جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تضارب آراء مفسران، یکی از قراین دست‌یابی به مقاصد آیات الهی است. رفع اجمال و گزینش دیدگاه مختار در آیه 67 سوره یوسف×: «وَ قَالَ یَا بَنیَّ لا تَدْخُلُواْ مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَ ادْخُلُواْ مِنْ أ‌َبْوَابٍ مُتَفَرِّقَه» به طریق تجمیع و تحلیل آراء مفسّران فریقین در این مقاله مدّ نظر است. پرسش اساسی پژوهش حاضر که به روش توصیفی، تحلیلی و نقلی نگارش یافته،‌ جستجو از علت دستور یعقوب× به فرزندان، در خصوص تفرّق در ورود به مصر، از طریق درهای متفاوت است که در آیه 67 سوره یوسف× به اجمال واگذار شده است. دستاورد پژوهش، دست‌یابی به هشت و پنج دیدگاه، به ترتیب، از سوی مفسران شیعه و سنی است که در نهایت، این نتیجه به‌دست می‌آید: دیدگاهی‌ که از کمترین مناقشه برخوردار است، علت تفرّق فرزندان برطرف کردن موانع وصول بنیامین به یوسف× است.

بحث درباره اهمیت نام ها، به ویژه نام های خداوند بحث پیچیده ای است. در دوره های باستان نام یک شخص یا خدا با شخصیت و هویت وی برابر بود و آگاهی از نام خدا یا شخص کارکردی جادویی داشت. مساله نام در عهد عتیق نمود ویژه ای دارد. خداوند در عهد عتیق با نام های گوناگونی چون ال، ال شدای، الوهیم، ادونای و یهوه خوانده می شود. برخی از این نام ها بسیار کهن اند و برخی دیگر خاستگاهی سامی دارند. ال اصطلاحی رایج برای خدا در همه قبایل سامی، و یهوه نام شخصی خدای بنی اسرائیل است. به زبان آوردن نام شخصی خدا تابو بود و گناهی بزرگ به شمار می آمد. بنابراین، برای حفظ حرمت نام مقدس، اصطلاح ادونای (سرور) جایگزین آن شد. هر یک از نام هایی که در عهد عتیق برای خدا بکار رفته، سیمایی متفاوت از خدای بنی اسرائیل را ارائه می دهد. برای نمونه، ال خدایی رئوف، و الوهیم، داور است. نام یهوه در جایی نشانگر صفت رحمت خداست و در جای دیگر از او خدایی انتقام جو می سازد. پژوهش حاضر در چارچوب یهودیت باستانی و با رویکردی توصیفی - تاریخی در حد توان می کوشد جنبه های گوناگون این مساله را بازنماید.

در دایرة المعارف جودائیکا[1]، باثجا بایِر[2]، سرگذشت حضرت یوسف را بر اساس کتاب مقدّس یهود بیان می­کند. توضیح می­دهد که چرا و چگونه برادران سعی در حذف یوسف داشتند؛ فروختن یوسف به صدر اعظم فرعون ـ پوتیفار ـ را شرح می­دهد؛ توضیح می‌دهد که چگونه داشتن علم تعبیر رؤیا، درایت و پاک‌دامنی سبب می­شود که او از زندان آزاد شود و به مقام و جایگاهی عالی در مصر دست پیدا کند و جایگاه یوسف را بعد از آزاد شدن از زندان بر می­شمرد. این مقاله هم‌چنین ویژگی­های اخلاقی مثبت و منفی یوسف را بیان می­کند و شرح می­دهد که چگونه خاخام­ها از نکات مثبت زندگی او برای مواعظ اخلاقی استفاده می­کنند. در پایان، سرگذشت یوسف را بر اساس قرآن، بازگو می­کند. سرگذشت حضرت یوسف در کتاب مقدّس یهود بر مبنای آیات قرآنی، نقد و موارد اختلافی آن با قرآن بیان شده است. با توجّه به اینکه کتاب مقدّس یهود و قرآن از یک منبع أخذ شده­اند لذا کلیّات داستان در هر دو کتاب مشترک است ولی در بیان بعضی جزئیات، اختلافاتی وجود دارد. روش تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است.

