جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫شناخت انسان و رازهاي نهفته در آن، دانشمندان فراواني را به خود مشغول کرده که حاصل آن به وجود آمدن علوم مختلف است. فلاسفه نيز اعم از مسلمان و غير مسلمان، تلاشهاي فراواني براي شناخت انسان کردهاند. تحقيق حاضر در چهار بخش، به اين مسئله از ديدگاه فخررازي و علامه طباطبايي پرداخته است. فخررازي در مورد انسان سه نظريه عمده و قابل توجه ارائه کرده است که عبارتاند از: 1. انسان مخلوق و مُحدَث و مسبوق به عدم است؛ 2. انسان موجودي دو بعدي و دو ساحتي است؛ 3. خلقت انسان حکيمانه و مدبرانه و غايتمند است و هدف خداوند از خلقت انسان، هدايت و ايصال به کمال از طريق معرفت و طاعت است. در نظر فخررازي، انسان تنها موجودي است که آگاهانه و از روي اراده، به عبادت خداوند و اطاعت از او ميپردازد. وي در اين بحث بر خلاف اکثر متکلمان و مفسران، قائل به برتري انسان نسبت به ملائکه نيست و تنها انبياي الهي را برتر از ملائکه ميداند. فخررازي همانند ساير متکلمان اشعري که نظريه جبر را ميپذيرند، معتقد است که مطلق بودن قدرت و اراده الهي اقتضا ميکند که هيچ فاعلي در فعل خود مستقل نباشد. از نظر او فاعليت و فعل عبد، با قضا و قدر الهي محقق ميشود. علامه طباطبايي با توجه به مباني فلسفي خود، انسان را موجودي ميداند که در تعريف آن بايد ابعاد مادي، روحي و عقلاني او را در نظر گرفت. البته علامه بر اين مطلب تأکيد دارد که حقيقت انسان همان روح اوست که بقاي ابدي دارد؛ ولي اين تفسير را به معناي نفي جنبه جسماني و مادي انسان نميداند. او اين دو را دو حقيقت متمايز نميشمارد؛ بلکه بدن را از شئون و مراتب نفس تلقي ميکند. از نظر علامه، انسان هم از حيث نوع خلقت، هم از نظر قدرت نطق و تفکر و عقل، و هم ازجهت توانايي کسب تجربه و قدرت بيان و تکلم و داشتن اراده، بر ساير موجودات برتري و شرافت دارد. علامه اصل اختيار انسان را امري عقلي، وجداني و بديهي ميشمارد و قول به جبر را مخالف برهان وآموزههاي ديني و مبطل تکليف و مسئوليت انسان در حيات فردي و اجتماعي ميداند.

‫موضوع پايان‌نامه حاضر بيان مفهوم توحيد و اقسام و مراتب آن از نظر علامه طباطبايي و شيخ حمزه فنصوري است. علامه سيد محمد حسين طباطبايي، از فيلسوفان، عارفان و مفسران ايراني است. شيخ حمزه فنصوري، شاعر و عارف قرن 16 ميلادي است. به نقل محققان،وي در شهر ساحلي باروس، در سواحل غربي منطقه سوماتراي اندونزي متولد شده و از عارفان و قائلان به وحدت وجوداست.اين دو داراي نقاط اشتراک فکري زيادي هستند. نگارنده به مقايسه ديدگاه اين دو شخصيت علمي در باره مراتب توحيد پرداخته است. در آغاز مراتب توحيد، اعم از ذاتي، صفاتي، افعالي و عبادي را تعريف کرده و شرحي از احوال، افکار و آثار اين دو ارائه نموده است. فنصوري نخست مباحثي را به عنوان مقدمه مطرح کرده و مفهوم وجود، مراتب تشکيکي وجود، وجود مستقل و وجود رابط، مبحث عليت و وحدت وجود را از ديدگاه عرفا شرح مي‌دهد و پس از آن، به بيان مراتب توحيد مي‌پردازد. توحيد ذاتي داراي دو معناست: نفي ترکيب در ذات خداوند و نفي شريک و مانند براي خداوند. در هر دو معنا، علامه از راه برهان و استدلال وارد شده و هرگونه ترکيب و يا شريکي را از خداوند نفي مي‌کند؛ ولي فنصوري هيچ برهاني براي آن ذکر نکرده و تنها به توضيح ديدگاه عرفاني خود پرداخته است. به اعتقاد نگارنده، اين دو فيلسوف و عارف،وحدت وجود را قبول دارند؛ با اين تفاوت که علامه وحدت خداوند را وحدت عددي نمي‌داند، بلکه وحدت بالصرافه يعني صرف وجود مي‌داند که وجود ديگري در کنار او قابل تصور نيست؛ اما فنصوري وجود غير خدا را نفي کرده و وجود آن را وهمي مي‌داند. در باب توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عملي، نظر هر دو يکي است؛ ولي بيان‌هاي آن دو متفاوت است. مرحوم علامه از راه برهان و فلسفه به اثبات توحيد صفاتي و يگانگي ذات و صفات و توحيد افعالي مي‌پردازد؛ ولي فنصوري دليل و برهاني اقامه نمي‌کند.

