جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیچیدگی بحث صفات خبری فعلی خداوند باعث بروز دیدگاه‌ها و اندیشه‌های متفاوت میان متکلمان مسلمان شده است. در این مقاله کوشیده‌ایم به روش کتاب‌خانه‌ای و شیوه توصیفی‌تحلیلی اندیشه ابومنصور ماتریدی را با استفاده از دو اثر قطعی به‌جامانده از وی و نیز تفکر پیروان مکتب ماتریدیه درباره معناشناسی این مسئله بکاویم. ماتریدی و پیروانش تمسک به ظاهر صفات خبری فعلی را به ضرورت عقلی منتفی دانسته و تفسیر جسمانی از این ‌گونه صفات را مستلزم نقص و حاجت برای خدا، محدودیت در ذات الاهی، مکانمندی برای خدا، و ناسازگاری با وجود مطلق و صرف‌الوجود و بساطت خدا برمی‌شمرند. ایشان صفات خبری فعلی را از متشابهات و دارای کاربرد مجازی می‌دانند و برای اثبات اندیشه تأویل به دلایلی همچون دوری کتاب الاهی از تناقض، وجود مجاز در قرآن، نفی تفسیر جسمانی از آیات مشتمل بر صفات خبری فعلی استناد می‌کنند. احادیث وارد در این باب نیز از لحاظ سندی و متنی ضعف و اضطراب دارد و بر فرض صحت جزء روایات آحاد دانسته می‌شود که در اثبات مباحث اعتقادی حجیت ندارد و در صورت خبر واحد نبودن آن را به تأویل می‌برند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

عصمت انبیاء الهی از جمله مهم­ترین و کلان­ترین مباحث کلامی است که متکلمان فریقین نسبت به ماهیت، منشأ، مبانی، ادله و گستره آن نظریات مختلفی مطرح نموده­اند. از این میان، مبحث گستره عصمت انبیاء از منظر قرآن کریم، بحثی بنیادین و دراز دامن بوده که به تعدد مکاتب کلامی، آراء و انظار مختلفی بیان شده است. در این میان متکلمان امامیه قلمرو عصمت را حداکثری دانسته و سایر مکاتب مراتب مختلفی را برای آن ذکر نموده­اند. از معدود متکلمان اهل سنت ابومنصور ماتریدی است که هم­کلام و هم­رأی با شیعه امامیه بوده و گستره عصمت را از تلقی، حفظ، ابلاغ وحی، دوری از معاصی و جلب طاعات فراتر دانسته و آن را در حوزه نسیان و خطا نیز ساری و جاری می­داند. اگرچه طرفداران مکتب ماتریدیه نگاه او را ذکر نکرده و رأی دیگری را برگزیدند، اما این دیدگاه از درون استنباط‌های تفسیری او قابل مشاهده است. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه­ای، آرای ابومنصور ماتریدی پیرامون آیات موهم تنافی عصمت انبیاء در قرآن کریم را به صورت کامل استقصاء نموده و توجیه ماتریدی در زمینه رفع این تناقض را گردآورده و ضمن بررسی آن، دیدگاه قلمرو حداکثری عصمت انبیاء الهی از دیدگاه ماتریدی را اثبات می­نماید.

چکیده فارسی ماشینی الماتوریدی (متوفی 944 م)، حنفی‌دان برجسته سمرقندی، موفق به تدوین آموزه‌ای کلامی شد که تا به امروز در اسلام سنی پذیرفته شده است. مجلد حاضر به بررسی آموزه های او با بیان ویژگی های اصلی آنها و قرار دادن آنها در تاریخ کلام می پردازد. بخش اول به بررسی تحول اندیشه حنفی در ماوراءالنهر قبل از زمان ماطوریدی می پردازد. بخش دوم به دیگر گروه‌های مذهبی (به‌ویژه معتزله) می‌پردازد که در زمان حیات او در این منطقه ظهور کردند. قسمت سوم نشان می دهد که او چگونه موضع معلمان خود را توضیح داده و از آنها دفاع می کند. با انجام این کار، او دیدگاه های سنتی آنها را اصلاح کرد و از این طریق الهیات خود را توسعه داد که سپس اساس سنت جدیدی شد. مکتب ماتوریدی

