جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

‫در تفکر و انديشه بشر سه کانون مهم وجود دارد که عبارتاند از: خدا، جهان و انسان. وجود پرسشهاي مهم مطرح شده در باره اين سه محور اساسي و يافتن پاسخهاي مناسب آن، از دغدغههاي انسان در طول تاريخ بوده است. از اين ميان، شناخت انسان از اهميت ويژهاي برخوردار است. در برخي از انديشهها، انسان در جايگاهي قرار گرفته است که هيچ موجودي کاملتر و بالاتر از او قابل فرض نبوده است و در برخي رويکردهاي واقعنگر با عنايت به وجود ضعفهاي مختلف در ابعاد معرفتي و غير معرفتي انسان، ارزشها و تواناييهاي انسان محدود تلقي شده است و نيازمند هدايت است. بنابراين، به خاطراهميت شناخت، اين پژوهش در سه فصل به مقايسه و تبيين دو نوع رويکرد مهم، يعني رويکرد اسلامي و رويکرد مدرن نسبت به انسان پرداخته است. در آغاز پس از بيان اهميت شناحت انسان و انواع انسان شناسي، ديدگاه اومانيستي در مورد انسان ارائه شده است. انسان در اومانيسم، مدار و محور هم? ارزشها و ارزش گذاريها قرار گرفته است و امور ديگر بيرون از انسان ( مانند دين و سنتهاي ديگر)، در خدمت انسان قرار دارد. عقلگرايي افراطي و اعتقاد به استقلال خرد آدمي در شناخت خود، هستي و کمال خويش، علمگرايي با تکيه بر علوم تجربي، آزادي نامحدود انسان در هم? زمينهها، تساهل و تسامح نسبت به هر عقيده و آيين، و سکولاريسم، از مؤلفهها و پيامدهاي اومانيسم است. در ادامه، ديدگاه علامه طباطبايي در مورد انسان بيان شده است. انسان شناسي در ديدگاه علامه با الهام از دين و اتکا بر توحيد و مالکيت مطلق الهي شکل گرفته است. انسان از منظر علامه، حقيقتي دو بعدي متشکل از روح و جسم و نوعي مستقل از ساير انواع است. انسان داراي عقل، اختيار و فطرت الهي است. علامه اذعان دارد که عقل انسان به تنهايي در تدوين و شناخت ارزشها ناتوان است و خداوند با هدايت تکويني و تشريعي او را هدايت کرده است. از نظر علامه محوريت انسان به جاي مرکزيت خداوند مطرود بوده و آزادي عنان گسيخته و نامحدود مورد نظر اومانيستها در اسلام جايي ندارد.

‫بررسي و مقايسه ديدگاه دو شخصيت برجسته تفسيري، کلامي و فلسفي، يعني علامه سيد محمد حسين طباطبايي و امام فخر رازي در باره حقيقت ايمان موضوع اين تحقيق است که نگارنده به شيوه مقايسه‌اي در چهار فصل ارائه مي‌کند. از نگاه علامه طباطبايي ايمان يک امر اختياري و معرفتي و قابل شدت و ضعف و داراي مراتب است و عمل جزءآن نيست. در مقابل، از نگاه فخر رازي، ايمان امر اختياري، معرفتي، قابل شدت و ضعف و داراي مراتب نيست و عمل جزء آن است. نگارنده با توجه به آنچه بيان شد، به بررسي اين ديدگاه‌ها در باره ايمان مي‌پردازد. ايمان از نگاه علامه، اذعان و تصديق به چيزي همراه با التزام به لوازم آن تعريف شده است. فخر رازي دو تعريف از آن ارائه مي‌کند: 1.مراد از ايمان تصديق قلبي است، نه تصديق لساني و نه عملي. 2. ايمان عبارت از تصديقي است که مبتني بر استدلال و برهان باشد. حقيقت ايمان از ديدگاه علامه امري اختياري است؛ چرا که اگر غير اختياري بود، مدح ايمان و مذمت کفر معنا نداشت. وي ايمان را عين معرفت نمي‌داند؛ چون ايمان از ديدگاه وي عبارت از تصديق است و مراد وي از تصديق، تصديق لغوي است، نه تصديق منطقي. وي عمل را دخيل در مفهوم ايمان نمي‌داند؛ لذا کسي را که مرتکب گناه کبيره شده است، مؤمن فاسق مي‌داند، نه کافر. وي ايمان را قابل افزايش و کاهش و داراي مراتب مي‌داند. پس از اين، به طرح ديدگاه‌هاي فخر رازي مي‌پردازد که معتقد است تمام افعال انسان غير اختياري است و ايمان هم جزء آنهاست؛ لذا معتقد است که ايمان مخلوق خداوند است؛ چرا که اگر فعل خدا نباشد، لازم مي‌آيد فعل عبد باشد. وي معتقد است: ايمان بايد با استدلال و برهان همراه باشد و بدون علم و معرفت حاصل نمي‌شود. از نگاه او عمل جزء ايمان نيست. از نظر فخر رازي ايمان قابل کاهش و افزايش نيست؛ بلکه يک امر بسيط است. وي همچون علامه، ايمان را داراي مراتب مي‌داند و پنج مرتبه براي آن بيان مي‌کند. لازم به ذکر است که نويسنده در فرضيه‌هاي تحقيق خود آورده است: فخر رازي عمل را جزء ايمان مي‌داند و براي آن مراتب قائل نيست. نگارنده در فصل پاياني به مقايسه ديدگاه‌ها مي‌پردارد.

