مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار دربردارنده بیست گفتار در باب معرفت می باشد که حاصل یک سلسله از سخنرانی های استاد در سالهای ۱۳۸۳، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ می باشد. گفتنی این سخنرانی ها به گونه ای شیوا و روان تنظیم شده و عنوان بندی مناسبی برای مطالب و موضوعات آن ذکر شده است. علاوه بر این، مصادر آیات، روایات و مطالب آن نیز به طور کامل استخراج شده است. کتاب حاضر شامل مطالب متنوع و مفیدی است که به همت مرکز نشر دارالعرفان تنظیم و منتشر شده است.

بی‌تردید، وقتی می‌توان به درکی عمیق و همه‌جانبه از معنویت دینی رسید و بر آن اساس، جایگاه و وزن آن را در مصاف با معنویت غیردینی (سکولار) تعیین نمود که مبانی این معنویت کاملاً تبیین شده باشد. این مبانی در ابعاد پنج‌گانة هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، غایت‌شناختی و ارزش‌شناختی قابل بررسی است. این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی با تمرکز بر یکی از این مبانی، یعنی مبانی معرفت‌شناختی معنویت، کوشیده است نقش و وزن منابع شناختی درون‌زای انسان، یعنی شهود، فطرت و عقل و نیز منبع برون‌زای وحی در شکل‌گیری و جهت‌دهی به معنویت را تبیین کند و در ادامه با توجه به چالش‌های اساسی که در فضای معنویت غیردینی با عقلانیت وجود دارد، نقش عقلانیت و واقع‌گرایی را در معنویت دینی و اصیل و سازوکار ارتباطی و تأثیر عقلانیت در ابعاد بینشی، گرایشی و کنشی معنویت بررسی کند. در نهایت، با توجه به نگاه روشنفکران دینی و معنوی که میان تعبد و تعقل فاصله انداخته، جمع میان آن دو را ناممکن تلقی ‌نموده‌اند، به برخی از شبهات این عرصه پاسخ داده است.

دیدگاه ملاصدرا دربارة ادراک غیر، حاصل مطالعة عمیق و نقد جدی آراء مشائین و اشراقیین بویژه ابن‌سینا و سهروردی است و فهم دقیق آن مستلزم توجه بیشتر به این نقدهاست، اهمیت نقادیهای صدرا از آنروست که تنها به لا‌یه‌های بیرونی و ظاهری یک اندیشه محدود نمیشود بلکه تا رسیدن به لا‌یه‌های درونی و مبانی اصلی ادامه می‌یابد و در صورت مخدوش بودن به وضع مبانی جدید منتهی میشود. سهروردی ادراک غیر را اضافه میداند. صدرا این نظریه را مورد انتقاد قرار داده، رد میکند؛ زیرا آن را مبتنی بر اصولی میداند که از نظر وی بهیچوجه قابل قبول نیستند. برخی از این اصول مهم عبارتند از: اصالت ماهیت و تشکیک در آن و نفی اتحاد عالم و معلوم. صدرا نقطه مقابل این اصول را اثبات میکند و برخلا‌ف سهروردی تفسیر خود از ادراک غیر را براساس اعتقاد به اصالت وجود و تشکیک در آن و اتحاد عالم و معلوم استوار میسازد و از اینرو ادراک شیء را نه اضافه، بلکه حضور صورت آن نزد مدر‌ک میداند، بگونه‌یی که آن صورت هیچ هویتی مستقل از مدر‌ک ندارد تا بگوییم ادراک غیر اضافه‌یی میان مدر‌ک و مدرک است. بنظر نویسنده استدلا‌لهای ملا‌صدرا در رد قول به اضافه از استحکام کافی برخوردار نیستند و قضاوت نهایی دربارة صحت و سقم هر یک از این دو نظریه دربارة ادراک غیر بستگی به صحت و سقم مبانی آنها دارد. پذیرش نظریة ملا‌صدرا به میزان قوت استدلا‌لهای او در انکار کثرت موجودات بستگی دارد؛ زیرا بدون این انکار نمیتوان قول به اضافه را رد، و قول به اتحاد عالم با معلوم را اثبات کرد.