جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاقد چکیده

یکی ازبخشهای مهم فلسفه اسلامی بخش الهیات بالمعنی الاخص است.که در واقع مهمترین مسائلی که فیلسوفان بدان می پردازند درخودش جای داده است.مسائلی از قبیل اثبات واجب تعالی وصفات وافعال او که هر کدام آنها از پیچیدگی و از اهمیت زیادی در فلسفه اسلامی بر خوردار می باشند.صدرالمتالهین شیرازی در بین فلاسفه اسلامی در تاسیس قواعد عقلی وتطبیق معارف اسلامی بر مقاصد دینی شهرت بسیاری دارد و علامه طباطبایی یکی از فیلسوفان معاصر است که در فلسفه اسلامی وبالاخص در اغلب مسایل الهات بالمعنی الاخص دیدگاههای خاص و قابل توجهی دارد.این پایان نامه تحت عنوان تحلیل مقایسه ای تفاوت دیدگاههای صدرالمتالهین وعلامه طباطبایی در الهیات بالمعنی الاخص می باشد که سعی شده است با روش مقایسه ای به بر رسی تفاوت دیدگاههای آنها پرداخته شود.وچون علامه در مبانی فلسفی تحت تاثیر صدرالمتالهین ودر روش متاثر از ابن سینا می باشد بنابراین مقایسه ی آراء آنها می تواند افقهای جدید ونکات بدیعی برای محقق حوزه مسائل فلسفی در پی داشته باشد. در فصل دوم که پیر امون برهان صدیقین است گفته شده که صدر المتألهین شیرازی برای اثبات وجود خدا سعی نمود تقریری بی عیب و نقص از برهان صدیقین ارائه دهد لذا برهان خویش را مبتنی بر مقدماتی نمود بعد از صدرا تقریر ایشان مورد رد یا پذیرش فیلسوفان بعدی قرار گرفت تا آن که علامه طباطبایی با ارائه تقریری نو و ابتکاری از برهان صدیقین مقدمات بدیهی برای آن تدارک دید که نشان دهد اثبات وجود خدا امری بدیهی و تنبیهی است نه برهانی و نظری. در فصل سوم که دربار? علم تفصیلی واجب به ماسوا قبل از ایجاد می باشد بیان شده که این بحث از معضلات علم حق‌ تعالی است صدرالمتألهین برای حل مسأله از طریق قاعده « بسیطه الحقیقه کلُّ الاشیاء و لیس بشیءٍ منها» استفاده نمود. این قاعده ترکیبی از نفی و اثبات است قسمت اول آن اثباتی و قسمت دوم قاعده سلبی است. ما شرح مفصلی از این قاعده بیان نموده‌ایم ولی علامه طباطبایی ضمن قبول این قاعده به عنوان قاعده‌ای تام و درست از طریق دیگری سعی نمود مسأله را حل کند و آن از طریق «اطلاق ذاتی» است. که البته روش علامه با مقدمات و مؤونه‌های کمتری همراه است. فصل بعدی و مسأله‌ی مورد بحث آن، قضای الهی است که یکی از مراتب علم حق تعالی است که همان علم کلی بعد از مرتبه‌ی ذات حق می‌باشد. و صدرالمتألهین این مرت.

حقیقت وجود آدمی همان نفس و روح او می باشد که در بدو تولد، پاک و خالی از هر صورتی است، اما این نفس و لوح دل با هرآنچه که می بیند، حس یا ادراک می کند، منفعل و متأثر می شود، رنگ می پذیرد و به شکل و صورت همان شی در می آید. با توجه به این که آدمی موجودی مکلف است و با اختیار خویش تصمیم می گیرد و عمل می کند اما در عین حال منفعل و متأثر از کردار خویش است، پس در نفسش از تمامی آنچه که متأثر می شود، صورتی حاصل می شود و صبغه ای بر جانش نقش می بندد که بر اثر تکرار مداوم آن عمل، صورت آن تبدیل به ملکه ای راسخه در نفس می شود که چون آدمی به سرای آخرت منتقل شود و حجاب ماده و طبیعت از مقابل چشمان حقیقت بینش کنار رود، چیزی ندارد جز نتایج اعمالش که منقش بر لوح دلش شده اند و همان ها را متجسم می بیند؛ حال اگر اعمال آدمی مطابق با فرامین الهی و حق و حقیقت باشد، آنها را به صورت حور و قصور و نعمت های بهشتی مشاهده می کند و اگر آن نفس تعلق به دنیای مذموم داشته باشد و ملکات نفسش پلیدی و ظلمت گناهان باشد، پس به همان ها واگذار می شود و آنها را به صورت صور موحشه ی قبیحه ی عذاب آور تجسم می کند و طبق روایات آن کس اگر از شیعیان گنه کار و اهل توحید باشد که دشمنی با ولایت اهل بیت(ع) نداشته، بعد از تحمل عذاب از آتش دوزخ خارج می گردد و به بهشت وارد می شود، اما اگر از کفار و دشمن ائمهی معصومین باشد، پس در جهنم مخلد خواهد ماند.