‫شناخت انسان و رازهاي نهفته در آن، دانشمندان فراواني را به خود مشغول کرده که حاصل آن به وجود آمدن علوم مختلف است. فلاسفه نيز اعم از مسلمان و غير مسلمان، تلاشهاي فراواني براي شناخت انسان کردهاند. تحقيق حاضر در چهار بخش، به اين مسئله از ديدگاه فخررازي و علامه طباطبايي پرداخته است. فخررازي در مورد انسان سه نظريه عمده و قابل توجه ارائه کرده است که عبارتاند از: 1. انسان مخلوق و مُحدَث و مسبوق به عدم است؛ 2. انسان موجودي دو بعدي و دو ساحتي است؛ 3. خلقت انسان حکيمانه و مدبرانه و غايتمند است و هدف خداوند از خلقت انسان، هدايت و ايصال به کمال از طريق معرفت و طاعت است. در نظر فخررازي، انسان تنها موجودي است که آگاهانه و از روي اراده، به عبادت خداوند و اطاعت از او ميپردازد. وي در اين بحث بر خلاف اکثر متکلمان و مفسران، قائل به برتري انسان نسبت به ملائکه نيست و تنها انبياي الهي را برتر از ملائکه ميداند. فخررازي همانند ساير متکلمان اشعري که نظريه جبر را ميپذيرند، معتقد است که مطلق بودن قدرت و اراده الهي اقتضا ميکند که هيچ فاعلي در فعل خود مستقل نباشد. از نظر او فاعليت و فعل عبد، با قضا و قدر الهي محقق ميشود. علامه طباطبايي با توجه به مباني فلسفي خود، انسان را موجودي ميداند که در تعريف آن بايد ابعاد مادي، روحي و عقلاني او را در نظر گرفت. البته علامه بر اين مطلب تأکيد دارد که حقيقت انسان همان روح اوست که بقاي ابدي دارد؛ ولي اين تفسير را به معناي نفي جنبه جسماني و مادي انسان نميداند. او اين دو را دو حقيقت متمايز نميشمارد؛ بلکه بدن را از شئون و مراتب نفس تلقي ميکند. از نظر علامه، انسان هم از حيث نوع خلقت، هم از نظر قدرت نطق و تفکر و عقل، و هم ازجهت توانايي کسب تجربه و قدرت بيان و تکلم و داشتن اراده، بر ساير موجودات برتري و شرافت دارد. علامه اصل اختيار انسان را امري عقلي، وجداني و بديهي ميشمارد و قول به جبر را مخالف برهان وآموزههاي ديني و مبطل تکليف و مسئوليت انسان در حيات فردي و اجتماعي ميداند.

