جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام های حقوقی در جهان امروز بر پایه یک نظریه مشخص و یک مبنای فکری معین بنیانگذاری شده اند و همواره تلاش شده است تا در عالی ترین سند رسمی کشور یعنی قانون اساسی هریک از این نظام های حقوقی، مؤلفه های بنیادین نظری سازنده نظام حقوقی درج شود. از آنجایی‌که نهضت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) به سرانجام رسید و ایشان از سالیان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، نظریه «ولایت فقیه» را تببین و تشریح فرموده بودند، این نظریه به عنوان پایه ای بنیادین وارد عرصه حقوق اساسی ایران شد تاجایی که با تلاش منتخبان ملت به صورت یک اصل ویژه در قانون اساسی مصوّب سال 1358 جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرار گرفته است. یکی از فقهای منتخب ملت در مجلس بررسی نهایی قانون اساسی که نقشی بی‌بدیل و تأثیر غیرقابل انکاری در تصویب و تثبیت اصل ولایت فقیه داشته است، مرحوم شهید آیت الله دکتر سیدمحمد بهشتی (ره) است. پژوهش حاضر با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای در پی‌ پاسخ به این پرسش مهم است که حدود اختیارات نهاد ولایت فقیه در منظومه فکری شهید بهشتی مبتنی بر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران چگونه تحلیل و ارزیابی می‌شود؟ یافته‌های این تحقیق بیانگر آن است که از آنجایی‌که نهاد «ولایت فقیه» از نگاه شهید بهشتی، در راستای تداوم‌بخشی به نهاد امامت ائمه اطهار (علیهم‌السلام) در جامعه اسلامی محسوب می‌شود، در نتیجه این نهاد مرکز ثقل نظام حقوق اساسی جمهوری اسلامی محسوب شده و به همین دلیل، حدود اختیارات ولی فقیهِ حاکم، به شکل مطلقه و گسترده‌ای می‌باشد؛ بدین مفهوم که اصل بر اِعمال ولایت از جانب شخص فقیهِ حاکم از راه‌ها و شیوه‌های پیش‌بینی‌شده در متن اصول قانون اساسی است، هرچند این امر به معنای نفی صلاحیت از وی برای اِعمال ولایت مطلقه در مواقع ضروری که دائرمدار مصلحت عمومی جامعه اسلامی می‌باشد، نخواهد بود.

هدف از این مقاله صورت‌بندی ارکان چهارگانۀ عدالت اجتماعی با تمرکز بر میراث اندیشه‌ای شهید بهشتی است. ذیل چهار رکن اصلی یعنی سطوح فردی، نظام تدبیر و تمشیت امور، نظام تعاملات اجتماعی و نظام تبادلات اقتصادی مؤلفه‌هایی مطرح شده است که در ارتباطی منسجم به یکدیگر پیوند خورده و سازندۀ ارزشی به نام عدالت اجتماعی‌اند. مقاله حاضر با روش اکتشافی‌توصیفی به دنبال پاسخ به این پرسش است که نظریۀ عدالت اجتماعی شهید بهشتی چگونه تحقق می‌یابد؟ مهم‌ترین نتیجۀ حاصل از بررسی نظرات و اندیشه شهید بهشتی، دستیابی به این حقیقت است که ابتنای تمامی ارکان و مؤلفه‌های چهارگانۀ عدالت اجتماعی بر پایۀ آموزه‌های عقلانی و وحیانی دین اسلام و منطبق بر فطرت است که در ارتباطی نظام‌مند بر یکدیگر اثرگذارند. بنابراین، هرگاه عدالت در صورت و کالبد این مؤلفه‌ها متبلور شود، تحقق عینی عدالت اجتماعی را در پی دارد. در مقابل هرگاه از برخی ارکان نظریه غفلت شود یا به تمامه تحقق نیابد، نظام اجتماعی عادلانه در معنای مدنظر ایشان محقق نشده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی آراء متفکرین ایرانی پیرامون جایگاه سیاسی زنان با تاکید بر گفتمان‌های میرزای نائینی و شهید بهشتی است. در چارچوبی توصیفی تحلیلی و با کاربست روش تحلیل گفتمان لاکلا و موفه، پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که، زن و جایگاه سیاسی وی، در گفتمان این دو متفکر بر چه مختصاتی مبتنی است؟ نتایج حاکی از آن است که میرزای نائینی تلاش کرد گفتمان خود را متناسب با مناسبات، اصول و قواعد جدید و در جهت تأمین مصلحت عمومی مردم با در نظر داشتن مبانی دین اسلام، ارائه دهد. گفتمانی که در تقابل با رویکرد سنتی پیش از مشروطه و نگاه ابزاری به زن در اندیشه مدرن، با اقتباس از اندیشه‌های مدرنیستی مبتنی بر قانون، برابری انسان‌ها و نقش‌آفرینی زنان و مردان در تعیین سرنوشت سیاسی اجتماعی، شالوده‌های خود را تثبیت می‌کرد. در دوران انقلاب اسلامی نیز شهید بهشتی که تعصبات سنتی، مدرنیسم پهلوی و بی‌توجهی به هویت دینی را به‌عنوان غیر شناسایی می‌کرد، ضمن اعتقاد به‌حق طبیعی انسان‌ها، با اتکاء بر مبانی دینی و با توجه به مقتضیات زمانی، زن را نه در موقعیتی مادون مرد، بلکه برابر با وی قرار می‌دهد. در واقع رویارویی ایران با گفتمان مدرنیسم سبب شد تا متفکرانی همچون نائینی در زمان مشروطه و بهشتی در زمان انقلاب، به اتکاء بر ابزارهایی همچون اجتهاد، بسیاری از دال‌های گفتمان مدرن همچون برابری زن و مرد یا حضور اجتماعی زنان در فعالیت‌های مختلف سیاسی و اجتماعی را در درون خود جذب کرده و مجدد هویت‌بخشی کنند. با وجود شباهت‌هایی که در نوع نگاه به زن در گفتمان دو چهره مورد مطالعه دیده می‌شود، به‌ویژه در مسائلی همچون آزادی در چارچوب شریعت، حجاب و غیره، می‌توان این تمایز را دریافت که در گفتمان نائینی با توجه به شرایط زمانی و مقتضیات سیاسی اجتماعی آن دوران که بیشتر مطالبات دموکراتیک مورد توجه مشروطه‌خواهان بود، لاجرم نگاه نائینی به مقوله زن درواقع تابعی در کنار دیگر توابع بوده و به شکل مستقل مورد تمرکز و تأکید قرار نگرفته است. اما در گفتمان بهشتی که مشخصاً برآمده از شرایط انقلابی و شکل‌گیری چارچوب اسلام فقاهتی پس از انقلاب است، با نگاهی نو از درون گفتمان سنّت، ضمن شناسایی و تأکید بر ابعاد مختلف کنشگری زنان، این مقوله را در بعد عملیاتی تحلیل نموده است؛ حال ‌آنکه در گفتمان نائینی، به دلیل تداوم ساختار سنّتی ایران دوره مشروطه و عدم انجام اصلاحات اساسی در حوزه زنان، کماکان گفتمان سنّتی پیش از مشروطه دارای غلبه بود.

«بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» عنوان کتابی است که در سال ۱۳۴۰ و پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی منتشر گردیده و از ماخذ برجسته در مرجعیت‌پژوهی محسوب می‌گردد. با درگذشت آیت‌الله بروجردی در فروردین ماه ۱۳۴۰، جامعه‌ی ایران با خلاء مرجعیت واحد مواجه شد. در این زمان عالمان برجسته نظیر آیت‌الله حکیم در نجف، و آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله خمینی و آیت‌الله شریعتمداری در قم، هیچ‌یک در جایگاهی قرار نداشتند که بتوانند خلاء مرجعیت عام حاصل از درگذشت آیت‌الله بروجردی را رفع