جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکى از روابط آسیب زا و مخربى که جامعه ما را تهدید مى کند، رابطه پنهانى و ناسالم بین دو جنس مخالف است. از دیدگاه دین مقدس اسلام، زنان و مردان در جامعه مى توانند با رعایت حدود شرعى با یکدیگر برخورد و تعامل داشته باشند و در عین حال، حریم یکدیگر، حیا و عفت خود را نیز حفظ کنند و از روابط پنهانى خوددارى کنند. هدف پژوهش حاضر که به روش توصیفى تحلیلى صورت گرفته، بیان آسیب هاى اخلاقى روابط پنهانى بین پسر و دختر و دلایل مخالفت دین مقدس اسلام با این گونه دوستى هاست و راه کارهاى پیش گیرى و برون رفت از این معضل اجتماعى را مطرح مى کند. یافته هاى تحقیق نشان مى دهد که افزایش بى اعتمادى و سوءظن، فروپاشى خانواده، احساس گناه، تأخیر در ازدواج، بى عفتى و آبروریزى، سلب کرامت انسانى و تسلط شیطان، از مهم ترین آسیب هاى روابط پنهانى دختر و پسر مى باشد.

‫مسأله شناخت يکي از مهم‌ترين و چالش بر‌انگيزترين مقوله‌ها در حوزه علوم انساني به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه انديشمندان و متفکران قرار گرفته، و نظريات مختلفي راجع به آن ارايه گرديده است. يکي از علل اختلاف نظر در مسأله شناخت، اختلاف صاحب‌نظران در ابزار و منابع آن است، که براي رسيدن به حقيقت، ابتدا بايد ابزار و منابع شناخت مورد بررسي قرار گيرد تا شناخت صحيح و دقيق حاصل گردد. اين رساله ابزار و منابع شناخت از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان را با انگيزه تبيين نظريات آنان و دست‌يابي به اختلافات و اشتراکات ديدگاه‌هاي آنان، با استفاده از روش کتابخانه‌اي مورد بررسي قرار داده است. تحقيق پيرامون زمينه‌هاي تاريخي شکل‌گيري مباحث علم و معرفت، و ابزار و منابع آن، مي‌تواند رويکردها و ديدگاه‌هاي متفاوت درباره تعريف علم، و ماهيت و انواع آن را آشکار نمايد. ديدگاه عقليون و حسيون درباره ابزار سه‌گانه شناخت که شامل عقل، حس و تزکيه نفس مي‌شود، از جمله ديدگاه‌هاي مهمي است که در اين زمينه قابل طرح است. از نظر علامه طباطبايي نيز اصلي‌ترين "ابزار شناخت" حس، عقل و تزکيه نفس بوده، و عمده‌ترين "منابع شناخت" طبيعت، عقل، دل، وحي و تاريخ است. علامه طباطبايي در تعريف علم با برخي از شاگردان خود از جمله استاد مصباح يزدي اتفاق نظر ندارد، و حتي شاگردان او در تعريف علم با هم اختلاف نظر دارند. از نظر علامه طباطبايي و شاگردان ايشان حس و تزکيه و تهذيب نفس هيچ کدام به‌تنهايي نمي‌تواند حقايق هستي را به ما نشان دهد، و گرچه حس و عقل ايزارهاي مهم شناخت محسوب مي‌شوند، اما ابزار کافي و تام نيست؛ تزکيه نفس نيز نقش مهمي در معرفت و آگاهي انسان دارد. شاگردان علامه طباطبايي در نحوه تقسيم‌بندي ابزارهاي معرفت اختلافات جزيي دارند. اما علامه و شاگردان او در منابع شناخت اتفاق نظر دارند.

