جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله معاد و حیات واپسین همواره یکی از مسائل مهم در ادیان ابراهیمی از جمله اسلام بوده است، بطوری که یک چهارم از آیات قرآن و روایات بسیاری به این موضوع پرداخته‌اند و در پی اثبات و بیان کیفیت حیات پس از مرگ هستند. از آنجا که این عقیده یکی از اصول مسلم دین اسلام است و منکر آن کافر است، در اصل پذیرش آن اختلافی وجود ندارد و اختلافها به علت تفاوت روش در کیفیت معاد است. یکی از این مکاتب، مکتب تفکیک است که در تبیین این مسئله به روش نقلی و تکیه بر ظاهر آیات و روایات و بدون قائل شدن به تفاوت میان نص و ظاهر عمل نموده است و چون روش عقلی را برای اثبات معاد قبول ندارد؛ لذا به نقد آرای فلاسفه صدرایی پرداخته است. فلاسفه صدرایی که به روش عقلی و برهانی به تبیین معاد پرداخته‌اند، همه متون دینی را ظاهر در نص نمی‌دانند و قائل به تاویل هستند و معتقدند برخی از این متون علاوه بر معنای ظاهر، دارای معارف عمیقی هستند که جز با بررسی های دقیق و جزئی حاصل نمی‌شوند. معاد جسمانی و روحانی از جمله بحث هایی است که میان فلاسفه و فلاسفه تفکیکی و نیز در میان خود تفکیکیها نظرات مختلفی را به خود اختصاص داده است. دیدگاه بزرگان این مکتب در مورد کیفیت معاد یکسان نیست و اختلاف نظرات قابل توجهی در آن وجود دارد. به طوری که بررسی این اندیشه ها دگرگونی آن را در طول زمان نشان می‌دهد. به عنوان مثال اگرچه هم فلاسفه تفکیکی و هم فلاسفه صدرایی قائل به غیریت نفس و بدن هستند؛ ولی فلاسفه صدرایی جسمانی بودن بدن و تجرد روح را قبول دارند؛ در حالی که مکتب تفکیک با برگرداندن روح به جسمانی بودن قائل به معاد جسمانی شده‌اند که این دیدگاه پیامدهایی از جمله تعارض با متون دینی را در بردارد. مسئله‌ای که در این مورد مطرح است این است که دلیل این مکتب برای این باور چیست و برای توجیه اشکالات وارده از فلاسفه چه دلایلی را آورده‌اند؟ آیا سیر تغییر در اندیشه مکتب تفکیک باعث گرایش به سمت فلسفه و توجه به ادله عقلی شده است یا همواره با ادله عقلی فلاسفه درباره معاد مخالفت می‌نمایند؟ نظر علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر قرآن درباره معاد چیست و میزان تطابق و یا مغایرت آرای ایشان با مکتب تفکیک در این مورد تا چه اندازه است؟

این پایان نامه تلاشی بود برای ترجمه یکی از رساله های علامه طباطبایی به انگلیسی. این رساله یعنی افعال الهی به دلیل چالش برانگیز بودن و طول آن انتخاب شده است، همچنین سعی شده است تا برخی از اندیشه های فلسفی ارائه شده در این رساله شرح و تبیین گردد.امید است که این تلاش کوچک، گامی ناچیز و در عین حال ارزشمند در جهت شناساندن بیشتر غنای اندیشه فلسفی اسلامی و به ویژه علامه به جهانیان باشد.