‫هدايت و نجات بشر امري است که خداوند تمامي راهکارها و شيوههاي تحقق آن را محقق و عملي ساخته است و بدين منظور، انبياي متعددي را همراه با برنامههاي مدون و مشخص بر اساس استعدادها و ظرفيت انسانها در ادوار مختلف فرستاده است. اين تحقيق در چهار فصل به تحقق نجات از طريق دو آيين اسلام و مسيحيت با تکيه بر آراي علامه طباطبايي و جان هيک پرداخته است. به اين منظور نويسنده نخست به مسئله نجات در مسيحيت از نظر جان هيک پرداخته است. در مسيحيت براي نجات و رستگاري انسان دو نظريه وجود دارد: 1. تفکر رايج و قديمي که نجات را تنها در مسيحيت ميداند؛ 2. تفکري که ميگويد هر جريان ديني اصيل ميتواند نجات بخش باشد. جان هيک از افرادي است که ديدگاه دوم را پذيرفته است. از ديدگاه جان هيک، ماهيت نجات عبارت است از تحول و دگرگوني از خودخواهي به حقيقت خواهي، و از آنجاکه جان هيک نگاه پلوراليسي به نجات دارد، از نظر ايشان هر ديني که اين تحول را در انسان به وجود آورد، نجاتبخش خواهد بود. علاوه بر اين، نويسنده به کندوکاو ريشههاي پلوراليسم ديني پرداخته است. نويسنده پس از آن، به بررسي نجات از منظر علامه پرداخته است. اسلام سعي دارد تا انسان را با آموزههايي همچون ايمان به حقيقت هستي، عمل نيکو، پرستش خالصانه پروردگار و پرهيز از زشتيها رشد دهد و انسان در عين حال، در رسيدن به رستگاري با موانعي روبهروست که بايد با آنها مقابله نمايد و اوج رستگاري انسان، با رضايت و خشنودي پروردگار و ورود انسان به بهشت محقق ميشود. از ديدگاه علامه نيز نجات به معناي سعادت و رستگاري است و اين نجات در دنيا و آخرت وجود خواهد داشت. نجات در دنيا به اين معني است که انسان از شرور و بلايا محفوظ و داراي ايمان باشد و نجات در آخرت به اين است که آدمي از آتش جهنم رهايي يافته و داخل بهشت گردد. در پايان نويسنده اشتراکات و افتراقات دو ديدگاه را بيان کرده و نقد علامه بر ديدگاه جان هيک را تبيين نموده است.

---

تفسیرالمیزان، یکی از مهمترین تفاسیر عالم اسلام می‌باشد. علامه طباطبایی مفسر گرانقدر این اثر ارزشمند را از خود برجای گذاشته است. روش تفسیری ایشان در این تفسیر روش قرآن به قرآن است. وی در تفسیر خود تلاش کرده تا با استفاد از آیات قرآن به تفسیر آیات دیگر بپردازد. ایشان به روایات تفسیری، بحث‌های فلسفی و مسائل اجتماعی بحث‌های کلامی و عرفانی نیز در تفسیر خود توجه داشته ولی هرگز این امر او را از تفسیر قرآن به قرآن دور نکرده است. روش تفسیر قرآن به قرآن روشی است که برای فهم معنای آیات در وهلة نخست رجوع به خود قرآن را اصل می داند. از این منظر برای فهم متشابهات باید آنها را به محکمات باز گرداند. از این منظر گفتار و روش خاندان نبوی، ما را به این مطلب رهنمون می‌شود که بهترین راه فهم قرآن در اوّلین مرحله مراجعه به خود قرآن است.