موضوع مورد بحث، بررسی مساله حسن و قبح از دیدگاه ابومنصور ماتریدی، شارح ماتریدی و ملاصدرا است. یکی از موضوعات اصلی، مهم و قدیمی در کلام اسلامی، که ضرورت شناخت خداوند، حکمت و عدل الهی، قاعده لطف، ملازمه‌ی عقل و شرع، حُسن تکلیف، قبح تکلیف بمالایُطاق و قبح عقاب بلا بیان و ... از نتایج اعتقاد به این قاعده است، مساله حسن و قبح است که ناشی از بحث جبر و اختیار و عدل می‌باشد و در حیطه افعال انسان و افعال خداوند مورد توجه است. اذعان به نیکی یا بدی افعال و اینکه آیا حسن و قبح، ذاتی یا صفتی بیرون از ذات افعال می‌باشد، در علم کلام به عنوان عقلی یا شرعی‌بودن حسن و قبح مطرح است که به عنوان مسئله اختلافی مهم میان دو فرقه کلامیِ اشاعره، معتزله و شیعه مطرح است. معتزله حسن و قبح را ذاتی و عقلی و اشاعره شرعی و اعتباری می‌دانند و امامیه و ماتریدیه نیز حسن و قبح را عقلی و ذاتی می‌دانند. اهمیت و ضرورت بحث حسن و قبح، بمنظور آشنایی با نظر ملاصدرا در مسئله حسن و قبح، به عنوان فیلسوف امامیه و آشنایی با نظرات بزرگان مکتب کلامی ماتریدیه در این مسئله می‌باشد. روش تحقیق در این پایان‌نامه به روش کتابخانه‌ای می‌باشد و هدف ما از این پژوهش ضمن مطالعه مساله حسن و قبح از دیدگاه ابومنصور ماتریدی، شارح ماتریدی و ملاصدرا به بررسی ویژگی‌های آنها به شیوه توصیفی-تحلیلی پرداخته و در نهایت وجوه اشتراک و اختلاف آنها و ارتباطی که بین حکم شرع و حکم عقل وجود دارد را بر می‌شمارد.

ترجمه ماشینی: در قرن دهم الهیات اسلامی به یک سیستم یکپارچه تبدیل شده بود که به وسیله آن متکلمان گزارش های پیچیده ای از ماهیت جهان و رابطه خدا با آن می ساختند. آنها همچنین از آن برای اثبات شواهدی استفاده کردند که نشان می‌داد اسلام تنها شکل عقلانی باور است که تا حدی اینها را بر اساس شواهد غیرمنطقی در سایر ادیان، از جمله مسیحیت، بنا کردند. این کتاب از طریق گزیده‌ای از آثار کلیدی متکلمان الـنـاشـىء الأكـبـر، الماتریدی، الباقلانی و عبدالجبار نشان می‌دهد که چگونه متکلمان مسلمان در این دوره از آموزه‌های مسیحی به عنوان نمونه‌هایی از تفکر نادرست استفاده می‌کردند. به تأیید صحت الهیات خود و اینکه چگونه در میان متکلمان مسلمان مسیحیت به عنوان رقیب اسلام توجه جدی را به خود جلب نکرده است.

از مسائل کلیدی اعتقادی بعد از اثبات خداوند بحث صفات الاهی است. ابومنصور ماتریدی بنیان-گذار مکتب ماتریدیه و پیروان وی شناخت صفات الاهی را بهترین راه برای شناخت و معرفت خداوند دانسته‌اند. مسأله این پژوهش تبیین و تحلیل ابعاد گوناگون معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و معنا‌شناسی اسماء و صفات الاهی در اندیشه و نگرش ابومنصور ماتریدی است تا مشخص گردد که بنیان‌گذار مکتب ماتریدی با استفاده از چه مبانی و اصولی موفق به نظام‌مند ساختن آموزه‌های کلامی مکتب خویش در بحث صفات الاهی شده است. ماتریدی با تکیه بر دو رکن عقل و نقل و حفظ استقلال عقل در مباحث معرفت‌شناختی صفات الاهی، با استفاده از ادله نقلی در شناخت صفات ذاتی، عقلی و نیز صفات خبری در این مسیر گام نهاده است. در هستی‌شناسی صفات، اصل وجود صفات به مثابه اموری واقعی را می‌پذیرد و در مورد کیفیت شناخت و نیز اثبات صفات، ارزش والایی برای عقل قائل شده و از سه طریق حدوث عالَم، نفی نقص و عیب از ذات باری و ثبوت اوصاف کمالی، و تفکر در ویژگی‌های جهان آفرینش در جهت شناخت و اثبات صفات الاهی می‌کوشد. علاوه بر ادله کلی اثبات صفات، ادله عقلی و نقلی برای اثبات هر یک از صفات در جای خود محفوظ بوده و مورد استفاده وی قرار می‌گیرد. به باور ماتریدی و سایر کلام‌پژوهان پیرو وی، هرچند صفات الاهی امور واقعی و موجودند، ارتباط میان ذات با صفات بر اساس نظریه «لا هو و لا غیره» قابل تفسیر است؛ یعنی صفات نه عین ذات الاهی‌اند و نه غیر از آن. بی‌تردید ماتریدی در تبیین این نظریه، با ابهام‌ها و چالش‌های بسیار مواجه است. وی در حوزه معناشناسی صفات نیز با استفاده از نقل و عقل با تأکید بر استدلال‌های عقلانی به خصوص در حوزه صفات خبری ذاتی و فعلی می‌کوشد تا معناهایی عقل‌پذیر برای صفات الاهی ارائه دهد و در مواردی که دربردارنده متشابهات و دارای کاربردی مجازی بوده، ماتریدی ضمن دست کشیدن از ظواهر الفاظ، به تنزیه خداوند از جمیع جهات نقص، و تأویل صفات خبری بر اساس داده‌های عقلی، آیات محکم قرآنی و نظریات اهل لغت رأی می‌دهد و در مواردی تفویض و واگذاری فهم معنای صفات خبری به خدا، مختار ماتریدی و پیروان وی بوده است. نوشتار حاضر با بررسی منابع کتابخانه‌‌ای و جستجو و تتبع در آثار و منابع بنیان‌گذار مکتب ماتریدی و سایر متکلمان پیرو وی و نیز پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، و گردآوری داده‌‌ها و تحلیل آن‌ها به روش توصیفی‌تحلیلی، به نگارش در آمده است.