این کتاب در برگیرنده سلسله مباحث آیت الله شهید دکتر بهشتی است که بین سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ در جلسات تفسیر قرآنی که در شامگاه هر یکشنبه با عنوان کتاب “مکتب قرآن” تشکیل میشده، ایراد گردیده است. دکتر بهشتی در این جلسات به تفسیر و توضیح آیات ۱۰۲ تا ۱۱۰ سوره آل عمران و مبحث بسیار ارزنده و در عین حال به فراموشی سپرده شده امر به معروف و نهی از منکر میپرداخت. بي‌ عدالتي‌يي‌ كه‌ به‌واسطه‌ كج‌فهمي‌ها يا برداشتهاي‌ سطحي‌ از يك‌ سو و اعمال‌ و اجراي‌ ناصحيح‌ اين‌ اصل‌ در ميان‌ مسلمين‌ از دگر سوي‌ بر اين‌ تكليف‌ مهم‌ و انسان‌ ساز روا گرديده‌ بسي‌ تأسفبار است. آنگاه‌ كه‌ نقش‌ بنيادين‌ اين‌ اصل‌ در شناخت‌ خير و شر، پسنديده‌ و ناپسند، بايد و نبايد در نظر گرفته‌ شود، و آنگاه‌ كه‌ كاركرد اجتماعي‌ آن‌ در سالم‌ سازي‌ محيط‌ اجتماعي‌ و فراهم‌ نمودن‌ زمينه‌ و شرايط‌ مناسب‌ براي‌ اعمال‌ انتخابگري‌ انسانها فهم‌ شود، پيامدهاي‌ زيانبار اين‌ غفلت‌ و جهالت‌ بيشتر و بيشتر آشكار مي‌گردد. بحت‌ و گفتگو دربارة‌ داوريهاي‌ اخلاقي‌ و ارزشي‌ انسان‌ در پاسخ‌ به‌ اينكه‌ بايد چه‌ انجام‌ دهد و به‌ چه‌ كاري‌ مبادرت‌ نورزد، عمري‌ به‌ درازاي‌ زندگاني‌ بشر دارد. بخش‌ مهمي‌ از فلسفة‌ اخلاق‌ و حكمت‌ عملي‌ را در تاريخ‌ انديشة‌ بشر همين‌ بحث‌ به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است. دغدغه‌ و دل‌نگراني‌ هر انسان‌ در تمامي‌ لحظات‌ زندگي‌ خود اين‌ است‌ كه‌ درست‌ را از نادرست‌ تميز دهد و بايد و نبايد زندگاني‌ خويش‌ را بشناسد و راه‌ خويش‌ را از ميان‌ هزارراهه‌هايي‌ كه‌ در برابر او دام‌ و دامن‌ گسترانده‌ بيابد. اين‌ از آن‌ روست‌ كه‌ «انسان‌ موجودي‌ است‌ كه‌ بايد انتخابگر به‌ دنيا بيايد، انتخابگر بزرگ‌ شود، انتخابگر زندگي‌ كند، انتخابگر به‌ راه‌ فساد برود، انتخابگر به‌ راه‌ اصلاح‌ برود»(ص‌(177 و اين‌ خود طرح‌ كلي‌ جامعه‌ اسلامي‌ و چهارچوب‌ اعمال‌ قدرت‌ حكومت‌ اسلامي‌ را تعيين‌ مي‌كند؛ چرا كه‌ «تا لحظة‌ مرگ‌ هرگز نبايد زمينة‌ انتخاب‌ از دست‌ انسان‌ گرفته‌ شود» و در نتيجه‌ «نظام‌ اجتماعي‌ و اقتصادي‌ اسلام‌ را، نظام‌ تربيتي‌ اسلام‌ را، نظام‌ كيفر و مجازات‌ و حقوق‌ جزايي‌ اسلام‌ را، نظام‌ مدني‌ و حقوق‌ مدني‌ و اداري‌ اسلام‌ را، همه‌ را بايد پس‌ از توجه‌ به‌ اين‌ اصل‌ شناخت. هر جا انسان‌ از انتخابگري‌ بيفتد ديگر انسان‌ نيست.»(ص‌(178 اما اسباب‌ و عواملي‌ هستند كه‌ همواره‌ اين‌ انتخابگري‌ را مورد تهديد قرار مي‌دهند: «انسان‌ اسلام‌ نه‌ زير ضربات‌ تازيانة‌ تبليغات‌ شهوت‌انگيز انتخابگري‌اش‌ را از دست‌ مي‌دهد… و نه‌ زير ضربات‌ كشنده‌ فقر و ناداري‌ و ضربات‌ مهلك‌ اقتصادي.»(ص‌(177 و اينجاست‌ كه‌ نقش‌ سازنده‌ و حياتي‌ اصل‌ فراموش‌ شده‌ (و يا آميخته‌ با فهمي‌ تنگ‌نظرانه‌ و محدود) امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر روشن‌ مي‌شود. واداشتن‌ به‌ پسنديده‌ (بدون‌ تحميل) و بازداشتن‌ از ناپسند (به‌ دور از تجسس‌ و تفحص‌ غير اخلاقي) ضامن‌ بقاي‌ سلامت‌ جامعة‌ اسلامي‌ است. اين‌ بيش‌ و كم‌ همان‌ مفهومي‌ است‌ كه‌ در فرهنگ‌ امروز بشر، خصوصاً‌ آنجا كه‌ به‌ مبارزه‌ با مفاسد اجتماعي‌ ناشي‌ از روابط‌ قدرت‌ مربوط‌ مي‌شود، با عنوان‌ نقد اجتماعي‌ شناخته‌ شده‌ است. دامنة‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ همة‌ ساختارها و نهادهاي‌ اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي‌ و سياسي‌ جامعة‌ اسلامي‌ گسترده‌ است، چنانكه‌ لازمة‌ برخورداري‌ از حكومت‌ حق‌ و عدل‌ مشروط‌ است‌ به‌ رعايت‌ كامل‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر. هر نوع‌ قدرتي‌ را كه‌ شما در جامعه‌ فرض‌ كنيد در معرض‌ خطر انحراف‌ از حق‌ است. اين‌ شما و اين‌ جامعه‌ هستيد كه‌ بايد با توجه‌ به‌ اهميت‌ و نقش‌ بسيار مؤ‌ثر صاحبان‌ قدرت‌ و كساني‌ كه‌ بر منصبهاي‌ گوناگون‌ اجتماعي‌ تكيه‌ زده‌اند در سعادت‌ خود بكوشيد.» گسترة‌ اين‌ اصل، به‌لحاظ‌ عاملان‌ اجراي‌ آن، همة‌ آحاد امت‌ اسلامي‌ هستند، چرا كه‌ بنا به‌ نص‌ صريح‌ كتاب‌ و سنت، «فرد فرد شما بايد بدانيد راه‌ رسيدن‌ به‌ سعادت‌ و راه‌ رسيدن‌ به‌ حكومت‌ حق‌ و عدل‌ اين‌ است‌ كه‌ شما از طريق‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ چنين‌ هدفي‌ برسيد.»(صص‌160-161 ) محور جالب‌ توجه‌ ديگر در مجموعه‌ بحثهايي‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ مراتب‌ شناخت‌ معروف‌ و منكر است. دكتر بهشتي‌ براي‌ اين‌ شناخت‌ مراحلي‌ برشمرده‌ است: علي‌ الاصول‌ خير و شر همه‌كس‌فهم‌ و همه‌كس‌شناس‌ است؛ هر چند كه‌ گاه‌ داراي‌ پيچيدگيهايي‌ است‌ كه‌ انديشه‌ورزي‌ بيشتر مي‌طلبد و در خور ورزيدگان‌ عالم‌ و فكر و انديشه‌ است، و گاه‌ در دايرة‌ شناساييهايي‌ از زاوية‌ ديد امام‌ صورت‌ مي‌گيرد: همو كه‌ چون‌ مسئوليت‌ رهبري‌ جامعه‌ را به‌عهده‌ دارد در محاسبة‌ جنبه‌هاي‌ مثبت‌ و منفي‌ هر تصميم‌ بايد از منظري‌ عام‌تر، مصالح‌ عامة‌ مسلمين‌ را نيز در نظر گيرد. چنانچه‌ ملاحظه‌ خواهد شد، مباحث‌ اين‌ كتاب‌ مملو از برداشتهاي‌ اصولي، همه‌سونگر و نظام‌مندي‌ است‌ كه‌ درصدد پاسخ‌يابي‌ به‌ پرسشهاي‌ زمان‌ ما از دين‌ است. اين‌ مجموعه‌ شامل‌ پانزده‌ گفتار بوده‌ كه‌ با وجود تلاش‌ فراوان، بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد دكتر بهشتي‌ تا زمان‌ انتشار كتاب‌ موفق‌ به‌ يافتن‌ نوارهاي‌ پنج‌ جلسة‌ مفقود نشده‌ است. به‌ همين‌ دليل‌ برخي‌ از جلسات‌ ناقص‌ مي‌باشند. در عين‌ حال، از آنجا كه‌ شيوة‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ روال‌ بوده‌ است‌ كه‌ معمولاً‌ خلاصة‌ مطالب‌ جلسات‌ پيشين‌ را در ابتداي‌ هر جلسه‌ باز گويد مي‌تواند به‌عنوان‌ يك‌ مجموعة‌ كامل‌ مورد استفاده‌ قرار گيرد.