بی نیازی با عدالتی جامع محقق می شود. تحقق چنین عدالتی فرض داشتن نظریه ای جامع در مورد عدالت است. فرضیه مقاله اکتشاف چنین نظریه ای است که از گزاره های ذیل تشکیل می شود: عدالت واژه ای است اجتماعی، و به معنای استقامت جامعه یا نظام دینی در طریق شرع می باشد. فقیه جامعه اسلامی با توجه به مصالح و مفاسد واقعی قوانین کشور را از طریق ابزارهای مدرن قانون گذاری وضع می کند. خیر و سعادت بر حق و الزام مقدم است. اما خیر و سعادت بشر فقط با عبودیت و الزام های ناشی از شرع بدست می آید. جامعه عادل و متعادل از دیدگاه اسلام با نهادهای ذیل شناخته می شود: حقوق طبیعی و فطری، قانون الهی، برابری، برادری، عقلانیت و مصلحت.

بحث تاویل در قرآن در این مقاله ذیل این موضوعات پی گیری می شود: چیستی تاویل قرآن، معنای حقیقی و منظور واقعی آیات متشابه، معنای باطنی آیات کریمه، مصداق خارجی وتجسم عينی وعد و وعيدهای قرآن كريم در مورد آخرت و ساير پيشگويی های آن، مصادیق پوشیده در تاویل؛ و در انتها سه نتیجه در خصوص تاویل بیان شده است.

یکی از مباحث اساسی دو گفتمان اسلامگرایی و سکولاریسم ، نوع و نحوه دلیل استدلال آنها بر مدعای خود است . این دلایل عمدتا دارای سه شأن عقلی، تعبدی و تاریخی هستند و هر دو گروه در استدلال به این سه شأن سعی بلیغ داشته اند . این نحوه استدلال نه تنها در مواجهه ایجابی و برای اثبات مدعا بلکه به شیوه سلبی و نفی و نقض مدعای رقیب نیز به کار گرفته شده است . بررسی برخی از مصادیق آن ادله و دسته بندی آنها بر اساس سه شأن تعقل ، تعبد و تاریخ ، گویای تناظر و خاستگاه نوعی آن ادله است. به عبارت دیگر هیچ یک از دو مدعا به لحاظ نوع دلیل و نحوه استدلال بر دیگری ارجحیت و برتری ندارد؛ جز آن که با بررسی همه جانبه و میان رشته ای ، به مبحث خطیر دلالت ادله پرداخت و امکان تکافو، تعارض و یا اولویت یکی بر دیگری را نشان داد.

اصطلاح «سیاق» و استفاده از آن در علم تفسیر، در طول تاریخ تفسیر با رشد آرامی مواجه بوده است، ولی در تفسیر المیزان این مفهوم، رشد قابل توجهی پیدا کرده، به گونه‌ای که در هر سوره چندین بار مورد استفاده واقع شده است. در حقیقت سیاق به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول و مبانی علامه طباطبایی در استفاده از روش تفسیر قرآن به قرآن است. با این حال در مواردی شاهد آن هستیم که مفسر با چشم‌پوشی از سیاق، آیه را به طور مستقل معنا نموده یا در کنار معنای سیاقی، یک معنای مستقل هم ارائه می‌دهد. این مطلب نه از بی‌قاعده بودن روش، بلکه از وجود برخی ضوابط در نحوه ظهور سیاق و همچنین غلبه «سِباق» بر سیاق حکایت دارد. نکته مهم و قابل تأمل در این میان این است که علامه طباطبایی اگرچه از سباق در برابر سیاق بهره‌مند شده، ولی از این اصطلاح استفاده نکرده است. در مقاله حاضر تلاش شده است تا ضمن اشاره به مبانی روش تفسیری علامه طباطبایی در استفاده از سیاق، با انواع سیاق و شرایط استفاده از آن آشنا شده و در نهایت اصول حاکم بر استفاده از سیاق و سباق در تفسیر قرآن به قرآن استخراج شود.

این مقاله دو قسمت دارد. در قسمت اول اين مقاله، ابتدا به بررسی آيات در رابطه با منزل و منزل عليه پرداخته شده و سپس به كيفيت نزول قرآن، انواع نزول، زمان و مراتب نزول قرآن پرداخته شده و در پايان آن آن مقاله با طرح سوالی مقاله خاتمه یافت. این مقاله با پاسخ به آن سوال پی گیری شده به این صورت که: چگونه ممكن است بيانات قرآنی ناظر به قضايای شخصيه و اوضاع و احوال خاص و نيز خطابهای شخصی و گروهی ناظر به افراد و گروههای معين، بويژه ناسخ و منسوخ كه با ترتيب زمانی، و فاصله زمانی، معنی و مفهوم می يابند قبل از تحقق آن شرايط و وجود آن مخاطبين و فرارسيدن زمان آن بيانات، آنهم يكجا و با هم جمع شده و دفعه نازل شوند؟