‫بر اساس آموزه‌هاي اسلامي، آفرينش نخستين انسان از خاک بوده، و انسان‌هاي بعدي از نسل او هستند. هدف از آفرينش نوع انسان نيز تحقق عبوديت و تحصيل معرفت در راستاي تکامل بوده، و نوع انسان از چنان ظرفيتي براي تکامل برخوردار است که مي‌تواند جايگاه خلافت الهي را کسب کند. حقيقت وجود انساني، ترکيبي از روح و جسم است؛ و هرچند اصالت با روح است، اما بدن هم مانند ساير موجودات تسبيح‌گوي خداوند بوده و مسئول است. مهم‌ترين ويژگي انسان قوه عاقله است، که معيار تشخيص حق و باطل، و خطاناپذير مي‌باشد. انسان از روي آگاهي عمل مي‌کند، پس از اختيار نيز برخوردار است که البته مطلق نيست. ويژگي ديگر او فطرت است که اگر تقويت شود موجب تکاملش مي‌شود. و بالاخره انسان به‌دليل تفاوت‌هاي طبيعي و نيازهاي متعدد، موجودي اجتماعي است که با تلاش براي استخدام همه موجودات از جمله هم‌نوعان خود، عدالت و به دنبال آن علوم اعتباري را ايجاد مي‌نمايد. گرايش او به استخدام ديگران با انضمام تفاوت‌هاي طبيعي و ادراکي ميان انسان‌ها، اختلاف را در محيط اجتماعي دامن مي‌زند، که تنها راه‌حل آن اجراي قوانين ديني از دو راه اجبار يا تربيت صحيح مي‌باشد. انسان همواره با دستورات الهي و حوادث طبيعي و اجتماعي، مورد امتحان قرار مي‌گيرد، تا از طريق به فعليت رساندن استعدادهاي خود سعادت‌مند شود. اگر انسان در راستاي هدف آفرينش عمل نمايد عملش حق، و خودش هدايت يافته است، و الا عملش باطل، و خود نيز گمراه است. پايان حضور دنيايي انسان، اجل نام دارد، که اگر پس از کسب تمام شايستگي‌ها و پايان مهلت امتحان باشد، "مسمي" و در صورتي که فرد مجبور به ترک دنيا شود "عارضي" ناميده مي‌شود. به هر حال، انسان با مرگ به‌سوي پروردگار مبعوث شده و با بازگشت دوباره به بدن جاودانه خواهد شد، که يا در نعمت و سعادت است و يا در عذاب و شقاوت.

‫هرمس در يونان باستان، پيام خدايان را در حد فهم بشري تنزيل مي‌کرد، و به‌همين خاطر به کار هرمسي در غرب هرمنوتيک گفته شد. از سوي ديگر، در سنت اسلامي براي رساندن چنين معنايي واژه تفسير به‌کار مي‌رود. فلسفه کار هرمسي، نياز به فهم است، و فهم در زمينه‌هاي مختلفي مطرح است؛ از اين رو، شلاير ماخر هرمنوتيک عام را مطرح مي‌کند و متناسب با آن از قواعد عامي براي فهم، سخن مي‌گويد. علامه طباطبايي با تأليف تفسير الميزان از روش تفسير قرآن با قرآن بهره برده است، که شيوه‌اي بسط‌پذير بوده و نسبت به مباحث جديد از جمله هرمنوتيک، منعطف است. در مورد کاربرد اين قواعد در فهم قرآن همواره ميل و ترديد با هم وجود داشته است؛ زيرا از يک طرف، اکثر اين قواعد عقلايي و جهان‌شمول هستند، و از طرفي ديگر، گفته مي‌شود که خاستگاه هرمنوتيک غرب است. اما داوري درست همواره در گرو شناخت درست است. ايمان به وجود معناي نهايي براي متن و عينيت آن، مؤلف‌محوري و عدم استقلال متن از مؤلف، توجه به نيت مؤلف، و همچنين تأکيد بر دو شيوه تفسير دستوري (توجه به زبان متن) و روان‌شناختي (توجه به گوينده متن)، و عنايت به ماهيت دوري و ارجاعي فهم (دور هرمنوتيک)، که ريشه در امر عقلايي توجه به قراين و سياق سخن دارد، از ويژگي‌هاي بارز هرمنوتيک شلاير ماخر است. وجود ويژگي‌هاي فوق با وضوح بيشر يا کمتري در هرمنوتيک علامه طباطبايي و تفسير قرآن با قرآن، روش‌هاي مشترکي را براي رسيدن به فهم معناي متون پيشنهاد مي‌کند. اما مطرح بودن برخي پيش‌فرض‌هاي ويژه در مورد قرآن کريم از جمله وحيانيت آن، که سبب استعلاي اين متن مقدس از ديگر متون شده است، مستلزم به‌کارگيري روش‌هاي خاصي، علاوه بر قواعد فهم متون عقلايي بوده، و ممنوعيت کاربرد روش‌هاي ديگري مانند روش اصطيادي و تفسير به رأي در هرمنوتيک قرآن کريم را روشن مي‌سازد.

