسیحی به عنوان نمونه‌هایی از تفکر نادرست استفاده می‌کردند. به تأیید صحت الهیات خود و اینکه چگونه در میان متکلمان مسلمان مسیحیت به عنوان رقیب اسلام توجه جدی را به خود جلب نکرده است.

«تأویل» یکی از مبانی است که غالب فرقه‏های اسلامی آن را پذیرفته­اند. مسأله تأویل از جمله مهم­ترین مسائل ﻣﺸﺘﺮک ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﺟﺮﯾﺎن «ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ» اﺳﺖ. ﺗﺄوﯾﻞﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﻞ ﻣﺒﺘﻨﯽ اﺳﺖ و معتزلیان آﯾﺎت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ را ﺗﺄوﯾﻞ میﮐﻨﻨﺪ، ﻣﺒﻨﺎی دﯾﮕﺮی در ﺷﺮع دارد و آن ﺗﻘﺴﯿﻢ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺤﮑﻢ و ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺘﺸﺎﺑﻬﺎت اﺳﺖ. در این موارد آنان درصدد توافق میان عقل و نقل بوده‌اند، اما گاهی به سبب درک نادرست نقل و یا خطا در حکم عقل، به تأویل نقل رو آورده‌اند. ﺟﺮﯾﺎن ﻓﮑﺮی ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ، ﯾﮑﯽ از ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﮐﻼﻣﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ درﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن را در آرای ﻣﻌﺘﺰﻟﯿﺎن ﻗﺪﯾﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺴﺘﺠﻮ کرد ﮐﻪ ﻣﯽﮐوشیدند ﺑﻨﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ اﺳﻼم را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻋﻘﻞﮔﺮاﯾﯽ ﭘﯽرﯾﺰی ﮐﻨﻨﺪ. اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﯿﻮه ﺗﺄوﯾﻞ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺠﺎز در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﺼﻮص و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی ﻋﻘﻞ در ﻓﻬﻢ ﻣﻌﺎرف و ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﮐﺎر آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی و انتقادی، به تحلیل و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار همدانی از ﻣﻌﺘﺰلیان سابق و نصرحامد ابوزید، مهم­ترین شخصیت نوﻣﻌﺘﺰﻟﻪ می‌پردازد. عبدالجبار ﺑﺎ ﻣﺒﻨﺎیی کاملاً کلامی و اﻋﺘﻘﺎدی، دﺳﺖ ﺑـﻪ ﺗﺄوﯾﻞ ظواهر آﯾﺎت می‌زد، اﻣﺎ نصرحامد ابوزید معتقد است تأویل، روش یا ابزاری برای درک پدیده­هاست و از منظر ایدئولوژیک تأویل را نمی‌توان تعریف کرد و به تأویل متون دینی نمی‌توان پرداخت.

کتاب حاضر در واقع تشکیل شده از 5 کتاب است با این توضیح: " الوالفی بکلام المثبت و النافی" و "تنزیه ذات خالق العالم" از مصنف یعنی ابن حمزه طوسی و "رساله النفی و الاثبات" از خواجه نصیرالدین طوسی، و " رساله فی عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از محقق حلی و "رساله الرد علی رساله عدم کفر من یقول باثبات المعدوم" از شرف الدین ابن العودی الحلی است.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران و صاحبان اندیشه‌ی اسلامی، مساله‌ی آزادی در اندیشه‌ی سیاسی شیعه ذیل مفهوم عدالت تعریف می‌شود، در حقیقت زمانی که در تفکر شیعه سخن از آزادی و تعریف و توشیح کاربردی آن می‌رود با نوعی تعریف برابری مدنی نیز روبه‌رو می‌شویم که با تحقق مساله‌ی عدالت جان‌مایه می‌گیرد. در عین حال اندیشه‌ی سیاسی شیعه و هم‌چنین معتزله بر اساس تعریف بنیادین آزادی به عرضه‌ی روش‌ها و رویکردهای انتقادی نسبت به حاکمیت وقت و نظام موجود در عصر و زمانه‌ی خویش پرداخته و از همین رو آزادی به مثابه‌ "انتقاد و اعتراض" در اندیشه‌ی معتزله مطرح گشته است. نویسنده در کتاب حاضر کوشیده است مفهوم مذکور را ذیل آراء و نظرات دو تن از اندیشمندان جهان اسلام، یعنی امام خمینی به منزله‌ی متفکر شیعی و قاضی عبدالحیار همدانی در قرن چهارم ه . به منزله‌ی متفکری معتزلی توضیح دهد.