نمایند. مجموعه‌ی «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» در واقع متن مکتوب و ویرایش‌یافته‌ی سخنرانی‌های نه تن از چهره‌های حوزوی و دانشگاهی در کنگره‌ی سراسری انجمن‌های اسلامی در شهریور ۱۳۴۰ می‌باشد. از آن‌جا که تشکیل این کنگره از نظر زمانی قریب پنج ماه بعد از رحلت آیت‌الله بروجردی بود، در موضوعات مطروحه بحث زیادی درباره‌ی مرجعیت و چگونگی انتخاب آن به عمل آمد. در واقع این برنامه از تدابیر اتخاذ شده از سوی انجمن اسلامی دانشجویان بود. آنان برای این منظور از نُه تن از صاحب‌نظران دعوت به عمل آوردند که درباره‌ی انتخاب مرجع بحث شود. این مباحث عرصه‌های جدیدی را در خصوص نقش و عملکرد اجتماعی و سیاسی مراجع گشود. ماحصل مباحث و سخنرانی‌های این کنگره، در کتابی با عنوان «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» چاپ شد و در دسترس همگان قرار گرفت. در مقدمه‌ی کتاب ضمن ذکر اهمیت مرجعیت و تقلید (به خصوص بعد از فوت آیت الله بروجردی) به تشکیل جلساتی به اهتمام عده‌ای از بانیان انجمن‌های اسلامی تهران و شهرستان‌ها و وابستگان به دبیرخانه‌ی انجمن‌های اسلامی ایران اشاره شده که در پاییز و زمستان ۱۳۴۰ به منظور چاره‌اندیشی انتخاب مرجع صورت گرفته است. به گفته‌ی نویسنده‌ی مقدمه‌ی این مجموعه، محققان این مجموعه ابتدا درصدد آن بوده‌اند که «نماینده‌ای صالح و دارای شرایط برای مرجعیت را معرفی کنند تا شیعیان پس از رحلت آیت‌الله بروجردی از او تقلید کنند»، اما در ضمن پژوهش خود متوجه شده‌اند که تحلیل و بررسی مباحث زیربنایی مرجعیت ضروری‌تر است؛ از این‌رو مباحث این مجموعه به مسائل کلی مرتبط با مرجعیت اختصاص یافته است. فهرست مقالات این مجموعه و نویسندگان آنها بدین شرح است: علامه طباطبایی؛ اجتهاد و تقلید در اسلام و شیعه ابوالفضل مجتهد زنجانی؛ شرایط و وظایف مرجع مرتضی مطهری؛ اجتهاد در اسلام علامه طباطبایی؛ ولایت و زعامت مهدی بازرگان؛ انتظارات مردم از مراجع سید محمد بهشتی؛ روحانیت در اسلام و در میان مسلمانان مرتضی مطهری؛ مشکل اساسی در سازمان روحانیت آیت الله سید محمود طالقانی؛ تمرکز و عدم تمرکز مرجعیت و فتوا سید مرتضی جزایری؛ تقلید اعلم یا شورای فتوا مرتضی مطهری؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی

هدف پژوهش حاضر نسبت‌سنجی ایده‌ی «حکمرانی خوب» با ظرفیت‌های نهفته‌ی اندیشه‌ی سیاسی سیدمحمد حسینی بهشتی و نیز امکان‌سنجی طرح ایده‌ی حکمرانی در آراء و نظرات ایشان بود. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و با تکیه ‌بر نظریه‌ی «امت و امامت» از یک­سو و بررسی مؤلفه‌های آزادی، عدالت، نگرش تشکیلاتی و برخی دیدگاه­های اقتصادی در اندیشه‌ی سیاسی بهشتی از سوی دیگر تلاش شد تا مقدمات نظری و مفهومی طرح «ایده‌ی حکمرانی» به‌عنوان رویکردی کارآمد، روزآمد و متناسب با بافتار و ساختار جامعه‌ی ایران ارائه شود. این پژوهش بر این فرض استوار بود که در اندیشه‌ی سیاسی بهشتی مؤلفه­های نظریه‌ی حکمرانی خوب بر پایه‌ی اصل امت و امامت به‌گونه­ای مطرح شده است که امکانات و ظرفیت­های نظری و مفهومی مناسبی برای طرح ایده‌ی حکمرانی فراهم کرده است.