فلسفه اسلامی همواره در تاریخی درازمدت با امواج گوناگون و شکننده‌ای از مخالفت‌ها و شبه تراشی‌ها مواجه بوده و پژوهش های عمیقی برای دفع آنها انجام گرفته است، و همین امر موجب رشد کمّی و کیفی فلسفه اسلامی شده است. اگر روزگاری جبر و تفویض، حدوث زمانی عالم، زیادت صفات واجب و نفی علت غایی، نفی ضرورت و اعتقاد به اولویت، مرئی بودن خداوند، نفی حسن و قبح ذاتی و مخدوش شدن عدل الهی و ده‌ها مسئله دیگر، فلسفه اسلامی را به چالش می‌کشید، و چنانچه روزی امواج گوناگونی از ایسم‌ها به بازار اندیشه راه می‌یافت و چند صباحی رونق می‌گرفت و فلسفه و فلاسفه اسلامی را درگیر می‌ساخت و آنان ناگزیر می‌شدند که با پژوهش و نوآوری، سنگر دفاع را مستحکم سازند و در برابر تجددخواهی الحادی به مقاومت بپردازند، اکنون دوره فراتجددخواهی یا پست‌مدرنیسم رسیده و شعار طرفداری از کثرت و انشقاق و نسبیت سر می‌دهد. این نگرش، حاکمیت و بی‌طرفی عقل را موهوم می شمارد؛ عقیده به پیشرفت را نفی می کند؛ به هیچ‌انگاری (نیهیلسم) گرایش دارد و فرهنگ‌های بومی و متقابل را با همه ویژگی‌هایشان پذیرا می‌گردد. گفتنی است که در این شرایط نیز افق‌های نوینی در برابر فلسفه اسلامی گشوده می‌شود و به پژوهش‌هایی گسترده‌تر نیاز دارد.

‫در اين پايان نامه، مراحل آفرينش انسان و سير وجودي او در دنيا و عوامل قبل و بعد از زندگي دنيا از منظر علامه طباطبايي بحث و بررسي شده است. نويسنده در يک مقدمه و سه فصل ابعاد مختلف زندگي انسان را در عالم ذر، عالم دنيا، عالم برزخ و عالم قيامت از منظر اين دانشمند بزرگ و آراي کلامي وي تبيين نموده است. مقدمه اين نوشتار، به گوشه‌هايي از زندگي علامه طباطبايي و سيره علمي و ابعاد شخصيتي ايشان اختصاص يافته است. در فصل اول، ضمن بحث در مورد جسمانيت الحدوث بودن نفس انسان و روحانيت البقا بودن آن، به قدم و حدوث نفس و حرکت جوهري آن و نيز به معاني مفرداتي چون انسان، سير، عوالم وجودي عالم ذر و دلايل وجودي آن و اختلاف نظر علما در مورد وجود عالم ذر و ديدگاه علامه طباطبايي در اين زمينه پرداخته است. در همين جهت نگارنده به بحث درباره ديدگاه قرآن کريم در مورد خلقت انسان اشاره و نظريه تطور انواع را رد نموده و به مفهوم روح با نفس و ارتباط آن را با بدن تبيين کرده است و در ادامه به اثبات تجرّد نفس و تقدّم وجود نفس بر جسم و نيز به ديدگاه علامه طباطبايي در مورد جسمانيت الحدوث بودن و روحانيت البقا بودن نفس پرداخته است. در فصل دوم، به بحث درباره زندگي انسان در دنياي مادي اشاره کرده و ضمن بيان ويژگي‌هاي اين جهان و چگونگي آفرينش آن از منظر قرآن و روايات؛ به شکل‌گيري جوامع انساني، فطري بودن انسان، نقش عبادت در رشد و تکامل انسان، اسباب و علل نجات انسان و راه تقرب وي به خداوند متعال و سعادت نهايي او بيان گرديده است. فصل سوم، سير وجودي انسان پس از مرگ و عوالمي را که انسان‌ها پس از مرگ طي مي‌کنند، شرح و بررسي شده و در ادامه حيات برزخي انسان و زندگي او در جهان آخرت (معاد) و رابطه بين دنيا و آخرت تبيين گرديده و معاد جسماني و معاد روحاني و حقيقت صراط از ديدگاه علامه طباطبايي تحقيق شده است.