مسأله نفس و بدن از مسائل قدیم فلسفیِ مطرح درباره انسان است و با تحلیل های متنوعی از سوی فیلسوفان مورد بررسی قرار گرفته و تا کنون درباره آن نظریات متعددی ارائه گردیده است. از این میان صدرا و سرل نیز، هر یک بنابر نگرشِ هستی شناسانه ی خویش، تلاش نموده اند تا راه حلی به زعم خود، به واقع نزدیک تر، منطقی تر و بی اشکال تر را نسبت به آراء پیشین، ارائه نموده تا با تبیین آن بر معضلات مسأله فوق فائق آیند. صدرا با دیدگاهی «وحدت گرایانه، در عین حال غیر تحویل گرایانه» که بنابر آن انسان را در یک کلیت واحد و یک پارچه تعریف می کند؛ بدین صورت که اگر مادی است یا مجرد است، تنها یک حقیقت ذو مراتب است نه ترکیبی از دو وجود مجرد و مادی. سرل نیز با دیدگاهی که بر سرشت زیست شناختیِ حالات ذهنی تأکید دارد و خود آن را «طبیعی باوریِ زیست شناختی» نامیده است؛ به نحوی که نه موافق با انکار مدعیات مسلم از سوی مـادی باوران است و نه می پذیرد که ذهن، در عین این که جوهری مجـزاست، با بقیه عـالمی که می شناسیم در تلائم باشد. با این شباهت که هر دو متفکر را نه می توان از دوگانه انگاران جوهری قلمداد کرد و نه در زمره یگانه انگاران یا فیزیکالیست های رایج و مادی باور محسوب نمود و هر یک به نحوی راه حل پیشنهادی خود را موفق تر از دیگر آراء مطرح شده در این زمینه بر می شمرد و برای تبیین مدل پیشنهادی خود، به سراغ نگرشِ هستی شناسانه ی موجود زمانِ خود می رود و به اصلاحاتی بنیادین در آن ها می پردازد و با این تفاوت که هر یک، بر اساس مبانیِ هستی شناسانه ی مورد باور خویش، رویکردی را در حل مسأله در پیش گرفته است که به اختلافاتی اساسی، مانند تفاوت مبنایی در تبیین حقیقتِ ویژگیِ پدیده هایی ذهنی چون کیفی بودن و علیت، انجامیده است. به طوری که با وجود تمامی تشریح و تفصیلاتی که هر دو فیلسوف در حل مسأله نفس و بدن ارائه می دهند؛ آرای هر کدام از ایشان خالی از ابهامات نیست. ابهاماتی جدی که همچنان مسأله نفس و بدن را در استدلالی که هر دو بر مدعای خویش آورده اند، ناتمام باقی نهاده است.