عقايد و انديشهھاى بنیادى اسلام، كه از آنھا بهعنوان اصول عقايد ياد مىشود، پايه و اساس آيین حیاتبخش اسلام است و در شكلگیرى رفتار مسلمانان تأثیر غیرقابل انكارى دارد. زيرا بهطور كلى، رفتار انسانھا- خودآگاه يا ناخودآگاه- متأثر از اصول عقايد و به عبارت ديگر، جھانبینى است. از اين رو، براى استقرار و تثبیت نظام ارزشى و رفتارى اسلام، بايد مبانى عقیدتى آن مورد بررسى قرار گیرد. اگر دين را به درختى تناور و بارور، تشبیه كنیم، مبانى عقیدتى، به مثابه ريشهھاى آن است. اين ريشهھا بايد در پرتو عقل، در اعماق قلب انسان پابرجا گردد تامیوهھاى شیرين و گوارا (اعمال صالح) به بار آيد و سعادت و خوشبختى انسان در دو جھان تأمین شود. از آنجا كه خداى متعال، ما را به نیروى عقل و انديشه مجھز ساخته، بايد در نظام آفرينش، تأمّل و تدبّر كنیم تا به حكمت او پى ببريم. از اين رو، تحقیق و شناخت مبانى عقیدتى و دقت در محتواى دعوت پیامبران و توجه به معجزات آنان، بايد به كمك عقل انجام گیرد. تقلید از عقايد ديگران بدون سنجش عقلى، محكوم است. دانشمندان اسلامى از نخستین سالھاى ظھور اسلام، به تبیین عقايد اسلامى پرداخته و كتابھايى در علم كلام، در سطوح گوناگون، به رشته تحرير درآورده و در اختیار ھمگان قرار دادهاند. به تناسب مسائلى كه در ھر عصر مطرح بوده در میان بیشترين فرقهھاى اسلامى، متكلّمان نامدار و مشھورى ظھور كرده و به بحث و بررسى مسائل كلامى پرداختهاند. كتب و آثار بر جاى مانده از آن بزرگان، با آنكه از نظر محتوا غنى و سودمند است، اما چون مطالب آنھا دستهبندى نشده و متناسب با نیازھاى فكرى نسل جديد نیست، نمىتوان براى آموزش كلاسیك بهخوبى از آنھا بھره گرفت. بدين روى، تھیه و تدوين كتابھايى متناسب با پیشرفت علوم و نیازھاى فكرى نسل جوان، ضرورى و اجتنابناپذير است. كتاب حاضر، براى تأمین ھمین ھدف تھیه و تدوين گرديده است و سعى شده تا مطالب آن متناسب با سطح فكر و نیازھاى عقیدتى برادران عزيز پاسدار باشد. امید است اين اثر در ارتقاى بینش اسلامى و توحیدى برادران عزيز و ارجمند سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، سودمند و ثمربخش باشد و عزم آنان را در پاسدارى از اسلام ناب محمّدى صلى لله علیه و آله و ارزشھاى والاى انقلاب اسلامى، بیش از پیش، جزم كند. انشاءاللّه.

در این پژوهش آرای دکتر بهشتی و آیت الله جوادی آملی در زمینه غرب و نظریات مدرن و چگونگی تعامل یا تقابل با آن مورد بررسی قرار گرفته است. چارچوب نظری این پژوهش بر مبنای نگرش دکتر میرسپاسی در زمینه رویکرد روشنفکران ایرانی به پدیده مدرنیته شکل گرفته است. میر سپاسی روشنفکران ایرانی را به دو گروه تقسیم می کند: گروهی با رویکردی جامعه شناختی و بر اساس مقتضیات زمان و نیازهای روز جامعه، مدرنیته را تحلیل می کنند از این رو با نگاهی گزینش گرانه، جنبه هایی از نظریات مدرن را می پذیرند ولی گروهی دیگر بر مبنای هستی شناسی و جهان شناسی به پدیده مدرنیته و غرب می نگرند از این رو یا به طور مطلق آن را می پذیرند و یا به طور مطلق آن را رد می کنند. بر مبناینگرش میرسپاسی این فرضیه مطرح شده است که آیا می توان رویکرد روشنفکران به مدرنیته را به دیدگاههای روحانیت در مورد پدیده مدرنیته مرتبط کرد و چنین تقسیم بندی را در مورد اندیشه های روحانیت نسبت به غرب انجام داد. بر این اساس در این پژوهش ابتدا ارکان گفتمان مدرنیته چون لیبرالیسم، سکولاریسم، جهانی سازی، دموکراسی،نظریه ترقی، اومانیسم و... مورد بررسی قرار گرفته اند و سپس بعد از بیان زندگینامه و فعالیت های فرهنگی و سیاسی آیت الله دکتر بهشتی و آیت الله جوادی آملی دیدگاههای این دو متفکر روحانی درباره نظریات مدرن استخراج و در فصول چهارم و پنجم این پژوهش مطرح شده است و در پایان نظریات مدرن در دیدگاه آنان مورد مقایسه قرار گرفته اند.

نظریه‌های تربیتی به دیدگاه‌هایی پیرامون تعلیم و تربیت گفته می‌شود که بر اساس آنها فرآیند یاددهی و یادگیری صورت می‌گیرد. نظریه‌های تربیتی کارکردهای گوناگونی دارند. در این میان کارکرد راهنمایی و اثرگزاری آنها به فرآیند یاددهی و یادگیری اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا مبنای تصمیم گیری‌ها، برنامه ریزی‌ها و نیز عمل در کلاس درس می باشند و اصول، اهداف، روش‌های تدریس، انتخاب محتوا و روش‌های ارزشیابی بر اساس آنها شکل پیدا می‌کنند. در این پژوهش دیدگاه نظریه تربیتی اسلام پیرامون هر کدام از عناصر فوق مورد بررسی قرار می گیرد.