‫اين نوشتار با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي دو تن از انديش مندان مشهور و صاحب نظر در حوزه کلام و تفسير و فلسفه يعني امام فخر رازي از علماي اهل سنّت و علاّمه سيد محمّدحسين طباطبايي از عالمان شيعه را در باره عصمت انبياي الهي و ائمّه( و کيفيّت و محدوده عصمت آنان همراه با ادلّه قرآني، روايي و عقلي بررسي مي‌کند. نويسنده، مقوله عصمت را براي پيامبران الهي و ائمّه( که هدايت بشر را بر عهده دارند امري کاملاً ضروري و عقلاني وصف کرده و در غير اين صورت فلسفه بعثت انبيا را نقض غَرَض مي‌داند. تحقيق حاضردر چهار فصل ارائه شده است. وي در فصل اوّل کلياتي از موضوع مورد بحث، تاريخچه و پيشينه تحقيق در آن را مطرح کرده و بحث از عصمت درساير اديان به ويژه مسيحيت و يهوديت را نيز منعکس مي‌سازد. آن گاه به تعريف واژه گان و اصطلاحاتي مانندِ عصمت و معصوم از ديدگاه عالمان سنّي و شيعه پرداخته و برخي کتاب‌هاي هر دو گروه را که در آن از عصمت سخن گفته اند، معرّفي مي‌کند. همچنين از شخصيّت هاي بنامي که در اين زمينه مطالب مهمّي ارائه کرده‌اند به ويژه امام فخر رازي و علاّمه طباطبايي نيز اجمالاً سخن مي‌گويد. در فصل دوم مباحثي در باره عصمت انبياء با ادلّه نقلي و عقلي در زمينه دريافت، حفظ و ابلاغ وحي مطرح شده و اقسام عصمت هاي عامّه و خاصّه پيامبران الهي در قبل و بعد از بعثت آنان از ديدگاه اين دو انديش مند اسلامي بيان گرديده است. در فصل سوم مفهوم عصمت در افرادي غير از انبياي الهي همچون: حضرت مريم( و امامان(، حضرت فاطمه زهرا( و ملايک الهي واکاوي شده، و به ويژه در باره عصمت اهل بيت( از آيات بنام قرآني همچون: آيه عهد، اولي الامر و تطهير براي اثبات عصمت آنان بهره گرفته شده و پس از نظريّات تفسيري علاّمه طباطبايي و فخر رازي و مناقشه هاي آنان در اين زمينه بررسي تفسيري، روايي و عقلي گرديده و اشتراک و افتراق نظر آن ها منعکس مي‌گردد. در فصل چهارم به مهمترين شبهه هاي مربوط به عصمت، مخصوصاً شبهه معصوم نبودن برخي پيامبران الهي و توهّم گناهکار بودن آنان پاسخ داده شده و نظريّات علامه طباطبايي و امام فخر رازي در اين باره نيز مطرح گرديده است. نگارنده در پايان هر فصل يک جمع بندي از سخنان و انديشه هاي کلامي و تفسيري آن ها ارائه کرده، اتّفاق و اختلاف نظرشان را ذکر مي‌کند. وي با اشاره به نحوه استدلال عقلي و نقلي اين دو انديش مند مي‌گويد: امام فخر رازي از آن جا که معتقد به عصمت امامان( نبود، نَه تنها به شبهه هاي مربوط پاسخ نداده، بلکه خود نيز به آن ها افزوده و فضا را غبار آلود کرده است. امّا علاّمه طباطبايي با استواريِ خاصّي چه از لِحاظ نَقلي و عقلي، از عصمت امامان( به صورت مستدل دفاع کرده است.