اخلاق از منظر متفکران وجودی، اشراقی و متأله دارای مراتب است و این به خاطر مبنای انسان‌شناسانه این دست از اندیشمندان است که برای انسان قائل به صیرورت هستند. علامه طباطبایی و سورن کی‌یرکه‌گور دو متفکری هستند که از جمله این اندیشمندان هستند. این پژوهش عهده‌دار تببین نظریه مراتب اخلاق در اندیشه ایشان و تطبیق آن‌ها با یکدیگر است. مراتب اخلاق از منظر علامه طباطبایی شامل سه مرتبه است: مرتبه اول، در پی سعادتِ این‌جهانی فرد است و این سعادت را به وسیله تعادل قوای فرد در راستای پسند عرف تحقق می‌بخشد. مرتبه دوم از اخلاق در پی سعادتِ آن‌جهانی فرد است و این سعادت را به وسیله تعادل قوای فرد در راستای نظام غایات و مبادی عالم هستی، محقق می‌کند. مرتبه سوم از اخلاق، نه در پی سعادت این‌جهانی است و نه در پی سعادت آن‌جهانی؛ بلکه صرفا در پی خود خداوند است و طریق آن، معرفت نفس می‌باشد. مراتب اخلاق از منظر کی‌یرکه‌گور نیز شامل سه مرتبه است: مرتبه اول از آن که استحسانی نام دارد، استمتاعات حسی بر فرد حاکم است. مرتبه دوم از اخلاق، مرتبه‌ای است که انسان به معیارها و اصول کلی اخلاق متعهد می‌شود و از این جهت است که کی‌یرکه‌گور نام این مرتبه را اخلاقی گذاشته است. مرتبه سوم از اخلاق، مرتبه‌ای است که انسان در آن نه تابع اخلاق است و نه دلمشغول لذت، بلکه چیزی که در این مرتبه اهمیت دارد، امر الهی است. نظریه مراتب اخلاق از منظر این دو متفکر دارای تفاوت‌هایی در تشکیکی یا متباین نگریستن به ارتباط بین مراتب، جایگاه ایمان، جایگاه انتخاب، توجه به فرد یا جمع، جایگاه خیر و شر در ذات انسان و ارتباط مراتب اخلاق از منظر دو متفکر می‌باشد. همچنین دارای شباهت‌هایی در باور به صیرورت انسان، مراتبی بودن اخلاق، اهتمام به زیست دینی، لزوم ایجاد اعتدال در قوای انسان و نگاه انفسی می‌باشد.

این پژوهش با هدف تبیین نسبت عقل و عشق در اندیشه علامه طباطبایی و اشارات آن در تربیت هنری طراحی شد. در پژوهش حاضر به این سؤالات پاسخ داده شد. 1- رابطه بین عقل و عشق در اندیشه علامه طباطبایی چگونه است؟ 2- پس از بررسی رابطه بین عقل و عشق از دیدگاه علامه طباطبایی چه دلالتهایی بر اهداف و روش‌های تربیت هنری می‌توان استنتاج نمود؟ در این پژوهش از دونوع روش تحقیق استفاده گردید. به منظور پاسخ دهی به سؤال اول از روش تحلیلی- توصیفی استفاده شد و پاسخ دهی سؤال دوم به روش قیاس عملی بود. از جمله یافته های مرتبط با سؤال اول عبارتند از: از دیدگاه علامه طباطبایی عقل، به عنوان عاملی برای شناخت، اعتبار و ارزش زیادی قائل است و آن را « در فهم امور کلی، مادی و غیر مادی، مانند مسائلی مربوط به مبدأ و معاد، ریاضی و طبیعی، قابل اطمینان و محکم می‌داند. این مطلب به نوعی بیانگر آن است، که «قرآن به وجود عقل در نهاد انسان‌ها، به عنوان یکی از بهترین طریق رسیدن به رشد و کمال اذعان دارد» و اما علامه طباطبایی درباره قلب می نویسید: « در حقیقت قلب همان نفس آدمی است که با قوا و عواطف باطنیه‌ای که مجهز است به کارهای حیاتی خود می‌پردازد. علامه طباطبایی در بیانی با فطری دانستن عشق، به جهت مملوکیت و آیت بودن ماسوی الله، حسن و جمال را از آن خداوند دانسته و حکایت کننده از زیبایی مطلق خداوند می‌داند از این