جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتألهين در جاي‌جاي آثار خود در کنار استفاده از عقل نظري و روش بحثي، از راه وجدان سخن به ميان مي‌آورد. از منظر او وجدان، شهودي است بر پايه علم حضوري؛ بنابراين مي‌تواند راه‌گشاي بسياري از مسائل دشوار مبدأ و معاد باشد. در مقابل ميرزامهدي اصفهاني مباني اعتقادي خود را تنها بر اساس ادراک وجداني استوار ساخته است. در اين ادراک، حقايق خارجي بدون هيچ‌گونه اتصال وجودي، همان‎گونه که هستند کشف مي‌گردند. هدف از اين نوشتار بررسي رابطه متقابل عقل و وجدان از منظر اين دو متفکر است. روشن خواهد شد که اگرچه صدرالمتألهين کارکردهاي متقابل مهمي را براي عقل و وجدان قائل است؛ اما اين دو مسير معرفتي را در کنار هم مي‌داند؛ در مقابل، ميرزاي اصفهاني اساساً اين دو مسير را جدا نمي‌داند، بلکه از نظر او معقولات بخشي از متعلقات وجدان هستند و به تعبير دقيق‌تر، بخشي از وجدانيات ما در مشهد عقل حاصل مي‌گردد.

در آيات و روايات متعددي از عالم قبر و عذاب و ثواب انسان در آن سخن رفته است. ازاين‎رو دانشمندان مسلمان به تبيين آنها پرداخته و بالطبع، هريک از متکلمان، فيلسوفان و مفسران براساس مباني خاص خود تبيين متفاوتي ارائه کرده‎اند. از جمله صدرالمتألهين، حکيم و مفسر دانشمند در مواضع متعددي از آثار خود ضمن بيان حيات‌هاي چهارگانه انسان، تبيين جديدي از حقيقت قبر به دست داده و عذاب و ثواب قبر را نيز به دو گونه تبيين کرده است: تبيين مبتني بر تمثل اخلاق و اعمال و رفع حجب و نيز تبيين مبتني بر ادراک وهمي‌عذاب و ثواب. در اين مقاله تلاش مي‎شود ضمن گزارش تبيين‌هاي صدرايي و مباني او، ديدگاه او با برخي آموزه‎هاي ديني در اين زمينه سنجيده شود. نتيجه اينکه تبيين‎هاي صدرايي از عناصر آموزه ديني معاد، هرچند مي‌تواند پاسخ‎گوي برخي شبهات باشد، با در نظر گرفتن ظواهر ديني، نيازمند تأملات بيشتر و مطالعات دقيق‌تري است.

نوشتار حاضر بررسی و شرحی بر چند نکته از نظریات ابن عربی و ملاصدرا دربارة انسان کامل است. اهمیت انسان کامل تنها یک رویکرد صرف نیست، بلکه رویکردهای مختلفی از جمله فلسفی، معرفتی، اجتماعی و فردی را نیز شامل می‌شود. از این‌رو، بحث انسان کامل همچون منشوری است که دارای تجلیات گوناگون است. در این میان، ابن عربی بیش از دیگران به این مهم عنایت ورزیده است. ابن عربی «انسان کامل» را علت پیدایش خلقت و عامل تداوم آن می‌داند. از طرفی هم ملاصدرا با ارائة مبانی حکمی- فلسفی، همچون اصالت وجود و حرکت جوهری توانسته مسئلة انسان کامل و نفس او را از مرحله‌ای به مرحله‌ای دیگر ببرد. در نظر وی، انسان کامل دارای دو حرکت است: یکی حرکت صعودی به سوی حق برای تکمیل ذات خود و دیگری نزولی برای تکمیل نفوس خلایق. در حرکت اول، غایت سالک راه کمال، مقام فنا و محو است و ممکن است به بقا و محو بازنگردد و در ذات مستغرق و از خلق محجوب باشد. اما در حرکت دوم، بعد از محو رجوع به خود می‌کند و در عین جمع به تفصیل نظر می‌نماید و سینه‌اش وسعت خلق و حق را به هم می‌رساند. "با توجه به اینکه حقایق اشیا در عالم عقلی ثابت بوده و تحت عنوان قلم الهی مطرح است و در عالم نفسانی مسمای به «لوح محفوظ» و «ام الکتاب» و در الواح قدری منسوب به «محو و اثبات» است و همه در کتاب علم رحمانی مکتوب است، همانند مهندسی که ابتدا نقشة خانه را در ذهن خود ترسیم می‌کند و سپس به اجرا می‌گذارد، خداوند نیز صورت عالم نزدش حاضر است و سپس آن را به اجرا و خلق می‌گذارد (شیرازی، الشواهد الربوبیة 1360: 349 - 352). به عقیدة ابن عربی، محمد’ اکمل نوع انسانی و اول دلیل بر رب خود است، زیرا رب جز به مربوب ظاهر نمی‌شود و جز به مظهر خود مبین نمی‌گردد و جمیع کمالات او به وجود این انسان کامل ظاهر می‌شود، به دلیل اینکه انسان کامل، جوامع کلم و امهات حقایق الهیه بوده و اول دلیل بر اسم اعظم الهی است (ابن عربی، فصوص الحکم: 214). همان‌طور که برای ملائک طبقات متفاوت در وجود نزولی است که اشرف آنها عقول فعاله هستند، برای انسان نیز درجات متفاوتی در صعود وجود دارد که اشرف و اکمل آنها درجة ارواح نبوی (عقل بالفعل) بوده که مکمل نفوس و عقول و شفیع خلایق نزد خداست و بین اینها و خدا واسطه‌ای وجود ندارد (شیرازی، تفسیر القرآن الکریم: 3/ 59 – 71؛ 2/ 358 - 359)."