‫از جمله مسائلي که در اديان الهي و به خصوص در دين اسلام در زمينه خداشناسي مطرح بوده و تبيين‌هاي متفاوتي از سوي نحله‌هاي مختلف در باب حقيقت آن ارائه‌شده، مسئله قضا و قدر است. اين مسئله از پيچيده‌ترين مسائل الهيات به شمار مي‌رود و محور اصلي پيچيدگي آن را رابطه قضا و قدر با اختيار انسان در فعاليت‌هاي اختياري انسان تشکيل مي‌دهد. اين پژوهش در چهار فصل، ديدگاه علامه طباطبايي? را در اين موضوع بررسي کرده و با بهره‌گيري از روش توصيفي و تحليلي، به تبيين حقيقت آن پرداخته است. در انديشه علامه طباطبايي?، نظام عالم، مقتضاي قضا و قدر الهي و از سوي ديگر، قضا و قدر، ابزار و مجاري توحيد افعالي است. علامه طباطبايي? مسئله قضا و قدر را بر اساس نظام احسن، طرح و تبيين کرده است. بر اين اساس، اصل اصيل در هر چيز، وجود و هستي او بوده و ماهيت آن، اعتباري و پنداري است. در دار هستي فقط يک موجود هست و آن علت ( خداوند ) است و معلول، شأني از شئون و آيتي از آيات علت است. منظور از قضاي الهي اين است که خداوند پس از فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرايط يک پديده، آن را به مرحله نهايي و حتمي ميرساند. قضاي الهي دو قسم است: يکي در عالم غيب واقع شده و دگرگوني ندارد و ديگر در دنيا واقع ميشود که گاهي با دعا، صدقه و... تغيير مييابد. قدر تفصيل قضاي الهي است که اجمال دارد. نظام عالم مقتضاي قضا و قدر الهي بوده و قضا و قدر، ابزار و مجاري توحيد افعالي است. تمام موجودات عالم به سبب طراحي وتقدير ذات اقدس الهي بر اساس نظام احسن علمي، به اندازههاي معين به وجود آمدهاند. فيض خداوند مطلق و نامحدود است و منشأ اختلاف انواع و افراد، اختلاف قابليتهاست. انسان آن چيزي است که خودش بخواهد باشد و سرنوشت او در دست خود اوست. شُرور نه بالذات و نه بالعرض داخل در قضاي الهي نيستند. دعا يکي از مظاهر قضا و قدر الهي است که ميتواند در سرنوشت موثر باشد يا جلوي قضا و قدر را بگيرد. در عين حال، يکي از راهکارهاي عوام فريبي نوع حکام جور، توسل به قضا و قدر بوده است. مأيوس نشدن، شجاعت، توکل، رضا و تسليم، به عنوان آثار اعتقاد به قضا و قدر شمرده شده‌اند.

‫موضوع پايان‌نامه حاضر بيان مفهوم توحيد و اقسام و مراتب آن از نظر علامه طباطبايي و شيخ حمزه فنصوري است. علامه سيد محمد حسين طباطبايي، از فيلسوفان، عارفان و مفسران ايراني است. شيخ حمزه فنصوري، شاعر و عارف قرن 16 ميلادي است. به نقل محققان،وي در شهر ساحلي باروس، در سواحل غربي منطقه سوماتراي اندونزي متولد شده و از عارفان و قائلان به وحدت وجوداست.اين دو داراي نقاط اشتراک فکري زيادي هستند. نگارنده به مقايسه ديدگاه اين دو شخصيت علمي در باره مراتب توحيد پرداخته است. در آغاز مراتب توحيد، اعم از ذاتي، صفاتي، افعالي و عبادي را تعريف کرده و شرحي از احوال، افکار و آثار اين دو ارائه نموده است. فنصوري نخست مباحثي را به عنوان مقدمه مطرح کرده و مفهوم وجود، مراتب تشکيکي وجود، وجود مستقل و وجود رابط، مبحث عليت و وحدت وجود را از ديدگاه عرفا شرح مي‌دهد و پس از آن، به بيان مراتب توحيد مي‌پردازد. توحيد ذاتي داراي دو معناست: نفي ترکيب در ذات خداوند و نفي شريک و مانند براي خداوند. در هر دو معنا، علامه از راه برهان و استدلال وارد شده و هرگونه ترکيب و يا شريکي را از خداوند نفي مي‌کند؛ ولي فنصوري هيچ برهاني براي آن ذکر نکرده و تنها به توضيح ديدگاه عرفاني خود پرداخته است. به اعتقاد نگارنده، اين دو فيلسوف و عارف،وحدت وجود را قبول دارند؛ با اين تفاوت که علامه وحدت خداوند را وحدت عددي نمي‌داند، بلکه وحدت بالصرافه يعني صرف وجود مي‌داند که وجود ديگري در کنار او قابل تصور نيست؛ اما فنصوري وجود غير خدا را نفي کرده و وجود آن را وهمي مي‌داند. در باب توحيد صفاتي، توحيد افعالي و توحيد عملي، نظر هر دو يکي است؛ ولي بيان‌هاي آن دو متفاوت است. مرحوم علامه از راه برهان و فلسفه به اثبات توحيد صفاتي و يگانگي ذات و صفات و توحيد افعالي مي‌پردازد؛ ولي فنصوري دليل و برهاني اقامه نمي‌کند.