«تناسخ؛ آری یا نه؟» نقد و بررسی دیدگاه استاد غلامرضا فیاضی در مسئله تناسخ با ابتنای بر اصول و مبانی صدرایی، نوشته ملیحه خدابنده بایگی است. نگارنده در این نوشتار، به بررسی، تحلیل و نقد یک به یک نقدهای اندیشمند معاصر،حجت الاسلام والمسلمین، غلامرضا فیاضی درباره تناسخ پرداخته و تمام آنها را ناتمام دانسته و به تناقضات و مغالطات متعدّدی که در دیدگاه وی موجود است اشاره کرده و در نظریه او را در این باره رد کرده‌است. درتعریف تناسخ در این اثر می‌خوانید: تناسخ، مفهوم و معنایی است که مقسم برای اقسام متعدّد و متکثّری قرار گرفته که بعضی از این اقسام در یکدیگر تداخل داشته و بعض دیگر باهم تباین و تغایر دارند. امّا آنچه در ابتدا و آغاز کلام در رابطه با تعریف اجمالی تناسخ می‌توان بیان کرد، آن است که تناسخ، تعلّق نفس به غیر است؛ چه آن غیر، بدن باشد، چه غیر بدن. تناسخ در تقسیمی‌به دو قسم مُلکی و ملکوتی، انقسام می‌یابد که هرکدام از این دو قسم نیز به دو قسم دیگر منقسم می‌شوند. تناسخ ملکی می‌تواند نزولی باشد و یا صعودی و گاهی هم می‌شود نه نزولی باشد و نه صعودی؛ مثل آنکه از بدن انسان به بدن انسان دیگر منتقل شود. تناسخ ملکوتی هم می‌تواند در باطن انجام گیرد که مبیّن تجسّم اعمال و مصحّح تمثّل صور و ظهور قیامت در دار عقبی است و می‌تواند در ظاهر انجام گیرد، یعنی در عالم طبیعت و در دار دنیا، ظاهر شود.

معاد یکی از اصول مهم ادیان آسمانی به شمار می آید.این مسأله،با موضوع انسان شناسی و نفس شناسی ارتباط گسترده ای دارد.همان طور که در باب انسان شناسی دیدگاههای گوناگونی وجود دارد،آراء مختلفی نیز در باب معاد مطرح است.معاد جسمانی یکی از اعتقادات و آموزه هایِ مُتقَن دین اسلام می باشد.حال ،آیا می توان این نظریه را با دلیل عقلی اثبات نمود؟ابن سینا به ناتوانی عقل در ارائه دلیل بر اثبات آن اعتراف کرده و بر این عقیده است که چون لسان شرع آن را تأیید می کند،باید به آن ایمان آورد.اما ملاصدرا بر اساس مبانی و اصول فلسفی خود همچون تجرد قوه خیال و شیئیت شیء به صورت آن است و چندین اصل مهم دیگر،این آموزه را با دلیل عقلی و بصورت منطقی، برهانی می سازد.وی چنین نتیجه می گیرد که نفس در آخرت از طریق قوّه خیال با تصوّر بدن خود و بدون مشارکت ماده،آن را در عالم خارج ایجاد می کند و وخالق این بدن، مجرد ولی بدنِ مخلوق،مادی و جسمانی است.وی تصریح می کند که نفس در هر عالَمی به مقتضای ذاتش بدنٌ مّا ئی را می طلبد که از آن جدا نمی شود. در این تحقیق ، به بررسی مدّعای ایشان پرداخته و آن را از حیث منطقی بررسی کردیم.اولین کسی که به نحو مبسوط به برهانی کردن معاد جسمانی پرداخته است، صدرالمتألهین شیرازی است. پیش از او، کسی این نظریه را با این مبانی و جزئیات،بصورت مستدلّ بیان نکرده است. با بررسی دیدگاه هائی که در مورد معاد جسمانی مطرح است،اَصالت تاریخی انتساب این نظریه،یعنی اثبات معاد جسمانی به ملاصدرا،روشن شده است.

اینکه اصالت با وجود است یا ماهیت، ازجمله مباحث کلیدی و پراهمیت در حکمت متعالیه است. ازآنجاکه بحث مزبور، همانند مباحث فلسفی فراوان دیگری در حکمت متعالیه، حاصل گفتمان فلسفی پیش از ملاصدراست، آن را می‌توان در آثار فیلسوفان پیشاصدرایی نیز به‌خوبی ردیابی کرد. سید سند (صدرالدین دشتکی) یکی از این فیلسوفان است. قول مشهور (ملاصدرا و برخی از شارحان وی) بر این است که او اصالت ماهوی است. در این مقاله پس از نشان‌دادن مطابقت‌نداشتن سخنان سید سند با اصالت ماهیت، این نتیجه به ‌دست ‌آمده است که اولاً ادعای اصالت ماهوی بودن سید سند که شارحان ملاصدرا مطرح کرده‌اند، بر اقوال ملاصدرا در این زمینه مبتنی است. ثانیاً چنین به‌نظر می‌رسد که ادعای ملاصدرا نیز براساس خوانش دقیق از عبارت‌های سید سند نیست، اگر نگوییم در مراجعه‌ی ناقص او به عبارت‌های سید سند ریشه دارد. لذا به‌نظر می‌رسد که نمی‌توان سید سند را اصالت ماهوی دانست.