عدالت سیاسی از مفاهیم اصلی، پرسروصدا و چالش برانگیز حوزه سیاست در طول تاریخ زندگی سیاسی بشریت بوده است. از این رو مکاتب مختلف بر اساس جهانبینی و مبانی فکری خود به تبیین آن پرداخته اند. مکتب حکمت متعالیه یکی از مکاتب حکمی در حوزه اندیشه اسلامی است که پایه های اصلی آن براساس اصالت، وحدت و تشکیک در وجود شکل گرفته است. براین اساس هدف از مقاله حاضر بررسی پیشرفت عدالت سیاسی از منظر حکمت متعالیه است و از روش تحلیل محتوا استفاده شده است فرضیه ای که نگارنده آن را مطرح کرده این است که، پیشرفت عدالت سیاسی از منظرحکمت متعالیه متعالی و مبتنی بر سیر تحول و شدن انسانی و حرکت درونی و معنوی انسان در جامعه با حضور موثر عنصر اختیار و حرکت جوهری و نقش ارادی انسان و افزون بر این شناختن حقیقت و عمل کردن به آن در جهت ظهور عدالت سیاسی در جامعه است.

مسئلۀ شر بیش از آن که به وجه قرینه­ای و با اتکا به برخی شرور گزاف و ظاهراً بی­هدف یا انبوهی ناملایمات زندگی انسان، وجود خداوند و اوصاف کمالی او را به چالش کشد، در ساختاری منطقی، اعتقاد به خداوندی عالم، قادر و خیر محض را با وجود شرور در جهان هستی به طور منطقی ناسازگار می­یابد. پیداست که اعتبار این استدلال منطقی در گرو صدق یا محتمل الصدق بودن گزارۀ الحاقی آن خواهد بود و این در حالی است که انگاره نظام احسن برآمده از علم عنایی خداوند از منظر فیلسوفانی چون ملاصدرا با عطف نظر به وجوهی چون تضاد و تزاحم در جهان مادی، جزءنگری انسان این جهانی، نسبیت شرور، دخول بالعرض شر در قضای الهی و ... بر نادرستی این گزارۀ الحاقی پای می­فشرد. مقاله پیش­رو می­کوشد تا با نگاهی دقیق به استدلال منطقی ملحدین و گزارۀ الحاقی مورد نظر آنان، دفاع ملاصدرا در برابر مسئله منطقی شر را مطرح و تاب و توان آن را بررسی کند.

با توجه به اهمیت مسأله نفس در بین فلاسفه و حکما در طول تاریخ اندیشه بشر، این پژوهش درصدد است نقاط اشتراک و افتراق دیدگاه ملاصدرا و آقا علی زنوزی را در باب نفس و قوا و نسبت بین آن‎ها، مورد بررسی قرار دهد. ملاصدرا براساس مبانی فکری خود که عمده آ‎ن‎ها اصالت و تشکیک وجود و حرکت جوهری است، قوا را مراتب وجودی نفس واحد به شمار آورده و از تشکیک مراتب سخن گفته است. آقا‌علی مدرس زنوزی یکی از چهره‎های شاخص حکمت صدرایی، به جای تشکیک در مراتب، از ترکیب در مراتب سخن رانده است. این پژوهش روشن ساخته است که اختلاف این دو دیدگاه، به نحوه نگاه این دو فیلسوف به یک واقعیت واحد وابسته و از اختلاف مبانی این دو فیلسوف نشأت نمی‎گیرد و این‎که صدرا با توجه بیشتر به بحث اصالت وجود از حرکت جوهری بحث تشکیک آن را مورد توجه قرار داده است، ولی آقا‌علی با تکیه بر مباحث هیولی و صورت، بیشتر به بحث ترکیب پرداخته است. نگارنده در حد توان کوشید تبیین روشنی از دیدگاه این دو حکیم ارائه دهد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

حکمت متعالیه صدرالمتالهین همچنان مخالفانی دارد که آن را مکتبی التقاطی می دانند که آموزه های هستی شناختی را بدون تحفظ بر روش فلسفی، از حوزه های گوناگون معرفتی (فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، عرفان، کلام و متون اسلامی) برگرفته و در ساختاری نامنسجم گردآورده است. این مقاله می کوشد با تکیه بر اظهارات صدرالمتالهین، با روشی وصفی - تحلیلی، ویژگی های منحصر به فرد روش شناختی حکمت متعالیه را که وجه متمایز آن از دیگر مکاتب هستی شناسی است، ارایه و نشان دهد که حکمت متعالیه، در عین بهره مندی از دستاوردهای حوزه های مختلف هستی شناسی در تمدن اسلامی، یک مکتب کاملا فلسفی و پای بندی به روش فلسفی در اثبات و نفی گزاره های مورد نظر است.نقد روش شناختی عرفان نظری از دیدگاه حکمت متعالیه، تمایز روش شناختی حکمت متعالیه با حکمت اشراق، جایگاه شهود و آموزه های دینی در حکمت متعالیه، مقایسه روش نقلی با روش عقلی و شهودی در وصول به حقایق هستی شناختی، اصطلاح شناسی «عقل منور» و «برهان کشفی» در حکمت متعالیه و تبلور مطالعه میان رشته ای در حکمت متعالیه از جمله مباحث این مقاله هستند.