رو، بنده‌ای که سراپای وجودش را محبت صاحب آیت پر کرده، رشته محبت خود را از هر چیزی بریده و منحصر در پروردگارش خواهدکردو به غیر از خدای سبحان و جز در راه خدا محبت نخواهد داشت. به طور کلی ازنظر علامه طباطبایی عقل و عشق هر دو فطری هستند که خداوند متعال آن را در وجود همه انسان‌ها قرار داده است. یافته‌های پاسخ به سؤال دوم را می توان این گونه بیان کرد که انسان نه تنها از وجود جسمانی و مادی برخوردار است بکله موجودی است که دارای شعور و اراده نیز می باشد. و به همین سبب می تواند مفاهیم خوبی و بدی و زشتی و زیبایی را به خوبی درک نماید. تناسب و زیبایی در ذهنیت علامه با هم پیوند دارند و این دو را عطف بر یکدیگر آورده است. علامه طباطبایی بر این باور بودند که عقل، عشق و زیبایی دوستی اموری فطری هستند. بنابراین اهداف تربیت هنری نیز باید مبتنی بر فطرت انسان باشد. ازجمله این اهداف می توان: شناخت زیبایی‌ها جهان درک زیباییهای باطنی وحقیقی، پرورش ذوق و احساس در دانش آموزان، ایجاد قوه ادراک زیبایی ها، لذت بردن از زیبایی، پرورش خلاقیت نام برد. انتخاب روشهای تدریس باید متناسب با منبع شناخت صورت گیرد. زمانی که منبع شناخت عقل باشد می توان از روش‌هایی نظیر: تهییج حس زیبایی دوستی، ارائه تصاویر نیمه تمام ارائه داستان های نیمه تمام ، فراهم کردن فرصت گفتگو و اگر منبع شناخت و معرفت درونی: عشق و عقل باشد از روشهایی نظیر شعر خوانی، موسیقی، نقاشی، بازی های نمایشی، تئاتر،خوش‌نویسی و غیره می توان در آموزش و تربیت هنری استفاده نمود.

یکی از موضوعات قابل توجه که در آیات زیادی از قرآن مطرح گردیده موضوع ملک یا ملائکه می باشد. موضوعی که علاوه بر قرآن ، در منابع روایی شیعی و سنی بازتابی گسترده دارد. اما آنچه که در قرآن و روایات و منابع تفسیری با آن روبرو هستیم بیشتر درباره صفات و ویژگی ها و نیز اعمال و مقامات ملائکه است اما اینکه این فرشتگان ماهیتشان چیست بحث و گفتگویی جز مواردی نادر دیده نمی شود .که در این زمینه اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. بخش قابل توجهی از دانشمندان اسلامی در حوزه کتب کلامی و تفسیری ، ملائکه را موجوداتی جسمانی ولیکن از نوع جسم لطیف میدانند. برخی ماده اولیه ی آنها را از جنس نور می دانند.در حالیکه برخی از فلاسفه اسلامی فرشتگان را دارای تجرد و به دیگر سخن مجرد از جسم و جسمانیات می دانند. به گفته علامه طباطبائی ، آنچه در روایات درباره مشاهده ملائکه در شکل ها و صورت های جسمانی آمده تمثل است. (یعنی چیزی برای کسی در صورت خاص پدید آید.) همچنین به گفته او اینکه مشهور شده که فرشته و جن اجسام لطیفی اند که به صورت ها و اشکال مختلف در می آیند ؛ دلیل معتبری ندارد. (المیزان ، ج17 ، ص13) همانگونه که گفته شد در قرآن و روایات ویژگی های متعددی برای چنین موجوداتی بیان شد از جمله : اینکه آنها عاقل و دارای شعورند و نیز سر به فرمان خدا دارند و هرگز نافرمانی نمی کنند ، مدبرات امر خدایند و دارای صنوف مختلف برای مأموریت های مختلف هستند و همواره تسبیح و حمد خدا میگویند البته در مواردی به صورت انسان بر انبیاء و یا انسان های شایسته و دارای قلبی پاک متمثل می‌شوند چنانچه طبق آیه10 سوره مبارکه مریم(س) فرشته روح بر حضرت مریم (س) به صورت بشری در نهایت زیبایی متمثل شد. و این تمثل برای بسیاری از انبیاء الهی در روایات گزارش شده است. لذا یکی از اهداف این پژوهش علاوه بر معرفت نسبت به چیستی و ماهیت فرشتگان آشنایی با حقیقت تمثل است از منظر علامه طباطبائی و بررسی تطبیقی آن با برخی از مفسران بزرگ و مطرح جهان اسلام و جواب به سوال هایی که در این خصوص مطرح است. به عنوان نمونه: آیا فرشتگان می توانند تغییر ماهیت دهند و مبدل به انسان شوند؟