‫تساهل و تسامح به معناي سهل‌انگاري و بي‌توجهي، بلکه به‌معناي آسان گرفتن و تحمل نظر مخالف است، و معمولا بر يکي از سه مبناي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي يا انسان‌شناختي استوار است. دين اسلام، تساهل را نه در همه عرصه‌ها مي‌پذيرد، و نه به‌طور کلي آن را نفي مي‌کند. علامه طباطبايي نسبت به تمدن غرب برخوردي عالمانه دارد، نه چنان است که مرعوب باشد و نه يکسره همه دستاوردهاي آنان را نفي مي‌کند، او تمدن غرب را تمدني غيرديني مي‌داند که نمي‌توان در آن بدون تغييرهاي بنيادين، احکام اسلام را اجرا نمود. علامه، شريعت را غير قابل تغيير دانسته، و در باب شريعت به هيچ روي قايل به تساهل نيست، و معتقد است که احکام اسلامي هم در وضع و هم در اظهار و اجراي خود توأم با نوعي مدارا و نرمي بوده است. به نظر او اسلام، آزادي عقيده را به‌رسميت نمي‌شناسد، اما اجازه اظهار عقيده را مي‌دهد. از ديدگاه او آزادي و تساهل محدودند، و کيفيت و اندازه اين حدود با رجوع به سنت‌هاي مشترک و مألوف هر جامعه فهم مي‌شود. شهيد مطهري به مباحث تساهل کمتر پرداخته است. او تساهل به‌معناي تحمل ديگران و آسان بودن شريعت را مي‌پذيرد، اما تساهل به‌معناي سهل‌انگاري و سازش‌کاري در امر دين را رد مي‌کند. او تأکيد مي‌کند که دعوت اسلام به جهان‌منشي و اخذ حکمت حتي از کافر نشانه تساهل در اسلام است. او بين فکر و عقيده تفاوت قايل بود، و به آزادي فکر معتقد است. از نظر وي انسان‌ها بايد در سايه تفکر به انتخاب و گزينش دست بزنند. عقل در ديدگاه شهيد مطهري از اعتبار بيشتري برخوردار است، و راه سعادت و خوشبختي در قرآن بيان شده، و در صورت تعارض حکم عقلي با نص احکام اسلام، اين حکم عقل است که بايد مقدم داشته شود، و مجتهد با استفاده از ابزار عقل و درک شرايط مي‌تواند برخي احکام را تغير داده و به تأخير بياندازد.

‫اين پژوهش با روش تحليلي توصيفي به بررسي ديدگاه علامه طباطبايي درباره فرق مختلف اسلامي پرداخته است. علامه طباطبايي منشأ پيدايش اهل سنت را نتيجه جريان سقيفه بني‌ساعده دانسته، که اساس آن بر مسأله مصلحت‌گرايي و امکان تغيير احکام استوار است. نتيجه اين اقدام و رويکرد، دخالت دستگاه خلافت در احکام و تنزل و تغيير دين و معارف الهي، به سطح قوانين مادي و اجتماعي، تغيير حکومت انتصابي به خلافت انتخابي به اقتضاي مصلحت، و از دست دادن سه منبع مهم سنت، عقل و کشف باطني بوده است. علامه طباطبايي در بررسي ساير مذاهب اهل سنت، به شيوه علمي و تنها در محدوده انديشه و عقايد آن‌ها اکتفا کرده است. علامه در آثار خود، به‌خوبي عقايد و انديشه‌هاي گروه‌هاي مختلف اهل سنت از قبيل خوارج، اهل حديث، کراميه، معتزله، اشاعره و وهابيت را تشريح و تبيين نموده، و با دلايل روشن ايرادات و انحرافات اعتقادي آنان را تبيين کرده است. او در رابطه با مذاهب شيعي، شيعيان اثني‌عشري را به‌عنوان بدنه اصلي جامعه اسلامي تلقي نموده، و بقيه مذاهب شيعي را از فروعات و شاخه‌هاي آن برشمرده، که به‌مرور زمان از اصل خود جدا شده‌اند. علامه در بررسي‌هاي خود، به سير پيدايش و تحولات برخي انديشه‌هاي فرق شيعي مانند کيسانيه، اسماعيليه، زنديه، شيخيه و علي‌اللهي پرداخته، و رابطه تشيع را با ديگر جريانات و مذاهب از جمله تصوف، معتزله و اهل سنت نيز تبيين نموده است. او پيرامون اعتقادات شيعيان اثني‌عشري، به‌ويژه در زمينه خداشناسي، معادشناسي، امامت، راهنماشناسي، انديشه‌هاي فقهي و شخصيت‌هاي علمي، مباحث ارزنده‌اي را ارايه کرده، و در زمينه امامت به تفصيل سخن گفته است. وي همچنين مسأله تقريب مذاهب اسلامي را يک ضرورت دانسته، و محور اصلي تقريب را نيز رفع و زدودن عوامل تفرقه و پراکندگي ميان مذاهب مي‌داند.