‫در اين نوشتار، مطالعه‌اي تطبيقي بين تفاسير الميزان تأليف علامه طباطبايي و تفسير المنار تأليف محمد رشيد رضا انجام گرفته اختلاف آنان در روش تفسير به ويژه برداشت آنان از عقل و مباني عقلي در فهم آيات قرآن بيان شده است و در ادامه، مباني آن ها، به عنوان دو مفسر شيعه و اهل سنت، براي فهم قرآن با يکديگر مقايسه گرديده است. نويسنده در چهار بخش با مطالعه اين دو تفسير، وجه تمايز و تفاوت و صحت برداشت‌هاي عقلي و عقلاني هر يک از شخصيت‌هاي تفسيري را بررسي نموده و مشخص کرده است که در صورت برخورد و تعارض عقل و نقل، اين دو مفسر از چه مباني براي رفع اين تعارض استفاده مي‌کنند؛ از اين رو در پژوهش حاضر، هر مسأله عقلي از دو ديدگاه علامه و رشيدرضا مورد بحث و نقد قرار گرفته و در پايان همان بحث اختلاف نظر اين دو مفسر بيان شده است. بخش اول را نويسنده به کليات تحقيق و معاني مفردات تحقيق اختصاص داده و مختصري از زندگاني علامه طباطبايي و رشيد رضا و همچنين اجمالي از ويژگي‌هاي دو کتاب تفسيري آن ها را بيان نموده است. در بخش دوم، وي مباني کلامي و عقلي اين دو تفسير را بيان کرده و نوع جهان بيني، هستي شناسي، مباحثي در مورد توحيد و براهين اثبات وجود خدا، مباحث مربوط به عدل الهي، حسن و قبح عقلي، قضا و قدر الهي، جبر و اختيار انسان، خير و شر موجود در عالم و تفسير آن ها از شرور را مطرح نموده است. مقايسه ديدگاه‌هاي علامه طباطبايي و رشيد رضا در مورد مباحث نبوت و امامت، موضوع بخش سوم است و نگارنده برداشت‌هاي عقلي آنان در زمينه ادله نبوت و امامت در قرآن، ويژگي‌هاي نبي و امام به ويژه عصمت آنان و علم آن ها به غيب، مفهوم وحي و اعجاز از منظر آنان، ادله اعجاز قرآن، مفهوم ولايت و حکومت و شرايط زمامدار از ديدگاه ايشان را تبيين کرده است. در همين زمينه، نويسنده در مورد مفهوم توسل و شفاعت و انواع و شرايط آن (شرايط شفاعت شوندگان و شفاعت کنندگان بررسي و بحثي را انجام داده است.) در پايان در بخش چهارم، وي معارف قرآني مندرج در تفسير الميزان و تفسير المنار مانند علم غيب، روح، ملائکه، شيطان، جن، سحر و... نيز را مقايسه کرده است.

---

---