مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تحقيق پيش‌رو عليت و تبيين را از دو ديدگاه فلسفي، يعني حکمت متعاليه به‌عنوان ميراث فلسفي فعال جهان اسلام و رئاليسم انتقادي به‌عنوان يکي از رويکردهاي مطرح در فلسفه علم و فلسفه علوم اجتماعي مورد بررسي قرار داده است. اين تحقيق با دنبال کردن پرسش‌ها و محورهايي نسبتاً يکسان و سازگار با موضوع، بحث خود را به پيش برده است و تلاش کرده با تمرکز بر مباحث طرفين درباره اصل عليت، ابتدا ديدگاه آنان را درباره اين اصل ارائه نمايد و سپس مبتني بر تحليل آن‌ها از عليت، الگوي کلي تبيين در هريک از دو ديدگاه را معرفي کرده و مورد مقايسه قرار دهد. شيوه پردازش و ارائه مطالب به‌گونه‌اي است که طي فصول اوليه، خواننده را آماده مقايسه نهايي مي‌کند؛ به‌علاوه مي‌تواند با محوريت موضوع تبيين و عليت، به‌صورت دو متن مستقل درباره هريک از دو جريان فلسفي فوق، مورداستفاده دانش‌پژوهان علاقه‌مند قرار گيرد.

جوادی آملی تعقل در دین را به معنای استفاده منضبط از روش عقلی-فلسفی در آن دانسته و دارای حجیت ذاتی می داند.سیدان نیز بر عقلانیت معرفت دینی تاکید می کند اما استفاده از روش عقلی–فلسفی در آن را جایز نمی داند.به نظر میرسد عقلانیت معرفت دینی و معیار آن از منظر سیدان از همسویی و هم پوشانی لازم در صدر و ذیل مباحث وی برخوردار نیست.اتخاذ عقل فطری یا صریح به عنوان معیار،دارای ابهام و اجمال در چیستی آن است.از حیث هستی شناختی و معرفت شناختی نیز چنین عقلی ارتباط حقیقی با معرفت دینی نخواهد داشت.چرا که تعقل در دین معنایی غیر از بهره گیری از استدلال منطقی معتبر و برهان یقینی ندارد.گذشته از آنکه درک همه شمول ملاک بودن خود عقل فطری نیز بدون استفاده از روش عقلی-فلسفی ممکن نبوده و حتی برای مخالفت منطقی با استدلال نیز چاره ای جز استفاده از استدلال منطقی وجود ندارد.در نتیجه ادعای تعقل در دین با چشم پوشی از چنین روشی،خود شکن است.چنین رویکردی سبب خلل در فهم کتاب و سنت و تفهیم آن به دیگران خواهد شد.در این نوشتار چیستی عقلانیت -ارتباط وجودی و شناختاری آن با معرفت دینی و معیار عقلانیت آن را به صورت تطبیقی از منظر هر یک از دو طرف تبیین کرده و اشکالات مترتب بر مبانی نگره تفکیک در هر قسمت را بیان خواهیم کرد.

یکی از مسائل مهم و کلیدی در بحث از حکمت عملی، شناسایی جایگاه آن در طبقه‌بندی دانش‌ها است چرا که تصویری کلان و روشن از موقعیت این علم در اختیار می‌نهد. نوشتار حاضر به جهت نقش ویژه‌ای که فارابی در نشان دادن هویت، روش و کارکرد حکمت عملی از راه بررسی دانشی آن دارد، به بیان نظام طبقه‌بندی علوم و جایگاه حکمت عملی در این نظام و نسبت این حکمت با شاخه‌های آن از نگاه فارابی پرداخته و در این باره با بررسی نگاشته‌های وی تلاش دارد به ترتیب وجود این سه دیدگاه در آثار فارابی اثبات گردند: 1. حکمت عملی یک دانش قیاسی است و با علوم غیر قیاسی و صرفا عملی (حِرَف و فنون و انواع هنر) متفاوت است. 2. حکمت عملی یک دانش قیاسی برهانی است و با علوم قیاسی غیر فلسفی که از روش برهان بهره نمی‌گیرند یعنی جدل، سفسطه، خطابه و شعر متفاوت است. 3. حکمت عملی دارای دو جزء اخلاق (صناعت خُلقیه) و سیاست (فلسفه سیاسیه) است و مراد از اخلاق نیز دانش بررسی کننده صرف اخلاق فردی نیست بلکه دانشی است که اخلاق انسان به ما هو انسان در همه حیطه‌های زیست ارادی بشر را بررسی می‌کند و مراد از سیاست هم تدبیر اجتماع مدنی مشتمل بر اجتماع‌های خُرد و منزلی است.

اصل فاعلیت زیر بنای هستی‌شناختی فلسفه مشاء است و به نظر می‌رسد تفسیر سینوی از علیت فاعلی در رابطه وجودی میان کلیه مبادی عالیه و موجودات سافل از قبیل رابطه هستی‌شناختی میان باری تعالی و نظام آفرینش و رابطه وجودی میان نفس مجرد انسانی و قوای آن تأثیر گذر بوده است. فاعلیتِ مبتنی بر سنخیت میان علل و معالیل فاعلی، رابطه ماهوی و کثرت تباینی انعزالی میان این واقعیات عینی را به کلی منتفی کرده و تشکیک و تفاضل وجودی میان آنها را به اثبات می‌رساند. البته مطابق با قواعد کلان هستی‌شناختی فاعلیت، مقتضی وجود متغایر غیر بیگانه علت و معلول است و مبادی عالی را موجود مغایر و غیر بیگانه از معالیل شان می‌کند و به معالیل وجود رابطی می‌بخشد. بدین ترتیب وحدت شخصی وجود علت و کثرت شأنی معلول در حکمت سینوی قابل اثبات نیست بلکه نوعی وحدت تشکیکی به معنای وحدت وجود و کثرت موجود در بخشی از مباحث هستی‌شناختی مانند خداشناسی و انسان‌شناسی او و همفکرانش یافت می‌شود.