جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ویلهلم دیلتای از فیلسوفان شهیر در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است که تلاش خود را مصروف بنیانگذاری علوم انسانی، از راه استقلال بخشیدن به روش خاص تحقیق در این رشته از علوم در برابر علوم طبیعی کرده است. کتاب ذات فلسفه وی به طور خلاصه مایه تفکر او را باز نموده است. نویسنده در این اثر به تبیین مفهوم فلسفه، چیستی ذات و ویژگیهای آن پرداخته و قصد وی روشن کردن این مهم است. او برای رسیدن به چنین مقصودی بررسی مفهوم فلسفه از یونان تا عصر حاضر را نیز، پی‏گرفته و آن را در بوته نقد نهاده از سوی دیگر به تبیین نسبت میان فلسفه و دین، هنر و ادبیات و علم به عنوان پاره‏ای از مهم‏ترین شاخه‏های علوم انسانی پرداخته است.

در این کتاب ، کوشش شده که ۲ مقاله از استاد سیدمحمد خامنه ای که به ۲ مناسبت مختلف نوشته و در ۲ کنگره جداگانه ارائه شده ، برای استفاده علاقه مندان چاپ شود و در دسترس قرار گیرد. تفسیر کتاب مقدس قرآن تقریبا از همان سالهای نخستین نزول وحی به پیامبرص و نقل آن به مردم شهرهای مکه و مدینه آغاز شد. نخستین مفسر و شارح قرآن ، خود پیامبر (ص) سپس پسرعمو و داماد و جانشین منصوب وی امام علی بن ابیطالب (ع) و پس از آن دو سلسله فرزندان و نوادگان امام علی (ع) بودند ؛ فرزندان و نوادگانی که حتی نام و تولدشان پیش از تولدشان در طول ۲۰۰ سال از سوی پیامبرص ، پیشگویی شده بود و دارای منصب الهی «امامت» یعنی جانشینی معنوی و نیز سیاسی پیامبر بودند و در ضمن اجازه تفسیر قرآن مجید را نیز داشتند. مسلمانان پس از پیامبر ، طی چند قرن به شاخه های متعددی منشعب شدند ؛ این تقسیمات به ۲ تقسیم و ۲ فرقه بزرگ خلاصه می شد: شیعه که به خلافت انتصابی امام علی (ع) و فرزندانش (به صورت تعیین و انتصاب پیامبر در روز غدیر) معتقد بود و ارتدوکس اسلامی شمرده می شد و سنی که به نظام خلافت انتخابی و اریستوکراسی (انتخاب اشراف شهر) اعتقاد داشت و نخستین خلیفه را ابوبکر می دانست. روش برخورد این ۲ فرقه عمده ، در تفسیر قرآن یکسان نبود، زیرا سنی ها اغلب به تفسیر ظاهری قرآن دلبستگی داشتند و بشدت با تاویل مخالفت می کردند و اغلب شیعه که پیشوایان آنها (امام علی (ع) و امامهای دیگر آنها در هر زمان) علاوه بر تفسیر ظاهر الفاظ ، برای قرآن معانی دیگر با عمق بیشتری قائل بودند و فرقه ای از شیعه که از زمان امام ششم ، امام جعفر صادق (ع) ، به بعد بنام باطنیون معروف شدند به تفسیر باطنی قرآن تاکید بیشتری داشتند. این فرقه که خود به چندین فرقه دیگر تقسیم می شد ، بعدها مبارزه مخفی بر ضد خلفای اموی و عباسی را آغاز کرد و منشائ تاسیس حکومت هایی در ایران به نام اسماعیلیه و در شمال آفریقا و مصر (به نام فاطمیه) شد و سرانجام با آمدن مغول به ایران و سقوط خلافت عباسی ، تشکیلات این عده نیز از میان رفت. هرمنوتیک به معنای پذیرش تفسیر آزاد قرآن از سوی همین شیعه باطنیه ترویج شد و در میان دیگر مسلمین رواج پیدا کرد و حتی فرقه های عرفانی صوفیه که برخی سنی و برخی شیعه بودند، همگی از مکتب باطنیه و تاویل پیروی کردند و می توان گفت باطنیه در واقع همان نگهبانان علم هرمنوتیک قرآن در میان مسلمین بودند. باید دانست هر چند در میان شیعه نیز عده ای یافت می شدند که به پیروی از برخی مکاتب سنی (حنبلی) ، هر گونه تاویل را محکوم و هر مسلمان را مجبور به تقید به ظواهر الفاظ قرآن می کنند ، عده ای از اینان به عنوان حمایت از دین ، علیه صوفیه ، ردیه ها نوشتند و گاه آنها را محکوم به کفر و خروج از دین کردند.

