جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیعه، معتزله و اشاعره بر پایۀ اصول و مبانی معرفتی خویش، در تبیین «نبوّت» اختلافاتی داشته‌اند. شیعه متأثّر از آموزه‌های خاندان وحی، اعتدال‌گونه از عقل و نقل بهره جسته‌اند. در سوی دیگر، معتزله با عقل‌گرایی افراطی و اشاعره با نقل‌گرایی افراطی، در فهم و تبیین مسائل معرفتیِ دین، گاه با چالش‌ها و خطاهایی روبه‌رو شده‌اند. مسئله «نبوّت» و ابعاد مختلف آن از جمله مسائلی است که می‌توان لایه‌های اختلاف‌نظر متکلّمان مسلمان در آن‌ها را رهگیری نمود. پژوهش حاضر با روشی، توصیفی ـ تحلیلی، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ابوبکرباقلانی و عبدالجبّارمعتزلی را در مسئله «نبوّت» و موضوعات فرعیِ آن مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. پژوهش حاضر نشان می­دهد که در نظام اندیشۀ هر سه، پایبندی به «استدلال» جایگاهی ویژه دارد. بررسی ابعاد مختلف «نبوّت» در آثار شیخ مفید نشان از اثرپذیری محسوس او از منطقِ قرآن دارد. اگر چه شیخ مفید در روش‌شناسی و ضرورت نبوّت، کاملاً عقلانی و بدون تکیه بر آیات و روایات به‌ بحث می‌نشیند، باقلانی معرفت دینی را در زمرۀ علوم نظری دانسته و از نظرگاه او، دلایل عقلی در خدمتِ شرع هستند. عبدالجبّارمعتزلی، اثرپذیرفته از دیگر معتزلیانِ پیش از خود، به «نبوّت» نگاهی عقل‌محور دارد.

با توجه به تحولات کارکردی نظام های حقوقی مدرن، امروزه پاره ای احکام اسلامی نظیر خمس و زکات و مسأله مالیات یا مباحث مربوط به برابری حقوقی و حقوق زنان، مجادلاتی را خصوصاً در مبانی معرفتی حقوق موجب شده اند. هدف از پژوهش حاضر طرح پیشنهادی است که بر اساس آن شاید بتوان از طریق بازسازی نگرش عقلانی در امور شرعی با رویکرد اعتزالی، سازگاری با استلزامات حقوقیِ در جوامع سیاسی معاصر را بیش از پیش فراهم آورد. نگارندگان در همین راستا با رویکردی توصیفی- تحلیلی به موضوعات «عقلانیت» و «اراده انسان» که در نظریه‌ی عدالت متکلم برجسته‌ی معتزلی، قاضی عبدالجبار نقش اساسی دارند، خواهند پرداخت. به نظر می رسد ازاین مدخل با تفسیری حقوقی از عناصر نظریه‌ی عدالت قاضی، راه برای زیستِ همساز احکام فقهی با قواعد عرفیِ نظام های حقوقی معاصر هموارتر خواهد شد.

متکلمان معتزله و امامیه از روزهای نخست در کنار هم به گفت و گو، بحث و مناظره مشغول بوده اند. در این فضا ممکن است تاثیراتی برای هر یک از جریان ها حاصل شده باشد. مکتب امامیه و معتزله به علت پذیرش حسن و قبح عقلی به عنوان مبنا و اساس عدل الهی و سایر آموزه های دینی به عدلیه معروف شده اند. آن ها با این مبنا، آموزه های دینی را به نحوی تحلیل کرده اند که خروجی آن، اختیار انسان، وجوب لطف و رعایت اصلح، وجوب تکلیف، نفی تکلیف فراتر از طاقت، وجوب اعواض بر آلام ابتدایی و تفسیر حکیمانه شرور بوده است. البته آن ها در برخی از باورها اختلافات جزئی و در بحث اراده و اختیار اختلاف نظر مهم دارند. معتزله در این باب، راه افراطی تفویض را برگزیده، اما امامیه با پیروی از ائمه اطهار(ع): نظریه «لاجبر و لاتفویض بل امر بین الامرین» را برگزیده است.