‫موضوع اين پژوهش، تبيين دفاع علامه طباطبايي از برخي شبهه هاي وهابيت به اعتقادات شيعه مي‌باشد. اين پژوهش در سه فصل تدوين يافته است و در آن، اشکالاتي را که فرقه وهابيت به اعتقاد شيعه در مورد شفاعت پيامبر اسلام و اهل بيت آن حضرت مي‌نمايد و آن را نوعي شرک قلمداد مي‌کند بيان شده و در پي آن، پاسخ‌هاي علامه طباطبايي به اين شبهه ها را آورده است. نويسنده ادله ايشان مبني بر امکان شفاعت و عدم منافات اعتقاد آن با توحيد را نيز منعکس کرده است. فصل اول، طبق روال پايان نامه‌ها، به تبيين کليات اختصاص يافته و مفاهيم توحيد، عبادت، وهابيت، شفاعت و شرک بيان شده است. وي در فصل دوم برخي از دلايل وهابيان مبني بر کفر و شرک خواندن اعتقاد شيعيان به شفاعت را مطرح و مورد نقّادي قرار داده است. در ادامه، اين تفکر وهابيان که شفاعت تنها از آن خداوند متعال است و هرگونه درخواست از غير خدا شرک مي‌باشد را مطرح کرده است. به اعتقاد نويسنده، منافاتي بين درخواست از خدا براي قراردادن شفاعت براي پيامبر اسلام( و اهل بيت( به عنوان دعا و عبادت خداوند وجود ندارد. وي سپس دلايل وهابيت در مورد منافات درخواست شفاعت از غير خدا با توحيد عبادي را مورد نقد قرارداده است. نويسنده در اين راستا ديدگاه‌هاي وهابيان در تفسير مسأله شفاعت به عنوان اعتقاد به تصرف تکويني و کرامت برخي از واسطه‌ها مانند پيامبر اسلام و ائمه( و توسل به ايشان و حاضر شدن بر قبور آنان براي طلب شفاعت و شفا و ساير حاجات مادي و معنوي و شرک خواندن اين امور از سوي آنان را ذکر کرده و در پايان، اين ديدگاه‌ها را از منظر علامه طباطبايي نقد کرده است. در مقام نقد يک شبهه، نقد درست ادله آن سبب تزلزل شدن شبهه مي‌شود که فصل سوم عهده‌دار اين بحث است. نويسنده دراين فصل ادله عقلي و نقلي وهابيت در مورد عدم امکان شفاعت از غير خدا از منظر علامه طباطبايي را به نقد کشيده است و سپس ادله شفاعت برخي از اولياي الهي به اذن خداوند را از منظري قرآني تبيين کرده و ائمه( و شخص پيامبر اسلام( به عنوان واسطه‌هاي فيض الهي از طرف خداوند را مأذون به انجام برخي از امور از جمله شفاعت دانسته است که اين مسأله از نظر علامه هيچ منافاتي با توحيد ندارد.