اسرائیل نام دیگر حضرت یعقوب بود و فرزندان آن حضرت را بنی‌اسرائیل می‌گفتند. با همه اینها شواهد و قرائن نشان‌دهنده انحراف و انحطاط آنهاست به طوری که قرآن کریم ایشان را سرسخت‌ترین دشمن مومنین می‌خواند و ویژگی‌هایی چون تبعیت از شیطان و هواهای نفسانی، شرک به خدا و کشتن انبیاء الهی را برایشان بیان می‌کند. از آنجا که بیشترین بخش تاریخی قرآن مربوط به این قوم است، این نوشتار برآن است تا ریشه‌های انحراف آنها را از منظر قرآن بررسی نماید.

الگوها می توانند کمک موثری به فرایند تربیت اخلاقی و نتیجه بخش بودن آنها کنند به ویژه آنکه این الگو متخذ از آموزه های وحیانی و بر اساس رفتار پیامبران باشد. مطالعه و تحلیل سوره یوسف علیه السلام به عنوان یکی از سوره هایی که رفتارهای اخلاقی را به تصویر کشیده است در این زمینه راهگشاست. مجموعه روابط درون شخصی بین شخصی، فراشخصی و برون شخصی در این سوره ارائه شده است که در این بین رابطه متقابل حضرت یعقوب و فرزندان می تواند به عنوان الگوی ارتباطی مطرح شود. در این مقاله ضمن تحلیل برخی اصول حاکم بر رفتار فیمابین یعقوب و فرزندان بر اساس معیار های اخلاق اسلامی به بررسی و حل چالش های اخلاقی در این روابط بر اساس گزارش قرآن خواهیم پرداخت.