یکى از مباحث مهمی کلامی، اجتهاد پیامبر اکرم` است. که ثمراتی کلامی فروان دارد یکی از ثمرات شاخص آن حوزه نصب امام توسط پیامبر اکرم است. آیا حضرت از پیش خود بدون وحی اظهار نظر می‌کردند؟ دیدگاه های مختلفی از سوی متکلمان ارائه شده است. این نوشتار به روش توصیفی، تحلیلی به بررسی تطبیقی موضع سه اندیشمند شاخص از سه مکتب شیعی، اشعری و معتزلی می‌پردازد. علامه حلی از متکلمان شیعه و فخر رازی از متکلمان اشعری وقوع اجتهاد از سوى پیامبراکرم` را در فرض فقدان وحی نفى کرده‏اند. در مقابل، قاضی عبدالجبار معتزلی، به اجتهاد پیامبر در موارد فقدان وحی معتقد شده است. به نظر نویسنده، روشن نبودن مراد از اجتهاد و حوزه آن، و عدم توجه به مرزدانش و علم پیامبر` با اجتهاد مصطلح، باعث شده است که در این زمینه دیدگاه‏های متفاوتی از طرف اعلام ثلاثه ارائه شود. از این رو، نویسنده در این نوشتار تلاش کرده است تا با توضیح مراد اجتهاد و تعیین دانش و منبع دانش پیامبر` که سبب اختلاف در اجتهاد آن حضرت گردیده است را مشخص کند.

ترجمه ماشینی : اهمیت عبدالجابر (320-415 هجری قمری) در تاریخ اندیشه اسلامی این است که آثار او نمایانگر ویژگی های نهایی عقل گرایی اسلامی به طور عام و معتزلی به طور خاص است. آثار او، به‌ویژه دایره‌المعارف کلامی «ال، اوغنی»، نه تنها به حفظ اندیشه‌های عقل‌گرایان قدیم و ماهیت اختلافات میان آنان و مخالفانشان می‌پردازد، بلکه تلاش می‌کرد تا اسلام را از منظری جامع ارائه کند. او به عنوان یک معتزله در اندیشه خود جایگاه بسیار برجسته ای برای عقل قائل شد. او استدلال خود را برای حمایت از تقدم عقل بر مسئولیت انسان استوار کرد. از آنجا که انسان مسئول است، باید ماهیت مسئولیت خود را درک کند. وجوب از نظر عبدالجبار مستلزم علم و عمل است; دانش کاملاً مستقل است، اما انجام اعمال به دانش بستگی دارد. تحقیق اولین واجبات انسان است، زیرا منبع اصلی حقیقت و معرفت است. او معتقد بود که کارکرد تحقیق این است که اشیا را به همان صورتی که در جهان مادی وجود دارند و درک رویدادهای واقعی از طریق مشاهده و مقایسه است. او از به رسمیت شناختن پیروی از عقاید دیگران به عنوان منبع دانش خودداری کرد، زیرا این سؤال را مطرح می کند که چرا باید از یک شخص یا دکترین پیروی کرد تا دیگری، و نمی توان بدون تحقیق یا تفکر به این سؤال پاسخ داد. عبدالجابر نیز این دیدگاه را که می‌توان الهام را منبع شناخت و حقیقت دانست، رد کرد و گفت که چون حدس و استدلال و استدلال در حیطه توانایی انسان است، نیازی به الهام نیست. از نظر عبدالجابر، معرفت عبارت است از یقین مربوط به شیء همان گونه که هست، در صورتی که این یقین به گونه ای واقع شود که موجب آرامش ذهن شود. عبدالجابر نظریه علم خود را بر اصول پیشینی بنا نهاد که آن را «علم ضروری» نامید و شامل ادراک، اصول اخلاق و مبانی براهین است. او همچنین ادراک را سرچشمه معرفت بشری دانست که از طریق آن جهان مادی و مفهوم هستی را می شناسیم و از طریق رنج می دانیم چه چیزی عادلانه و چه چیزی ناعادلانه است. عبد الجابر بر انکار نبوت استدلال کرد. از آنجایی که هیچ مدرک روشنی مبنی بر داشتن نمایندگان برهمن های هندی در حیات فکری اسلامی وجود ندارد، نام براهیمه می توانست توسط برخی از متکلمان مسلمان به عنوان لقبی برای کسانی که این نبوت را انکار می کردند برای توجیه خصومت خود با آنها به عنوان گروهی بیگانه استفاده کنند. یا فرقه و همچنین ممکن است این نام توسط افراد یا گروه هایی استفاده شده باشد که به نبوت حمله کرده اند تا نگرش واقعی خود را نسبت به این سؤال پنهان کنند. کارکردهای نبوت از نظر عبدالجابر دو گونه است: الف) به عنوان منبع دانش یا اطلاعات. پیامبران ما را به تفصیل از چیزهایی که قبلاً به طور کلی با عقل می دانیم آگاه می کنند. او اظهار داشت که دانش جزئی به اندازه دانش عمومی مهم است. وحی نیز ما را به بسیاری از تکالیف واجب که با عقل نمی توان شناخت، یعنی فرایض دینی، آگاه می کند. 2) به عنوان لطف (لطف) خداوند به…