بحث تجربۀ دینی در میان اندیشمندان مدرن ابتدائاً با طرح احساس وابستگی مطلق از سوی شلایرماخر آغاز شد. چنان که هدف از بحث تجربۀ دینی در فلسفۀ دین تحلیلی معاصر ارائۀ برهانی تجربی برای اثبات وجود خداوند است، بسیاری از پژوهشگران انتظار داشته‌اند احساس وابستگی مطلق شلایرماخر نیز در خدمت همین هدف متافیزیکی یا هستی‌ـ‌خداشناختی بوده باشد. آیا این انتظار و تفاسیر حاصل از آن با آنچه خود شلایرماخر گفته است همخوانی دارد؟ برای روشن‌سازی این مطلب از روشی تاریخی و هرمنوتیکی در این مطالعه استفاده کرده‌ایم. کاربرد روش تاریخی ما را به تأثیرپذیری شلایرماخر از کانت رهنمون می‌شود، به طوری که خواهیم دید اکثر مفاهیم مورد استفادۀ او عملاً مفاهیم کانتی هستند. کاربست روش هرمنوتیکی نیز به ما امکان می‌دهد تا احساس وابستگی مطلق را در پرتو الهیات شلایرماخر به مثابۀ یک کل و همچنین مفهوم دین نزد کانت را در نظام فلسفی کانت به مثابۀ یک کل مورد توجه قرار دهیم. در پرتو به‌کارگیری این روش‌ها، معلوم می شود که تفسیر هستی‌ـ‌خداشناختی از تجربۀ دینی نزد شلایرماخر یا همان احساس وابستگی مطلق تفسیر قابل قبولی از متن گفته‌های شلایرماخر نیست. او صرفاً توصیفی از خود‌ـ‌آگاهی ارائه کرده که به مثابۀ توصیف امکان تبدیل شدن به برهانی برای اثبات وجود خدا را ندارد.

بنیان‌های فلسفی گادامر به عنوان معمار اصلی هرمنوتیک فلسفی برگرفته از اندیشه ­های فلسفی هایدگر است و تلقی او از مفاهیم کلیدی ­ای همچون هستی، حقیقت، فهم، معنا، انسان و... همه بر این اساس است. گادامر ابتدا در تأسیس هرمنوتیک فلسفی، در پی ساماندهی به روشی جدید در علوم انسانی بر مبنای فلسفة هایدگر در مقابل روش دیلتای در علوم انسانی بود؛ ازاین‌رو اندیشه ­های او در این مرحله، همان‌گونه‏ که از فصل دوم کتاب حقیقت و روش پیداست، کاملاً هستی­ شناختی بوده و هرگز ادعای ورود به روش‌های علوم تفسیری را در دریافت مراد مؤلف ندارد و بلکه این روش‌ها را در جای خود درست می‌داند و کار خود را بعد از کاربست صحیح آنها در مواجهه با متن معرفی می­کند. اما او در ادامه- ‌در بخش سوم کتاب مزبور و در مقالة همگانی‌بودن مسئلة هرمنوتیک- بر خلاف نظر اول خود، به ممیزی روش‌های علوم تفسیری در دریافت مراد مؤلف می­پردازد و از اساس منکر کارآمدی آنها می­شود. به نظر می­رسد این تهافت به دلیل عدول از مسئله و هدف اولیه و به‏کاربردن اندیشه ­های فلسفی هایدگر در ساحتی است که صلاحیت آن را نداشته و از اساس نیز برای آنها طراحی نشده بودند.

امروزه تجربه دینی یکی از مباحث مهم فلسفه دین به شمار می‌رود. شلایرماخر مضامین کتب مقدس را در تعارض با عقل و فهم بشری دید. وی بر این مبنا گوهر و اساس دین را تجربه دینی دانست که از نظر وی تجربه دینی یعنی احساس اتکا و وابستگی مطلق و کامل به منبع و قدرتی که از جهان متمایز است. اما نظرات وی مورد انتقاد بزرگانی چون ویلیام آلستون، فویرباخ، جورج لیندبک، مک گراث و دیگران قرار گرفته است. در این تحقیق با چیستی تجربه دینی و تعاریف مختلف آن آشنا می شویم. از منظر حضرت آیت الله بهشتی: دین آگاهی از امر متعالی است و تجربه دینی راه یافتن و سرسپردگی در برابر آن امر متعالی است. ایشان تجربه دینی را برای کسی که آن را از سر می گذراند معتبر می داند و در کنار براهین عقلانی دلیلی برای اثبات باورهای دینی می داند و معتقد است که تجربه دینی ابداع غرب نیست و نباید کام جان را از این منبع فیاض محروم ساخت. به هر حال نگاه دو فیلسوف به تجربه دینی با توجه به فضای فرهنگی دنیای اسلام و مسیحیت متفاوت است زیرا مکتب اسلام بر خلاف مسیحیت به تفکر و تعقل اهمیت فراوان می دهد. در این مقاله نظرات این دو فیلسوف درباره تجربه دینی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