یا اینکه نه ، حقیقت تمثل چیز دیگری است و مربوط به ظرف ادراکی انسان میشود. ... بنابراین با توجه به اینکه قرآن یکی از شاخصه های مؤمن بودن را ایمان و باور به ملائکه خدا دانسته است (بقره/285) و کمال ایمان و بهره مندی هرچه بیشتر از این موجودات معصوم و مکرم منوط به شناخت و معرفت هرچه بیشتر نسبت به چیستی و حقیقت آنهاست این پژوهش در پی آن است که با تاکید بر تفسیر گرانسنگ المیزان و نگاهی به آراء برخی دیگر از فیلسوفان و عارفان مسلمان گامی در جهت معرفت افزایی نسبت به آنها بر دارد . مسئله شناخت موجودات غیر مادی و آسمانی همواره برای انسان مهم و جذاب بوده است. در جایی که تعالیم ناب آموزه های الهی مورد توجه قرار نگیرد ، بالتبع مباحث پیرامون دین هم به تحریف و خرافه و خیال پردازی کشیده می شود و همچنین در پرتو شناخت و معرفت است که انسان میتواند خوب رشد کند و حرکت کند ضرورت دارد که ما این موجودات را در حد توان خود بشناسیم. هدف از این نوشتار، آشنایی با نظر اسلام در مورد ماهیت ملائکه ، آشنایی با دیدگاه علامه طباطبائی در مورد حقیقت ملائکه و نیز آشنایی با حقیقت تمثل فرشته بر انبیاء و صالحان با تکیه بر تفسیر المیزان و آراء برخی از فیلسوفان و عارفان مسلمان می باشد.

از مباحث مهم تفسیر قرآن ، رابطه قرآن با سنت است. در این خصوص مفسران نظرات مختلفی را ابراز کرده اند. از مفسران معاصر علامه طباطبایی(ره) قرآن کریم را در دلالت مستقل و بی نیاز از روایات می دانند و نیازمندی قرآن در بیان جزئیات و تفاصیل احکام به روایات معتبر نقل شده از پیامبر(ص) و اهل بیت علیهم السلام را نفی کننده استقلال قرآن در دلالت نمی دانند. ایشان نقش روایات تفسیری را تعلیم شیوه تفسیر قرآن می دانند و وظیفه مفسر را غور در روایات و استخراج روش فهم قرآن می دانند. توجه به این کارکرد روایات تفسری از منظر صاحب تفسیر المیزان با روش توصیفی - تحلیلی و با هدف استخراج شان تعلیمی روایات تفسیری از منظر علامه طباطبایی(ره) ضرورت دارد. بررسی دیدگاه ها ی علامه طباطبایی(ره) در خصوص شان تعلیمی روایات نشان داد که برخی از روایات تفسیری بطور مستقیم، کارکرد روایات تفسیری را آموزش می دهند و بعضی دیگر به طور غیر مستقیم نقش روایات تفسیری را نمایان می کنند. تفسیر قرآن با آیات قرآن، ارجاع متشابهات به محکمات، اخد روایات موافق و رد روایات مخالف قرآن، قاعده جری و تطبیق از جمله مهم‌ ترین کارکردهای روایات تفسیری است که بطور مستقیم در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام به آنها اشاره شده است. اصل معناداری فرازهای مستقل آیات قرآن، پدیدار شدن معانی جدید با قیود جدید و استفاده از سیاق، کارکردهایی هستند که بطور غیر مستقیم و از عمل تفسیری اهل بیت علیهم السلام بدست می آید.