ترجمه ماشینی : این پایان نامه به مسئله شر در کلام اسلامی می پردازد و به ویژه می کوشد مفهوم قبیح را در اندیشه قاضی عبدالجبار همدانی بررسی کند. این پژوهش بر این اساس استوار است که اسلام مانند سایر ادیان توحیدی، وجود شر در جهان را دشواری بزرگ می‌داند، وضعیتی که موجب اختلافات فراوان متکلمین شده است. برای عبدالجبار مسئله شر در چارچوب مفهوم عدل الهی مطرح می شود. بر اساس این صورت، خداوند جز به معروف و نهی از منکر کاری انجام نمی دهد، چنان که واجب (الواجب) را انجام می دهد، خود را وقف هیچ کاری نمی کند جز به خاطر خیر، و هرگز رغبتی به انجام کار ناپسند نمی کند، بلکه فقط حکمت و درستی را برمی گزیند.

ترجمه ماشینی : این پایان نامه درباره اندیشه قاضی عبدالجبار در معرفت شناسی کلامی است. هدف آن بررسی کامل رابطه بین نظریه معرفت قادی عبدالجبار و الهیات اوست. همچنین به چگونگی گسترش بحث معرفتی در کلام اسلامی از مراحل اولیه اسلام تا قرن چهارم/یازدهم می پردازد. پایان نامه در چهار فصل و ساختار آن به شرح زیر است. فصل اول به تشریح زمینه تاریخی معرفت شناسی کلامی قادی عبدالجبار می پردازد که شامل شرح حال او، پیشینه سیاسی-اجتماعی زمان او و توسعه معرفت شناسی در الهیات اسلامی قبل از زمان او می شود. فصل دوم، نظر قاضى عبدالجبار را در باب نظريه معرفت، به ويژه تعريف و تقسيم علم، مورد توجه قرار مى دهد. هر دو مورد بررسی قرار خواهند گرفت تا چگونگی ارتباط نظریه دانش او با نظریه او توضیح داده شود. فصل سوم امکان معرفت انسان به خدا را از نظر قادی عبدالجبار بررسی می کند. موضوعات مورد بحث شامل این سوال است که چرا ما باید خدا را بشناسیم و راه های شناخت خدا چیست. فصل چهارم رابطه بین نظریه معرفت قادی عبدالجبار و اخلاق دینی او را تحلیل می کند. موضوعات مورد بحث شامل شناخت خیر و شر، نقش عقل و مفهوم تکلیف انسان (التکلیف) است. به عنوان آخرین نکته، این پایان‌نامه نتیجه‌گیری مختصری ارائه می‌کند که در آن دیدگاه‌های متمایز قادی عبدالجبار درباره معرفت‌شناسی کلامی خلاصه می‌شود.