احساس و شناخت نزد فیلسوفان دین و عرفان، همواره به‌عنوان دو مؤلفه سازنده دین، عرفان، تجربه‌ دینی و عرفانی شناخته شده­اند. در این میان دو تن از فیلسوفان دین غربی، جیمز و هاکینگ، بیش از دیگران در سازگارنمودن این دو عامل در متن دین و عرفان نقش داشته­اند. چگونگی این تلفیق از دیدگاه این دو تن، موضوع بحث این نوشتار است. از دیدگاه جیمز سرچشمه عمیق­تر دین، احساس است. جیمز هم تجارب عرفانی را از مقوله احساسات و عواطف می‌شمرد و هم آنها را دارای حیث معرفتی می­داند؛ اما معرفت مورد نظر وی که در متن تجربه حاضر است، معرفتی بدون وساطت مفاهیم است. هاکینگ ماهیت دین را تجربه دینی و این تجربه را آمیخته­ای از احساسات دینی و ایده­های دینی می­داند. این ایده­ها در خودِ مرحله تجربه حضور دارند و به‌نحوی بارزتر، به‌عنوان نتیجه تجربه ظاهر می­شوند. تجربه، اصل ایده و استدلال را فرا می­نهد و در مرحله بعد، ذهن با بهره­گیری از آن تجربه، به رقم‏زدن مفاهیم، نظریات و استدلال‏های روشن می­پردازد تا به آنها ثبات و جایگاهی مستحکم دهد. پس هاکینگ تجربه دینی را نه­ تنها احساسی و شناختی، بلکه مفهومی و تقریباً نظری می­داند؛ به­گونه­ای که مفاهیم و نظریات در درون خود آن وجود دارند و البته به شکلی کامل­تر و روشن­تر از آن زاده می‏شوند. بدین­سان هاکینگ در انتقاد به جیمز، نه فقط معرفت غیرمفهومی را در متن دین راه می­دهد، بلکه شناخت‏های مفهومی، حتی استدلالی را ریشه­دار در خود دین و تجربه دینی می­بیند.

خوانش متن و تفسیر آن به‌ویژه در رویارویی با متون مقدس دینی، سبب پیدایش رویکردهای مختلفی شده است. این رویکردها در سنت غربی، همان رویکردهای هرمنوتیکی هستند که در یک دسته‌بندی کلاسیک و مدرن، بر امکان کشف قصد گوهری و نیت اصلی مؤلف و صاحب متن، یا انکار آن استوار است. شلایرماخر به‌عنوان بنیان‌گذار هرمنوتیک کلاسیک، کشف معنای گوهری و قصد اصلی مؤلف را در یک دایره‌ی شناختی دیالکتیکی که میان متن و جهان ذهنی صاحب متن اتفاق می‌افتد، ممکن و تحقق آن را براساس فهم دستوری و فنی-روان‌شناختی ادعا می‌کند که حتی می‌تواند به ارائه‌ی یک فهم برتر از خود مؤلف منجر شود. در سوی دیگر، سیدمرتضی به‌عنوان بنیان‌گذار تفسیر عقلی در شیعه، باتوجه‌به مبانی کلامی خود نظیر باور به توحید، وحی، تکلیف و لطف الهی و با تکیه بر حسن و قبح عقلی، بر وجود یک معنای گوهری در متن و کشف آن با بهره‌گیری از روش‌های عقلانی و ادبیاتی تأکید می‌ورزد. البته با وجود اعتبار تأویل، نمی‌توان بر درستی آن تأکید کرد مگر با بیان صریح خداوند از راه‌های علم‌آور.

تحليل و تبيين نقش اومانيسم (انسان‌محوري) در افکار و انديشه‎هاي فردريک شلايرماخر، موضوعي است که اين مقاله عهده‎دار آن است. هدف پژوهش نشان دادن محوريت اومانيسم در انديشة شخصيتي است که آغازگر الهيات مدرن محسوب مي‎گردد و نقش مهمي در انديشه‎هاي الهياتي آن دارد. مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي و با واکاواي شرايط خانوادگي، محيط علمي و فرهنگي جامعة شلايرماخر و افکار و انديشه‎هاي او، به اين نتيجه رسيده است که وي به‌شدت تحت تأثير اومانيسم بوده است و انديشه‎هاي الهياتي‌اش، كه در جهت برون‌رفت از مشکلات و مسائلي بود که دستاوردهاي جديد علمي براي الهيات مسيحي ايجاد کرده بود، کاملاً بر اساس اصول اومانيسم پي‌ريزي شده است.