به ظاهر، دست نوشته های ابن عربی خالی از واژۀ وحدت وجود و اثبات فلسفیِ آن است، اما همواره اثبات وحدت شخصی وجود در تاریخ عرفان نظری و حکمت متعالیه زیربنایی ترین مسئله و درعین حال پُر سروصدا بوده است. شارحان ابن عربی مانند ابن ترکه و همچنین ملاصدرا به اثبات فلسفی وحدت وجود پرداخته اند. به نظر نگارنده، روح عرفان ابن عربی وحدت وجودی است، اما به شیوۀ منطق علّی- معلولی روی خوشی نشان نمی دهد. ازاین روی، تلاش شده تا برمبنای آرای ابن عربی منطق جدید سه گانه ( فردی)استخراج شود تا براساس آن بتوان بهتر وحدت وجود را تبیین کرد. به گفتۀ ابن عربی تا فردیتی نباشد، ظهوری رخ نمی دهد و احدیت در باطن یگانۀ خود می ماند. از اهداف این مقاله فرا روی از شیوه مألوف منطقی است، به طوریکه قوام فلسفه در تبیین هستی برمبنای «علّیت» است - هرچند معلول عین ربط به علت باشد- اما در نگرش عرفانی که برمبنای «تجلی» است، شایسته نیست در تحلیل ساختار هستی به علّیت فروکاسته شود، بلکه سزاوار است شیوه تبیین تغییر کند. به همین خاطر این «فردیت» که بر منطق انسان کامل استوار است، سودای آن دارد تا در تمامی مراتب وجود یعنی زبان، ذهن، گزاره و حضرت شیوۀ یگانۀ خود را نشان دهد و بین وجود حقیقی و عاریتی تفاوت بگذارد.

اگزیستانسیالیسم الحادی با رویکردی این جهانی به تحلیل انسان پرداخته و با نفی متافیزیک، وجود روح انسانی را منتفی می‌داند؛ انسان دارای وجودی تصادفی و متناهی است و خود باید معنا بخش زندگی رو به مرگ خویش باشد. سرانجام این زندگی عبث و بیهوده، مرگی است که همه‌ی تلاش بشر برای فرار از نابودی و نیل به جاودانگی را محکوم به یاس و ناامیدی می‌کند. اما در حکمت صدرایی انسان متشکل از جسم میرا و روح نامیرا است و شخصیت حقیقی انسان، روح جاودانه‌ی اوست. روح با هدف تعالی و پس از طی مراحل کمال و بی نیازی از جسم مادی آن را رها کرده و به حیات ابدی خویش ادامه می‌دهد، تا مرگ سرآغازی باشد بر زندگی حقیقی، رهیدن از ‌‌قفس تن و همچنین ارمغان آور امید و بیداری در انسان‌. در این مقاله بر آنیم تا با تبیین ماهیت مرگ، به بررسی و مقایسه نقش مرگ در معنابخشی به زندگی از نگاه این دو مکتب بپردازیم.

در بحث ربط ذات با صفات خداوند، کمتر از رابطۀ صفات فعلی خداوند با ذات الهی سخن گفته شده است. مسئله این است درحالی‌که ذات خداوند، ثابت و لایتغیر است و صفات فعلی خدا حادث، متغیر و محدودند، چگونه ذات ثابت الهی با صفات فعلی متغیر مرتبط می‌شود که خللی بر بساطت خداوند لازم نیاید؟ این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تبیین ملاصدرا از رابطۀ صفات فعلیه با ذات خداوند می‌پردازد. ملاصدرا با توجه به مبنای تشکیک در وجود، صفات خداوند را ذو مراتب می‌داند که این صفات از مرتبه ذات تا مرتبۀ فعل خداوند را شامل می‌شوند و در هر مرتبه، احکام خاص همان مرتبه را دارند. ایشان با تمسک به «قیومیت الهی» و «اضافه اشراقیه» و قاعده «بسیط‌الحقیقه»، صفات فعلیه را به‌گونه‌ای با ذات خداوند مرتبط می‌کند که گردی از کثرت بر ذات بسیط خداوند نمی‌نشیند. در پایان، به بعضی از نتایج کلامی بحث اشاره می‌شود.