ابتلا و استدراج از جمله سنت های الهی هستند که در مواجهه با برخی مسائل زندگی باعث طرح پرسش هایی شده اند؛ از قبیل این که ملاک های ابتلا و استدراج چیست و رابطه ابتلا و استدراج با صفات الهی چگونه است؟ متکلمان اسلامی با رهیافت ها و رویکردهای مختلفی در صدد پاسخ به این پرسش ها بوده اند، در عین حال تحلیل و بررسی بین دیدگاه های ایشان به ندرت رخ داده است؛ از این رو پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی به ارزیابی آرای غزالی و قاضی عبدالجبار به عنوان نمایندگان اشاعره و معتزله بر اساس نظریات فیض کاشانی از متکلمان امامیه پرداخته است. در این بررسی مشخص شد که ملاک های مشترکی پیرامون ابتلا بین این سه اندیشمند اسلامی وجود دارد که افزایش و ترفیع درجه ، تزکیه و تصفیه ، و فراگیری ابتلا برای مومنان از آن جمله است و آنها بر نزدیک شدن تدریجی کافران، مشرکان و فاسفان به هلاکت و عذاب الهی در استدراج قائلند که بر اثر اصرار بر گناه و غوطه ور شدن در نعمت های خداوند همراه با غفلت و طغیانگر بیشتر به وجود می آید و در نهایت مجازات شدیدی شامل حالشان خواهد شد. با وجود ملاک های مشترک ، مبانی کلامی جبر و تفویض باعث عدم سازگاری بین سنت ابتلا و استدراج با صفات الهی می شود و ملاک های غزالی و عبدالجبار با رویکردهای آنها درباره صفات خدا نظیر علم ، عدالت ، حکمت، قدرت، اراده و رحمت همخوانی ندارد و اتخاذ آرای ایشان دربارۀ سنت ابتلا باعث ابطال نظریات آنها پیرامون صفات مذکور می گردد، به عنوان مثال غزالی معتقد است علم خدا عین ذاتش نیست ، در حالی که مدعی است خدا در ابتلائات به تمام مخلوقات و اعمالشان علم بی نهایت دارد، ادعای وی با مبنایش سازگار نیست: زیرا اگر علم خدا عین ذاتش نباشد، علم او در ابتلائات به امور بندگانش بی نهایت نخواهد بود و اینکه قاضی عبدالجبار قائل به حدوث علم الهی است و آن را قدیم نمی داند ، با ملاک های ابتلا سازگار نیست : چون خداوند قبل از خلق امور نمی تواند ملاک هایی را برای ابتلای بندگان در نظر بگیرد و امور مختلف برای خدا پیچیده خواهد شد. اما بر اساس دیدگاه فیض کاشانی که علم خدا عین ذات اوست، علم خدا با سنت ابتلا و استدراج قابل جمع است : زیرا ابتلائات الهی در دایره علم خدا قرار دارند و علم او بر همه کلیات و جزئیات ابتلا محیط است و علم بی نهایت اوست که انسان ها را به اندازه ظرفیت آنها مبتلا می‌‌کند و شدت و ضعف ابتلا را تعیین می کند. هم چنین طبق دیدگاه فیض کاشانی بر مبنای امر بین الامرین، بین صفات الهی و سنت ابتلا و استدراج سازگاری وجود دارد و علم و حکمت الهی ایجاب می کند بندگان را امتحان نماید تا رشد دنیوی و سعادت اخروی آنها فراهم شود و امتحانات الهی برخاسته از قدرت و در عین حال رحمت اوست و خداوند اراده کرده است انسان ها با اراده خویش راه سعادت و یا بیراهه شقاوت خویش را فراهم آورند و این عین عدل الهی است.

قسمت دوم آیه 33 احزاب، معروف به آیه تطهیر، از آیاتی است که مجادله‌های کلامی بسیار به همراه داشته است. روایات فراوانی در فریقین گویای رابطه حدیث کساء با آیه تطهیر است و «اهل بیت» در آیه را مختص به خمسه طیبه می‌داند. «عصمت» از موضوعات اختلافی فریقین در شروط امام است. شریف مرتضی برخلاف قاضی عبدالجبار آیه تطهیر را برهان روشن عصمت امام می‌داند. پراکندگی و نایکسانی در استدلال‌های کلامی مفسر معتزلی ذیل آیه تطهیر، ادله ناکافی، نادیده‌گرفتن روایات معتبر در شأن نزول آیه و تفاوت برداشت مفردات آیه از تلاش قاضی عبدالجبار برای اثبات مبانی اعتقادی‌اش در رد عصمت اهل بیت (ع) خبر می‌دهد. این نوشتار هم‌راستایی دیدگاه شریف مرتضای شیعی با قرآن را در دفاع از مکتب اهل بیت (ع) نشان می‌دهد و همچنین با بیان افتراق دیدگاه شیعه و معتزله در مبانی اعتقادی‌کلامی، مانند عصمت، نشان می‌دهد شیعه در این زمینه وامدار معتزله نبوده است.