آزادی ازجمله مسائلی است که موردتوجه بسیاری از فلاسفه چه در جهان اسلام و چه در جهان غرب قرارگرفته است. دراین ‌بین آزادی و کاربست آن از ابزارهای مهم برای رسیدن به کمال انسانی است. همچنین اندیشه‌ها و آزادی انسان است که او را برای رسیدن به هدف به حرکت درمی‌آورد؛ پس اگر آزادی نباشد هر نوع تلاش او بیهوده خواهد بود. در این پژوهش آزادی از منظر علامه طباطبایی (ره) به‌عنوان یک فیلسوف مسلمان و ژان پل سارتر به‌عنوان یک فیلسوف اگزیستانسیالیست بررسی خواهد شد. درعین‌حال که هر دو فیلسوف قائل به آزادی برای انسان هستند، اما آن را به‌طور مطلق نمی‌پذیرند و محدودیت‌هایی برای آن برشمرده‌اند. ما در این پایان‌نامه به دنبال بررسی مفهوم، اقسام، مبانی و محدودیت‌های آزادی با مراجعه به کتب و منابع دسته اول علامه طباطبایی و ژان پل سارتر هستیم و بعد از جمع‌آوری اطلاعات به توصیف، تحلیل و درنهایت مقایسه تطبیقی نظریاتشان پرداخته‌ایم. بعد از بررسی مفهوم و اقسام آزادی به‌طور جداگانه از منظر این دو فیلسوف به مبانی می‌رسیم که هر دو فیلسوف، مبانی انسان شناسانه و هستی شناسانه برای آزادی قائل شده‌اند. پس از بررسی مبانی به محدودیت‌های آزادی می‌رسیم؛ علامه طباطبایی (ره) در تبیین محدودیت‌های آزادی به 3 امر: 1) محدودیت حاصل از قوانین (شرعی/ غیرشرعی) 2) محدودیت حاصل از حقوق دیگران 3) محدودیت حاصل از علل طبیعی اشاره می‌کند و ژان پل سارتر در این زمینه به محدودیت‌های زیر می‌پردازد: 1) آزادی دیگران 2) مسئولیت‌های انسان 3) عدم آگاهی از آزادی 4) موقعیت.

یکی از بارزترین جنبه هایی که قران کریم به آن توجه دارد، مَثَل ها هستند، مَثَل ها از شیواترین روش های بیان و خلاصه ترین آنها از لحاظ تاثیر بر دل هاست. مَثَل قرانی نوعی از اَشکال بیانی و تمثیلی به حساب می آید و روش های آموزشی مختلفی دارد مانند برانگیختن، ترساندن، یادآوری، نصیحت و تشویق. بسیاری از علماء، ادباء و مفسرین از مکاتب فکری مختلف و در طول اعصار از أمثال استفاده کرده اند. تعریف ضرب المثل، همانند و انواع و اقسام آن را به تفصیل بیان کرده اند، ضرب المثل خلاصه را به تفصیل بیان می کند، مبهم را آشکار می کند و هدف را از لحاظ تجسم آن به صورت محسوس به ذهن نزدیک می کند. استفاده از مَثَل ها در قران و از طرف خدای تعالی برای بندگانش، به منظور آسانی فهم و درک و آسانی دسترسی به آن است تا جایی که در روز قیامت برای کسی حجّتی نباشد و تمام دلائل، عقلی، موجود و اشاره به یگانگی خداوند متعال است. در بحث خودم به مَثَل های تفسیر المیزان از علامه محمدحسین طباطبایی پرداخته ام، بحث بر پایه روش استقرایی است و در خلال مجموعه آیات قرانی که ویژه اَمثال قرانی صریح است، به مثل ها می پردازم، و همچنین نظر علامه طباطبایی و نظرات برجسته ترین مفسران در تفسیر المیزان را آورده ام و در پایان احادیث و روایات تفسیری از پیامبر و اهل بیت ایشان در خلال سخنان، اعمال و تایید آنان درباره اَمثال قرانی و اهمیت آنها است. مَثَل هایی که در قران آمده، مثل های عامه هستند که به گوش همه مردم می خورد، ولی اِشراف به حقیقت معانی و نیّات اصلی آن خاص اهل علم است از کسانی که حقایق امور را درک می کنند و در ظواهر آنها ثابت نمی مانند.