در چند آيه قرآن کريم از رويت خداوند و نيز از نظر کردن در قيامت به خدا سخن به ميان آمده است. مجسمه و مشبهه خداوند را همچون آدميان داراي جسم و اعضا و جوارح مي پنداشتند و تعابيري نظير «وجه اله» و «يد اله»را که در برخي آيات قرآن درباره خدا به کار رفته است، به معناي ظاهري آنها حمل مي کردند. در مقابل، معتزله و اماميه بر آن بودند که ذات باري نه جسم و جهت دارد و نه ديده مي شود. در اين مقاله، رويت الهي با روش تطبيقي ديدگاه دو مفسر و متکلم يعني شيخ طوسي (ت 460 ق) صاحب تفسير التيبان و ابومنصور ماتريدي (ت 333 ق) بنيادگذار فرقه ماتريديه و مولف «تاويلات اهل السنه » بررسي شده است. شيخ طوسي همچون ديگر علماي شيعه و به تبعيت از احاديث و ارشادات ائمه معصومين (ع) رويت خداوند را چه در دنيا و چه در آخرت نپذيرفته و آن را منافي با توحيد دانسته و استدلال هايي نيز براي آن آورده است. در مقابل، ماتريدي اگرچه در مباحث توحيدي تنزيه گراست، اما در زمينه رويت الهي به ظاهر برخي آيات و روايات تمسک کرده و رويت خداوند در قيامت را پذيرفته و معتقد است که مومنان، خدا را در قيامت رويت خواهند کرد. البته به نظر او، کيفيت اين رويت مشخص نيست و اصطلاحا اين رويت بلا کيف است. آنچه ماتريدي نفي کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رويت الهي.

از مباحث چالشی میان متکلمان مسلمان بحث صفات خبری ذاتی خداوند و اندیشه‌های متفاوت آنان در این مسأله است. نوشتار حاضر می‌کوشد با روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی تحلیلی اندیشه‌‌ی ابومنصور ماتریدی را با استفاده از دو اثر قطعی به جای مانده از وی و نیز تفکر پیروان مکتب ماتریدیه پیرامون معناشناسی این مسأله بررسی و تحلیل نماید. ابومنصور ماتریدی و سایر ماتریدیان صفات خبری ذاتی خداوند را از متشابهات و یا دارای کاربرد مجازی دانسته، تمسک به ظاهر این دسته از الفاظ و عبارات را، به دلیل اینکه، منجر به تشبیه و تجسیم خداوند می‌شود جایز نمی‌دانند. ماتریدی گرچه در التوحید به جهت فضای فکری فرهنگی ماوراءالنهر که متأثر از جریان حدیث‌گرایی بود از اندیشه تفویض جانبداری کرده‌، اما در تأویلات اهل‌السنة به سبب رویکرد عقل‌گرایی و تمایل حنفیان به رأی و قیاس ، ظواهر الفاظ حاوی صفات خبری ذاتی خداوند را، بر اساس داده‌های عقلی، آیات محکم قرآنی و نظریات اهل لغت، تأویل نموده و از هر صفتی معنایی متناسب با توحید و یگانگی خداوند، اراده کرده‌ است. ضمن آن‌که با تضعیف دقت نظر ماتریدی در التوحید، رویکرد تأویل نزد وی تقویت می‌شود.