از جمله رویکردهای جدیدی که در بحث معرفت‌شناسی باور دینی مطرح شده است، «تجربه باورساز» ویلیام آلستون است. راهکاری که آلستون ارائه می‌دهد، مسیری برای ایجاد اعتمادپذیری و معقولیت باورهای دینی است. این باورها توسط تجربه‌های عرفانی و دینی برای انسان شکل می‌گیرد. مسئله‌ی اصلی این نظریه چگونگی بهره بردن از تجربه‌های درونی به عنوان یک منبع مهم معرفتی است. در این رابطه آلستون به این مهم می‌پردازد که به چه صورتی این تجربه‌ها منجر به تعمیق و تثبیت بنیان باورهای دینی و خصوصا معرفت‌هایی که در ادراک انسان از خداوند شکل می‌گیرد، خواهد شد. در این رویکرد او به دنبال توجیه باورهای دینی و ثمرات الهیاتی، به وسیله‌ی ادراکات عرفانی و تجربه دینی است. در سوی دیگر علامه طباطبایی با توجه به سنت حکمت اسلامی و دقت‌هایی که در زمینه مباحث معرفت‌شناختیِ تجربه‌های درونی و شهود شده است، دارای نگاهی منسجم و دقیق در این زمینه هستند که تحت عنوان علم حضوری به آن توجه و تاکید شده است. در این تحقیق به وجوه تشابه و تفاوت این دو نظریه رویکرد توجه شده‌است. از جنبه‌های مشابهت در این دو دیدگاه، توجه به ساحت ادراکات باطنی و معرفت‌های شهودی است و از جمله وجوه تفاوت‌شان، تفاوت در تبیین تجربه‌هایی که متعلق آن خداوند است. همچنین وجود تفاوت در اساسی در استفاده از تجربه‌های درونی در هر دو دیدگاه به نظر می‌رسد. با تحلیل و تبیین نظریه «تجربه باورساز» پیداست که علاوه بر نکات بدیع و مثبتی که دارد، دچار اشکالاتی نیز می‌باشد که آن‌ها را با در نظر داشتن دیدگاه‌ علامه طباطبایی و حکماء، به بررسی انتقادی آن پرداخته شده است.

اهمیت این تحقیق ناشی از کمک های ارزنده علامه طباطبایی در فهم و تفسیر آیات احکام است و بررسی آیات احکام از آنجایی که جهان اسلام در استنباط احکام شرعی بر آنها تکیه کرده است از اهمیت آشکاری برخوردار است. روش شناسی علامه طباطبایی را نیز پذیرفت، زیرا علامه طباطبایی در میان مفسران، علمای شیعه و دیگران جایگاه والایی دارد و دیدگاه های تفسیری او از اهمیت بالایی برخوردار است و طباطبایی در تفسیر خود بر منابع متعددی چون حدیث و تاریخ تکیه می کند و محدود نیست. فقط به کتب امامیه، بلکه از منابع اهل سنت نیز استفاده می کند و این همان چیزی است که با پاسخ به سؤال اصلی در این تحقیق که جهت علامه طباطبایی در تفسیر آیات احکام است، بررسی خواهیم کرد؟ با رویکردی توصیفی و تحلیلی با بررسی تفاسیر علامه طباطبایی در کتب متعدد و تفاسیر ایشان از آیات احکام، این تحقیق بر آن است تا جهت گیری علامه طباطبایی در تفسیر آیات احکام و تبیین دیدگاه های تفسیری ایشان را نشان دهد. آیات احکام، آیاتی است که به تشریع و قوانین اسلام و احکام حقوقی در زمینه های مختلف مربوط می شود. این آیات موضوعات مختلفی از جمله عبادات، معاملات مالی و اقتصادی، قوانین جزایی و حقوقی، احکام خانواده و میراث و سایر مسائل حقوقی را در بر می گیرد و همچنین بر مبانی فقهی و ادله حقوقی که بر آن استناد شده است، توجه شده است. در استنباط و تفسیر حکم. این پژوهش همچنین به تمرکز بر متون خاص قرآنی که طباطبایی در تفسیر خود به آنها پرداخته است و چگونگی تفسیر آنها و استنباط احکام حقوقی از آنها و کتابهای مهمی که به اندیشه های طباطبایی در تفسیر پرداخته است، می پردازد و بحثی جامع در مورد آن ارائه می کند. بینش فقهی و تفسیری او از احکام شرعی در قرآن کریم و تعداد آیات آن، سپس تبیین واژگان آیات مرتبط با احکام، ذکر حکم و تبیین فایده آنچنان که فرمود. گرایش به جریان اجتماعی دارد، چنان که آیات را از طریق ساختار اجتماعی اسلامی و ماهیت ساختارهای اجتماعی تفسیر می‌کرد و رویکرد تطبیقی را نیز در پیش گرفت، چنان که تفاسیر پیش از خود را مفسران نخبه شیعه یا مفسران عامه، مقایسه و رجحان مقایسه می‌کرد. بین آنها.