جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

متن حاضر از علامه عسکری درباره مصحف های متعددی از منظر روایات و اخبار می باشد از محصف حضرت صدیقه طاهر س گرفته تا مصحف حفصه و...

«امام شناسی» از مهمترین آثار علامه طهرانی بشمار می‌ رود که در ۱۸ جلد تدوین شده است. این کتاب مجموعه‌ ای است از بحث های تفسیری، فلسفی، روائی، تاریخی، اجتماعی درباره امامت و ولایت به طور کلی و درباره امامت و ولایت امیرالمؤمنین علیه‌ السّلام و ائمه معصومین علیهم‌السّلام بالخصوص که به صورت درس های استدلالی علمی متخذ از قرآن کریم و روایات وارده از خاصه و عامه و ابحاث حلی و نقدی پیرامون ولایت می‌ باشد. این مجموعه که شامل ۲۷۰ درس است در سال ۱۳۹۱ هجری قمری در ماه مبارک رمضان برای برخی از دوستان ایمانی تدریس شده است. در جلد چهاردهم مطالب زیر مورد بررسی قرار می‌ گیرد: امر قرآن و پیامبر به کتابت و تربیت کاتبان، منع عمر از کتابت حدیث پیامبر صلی‌ الله‌ علیه‌ و‌ آله‌ و سلّم، بیان علامه طباطبایی درباره عدم تحریف قرآن، نقدی بر کتاب فصل الخطاب در تحریف قرآن، معرفی تالیفات امیرالمؤمنین علیه‌ السّلام: مصحف علی، مصحف فاطمه و کتاب های جامعه، جفر، دیات، فرائض، الستین در علوم قرآن و...، تقدم شیعه در تدوین به پیروی از امیرالمؤمنین علیه‌ السّلام، در حالی که تدوین در اهل سنت پس از دو قرن بوده است، کیفیت تکون اسرائیلیات در حدیث و سنت و روایات ابو هریره و عبدالله بن عمرو.

کتاب «بر گستره کتاب و سنت» به قلم علامه سید مرتضی عسکری و ترجمه محمدجواد کرمی با تقسیم بندی موضوعی بر اساس آیات قرآن و روایات موضوعات مختلف و حوادث گوناگون دینی را بررسی کرده است. اثر حاضر در 17 بخش با عنوان هایی مانند «صلوات بر محمد و آل محمد (ص)»، «مصحف در روایات و اخبار»، «امامان این امت دوازده نفرند»، «شیعیان اهل بیت پیامبر (ص)»، «عصمت انبیاء و رسولان»، «آیت تطهیر در کتب دو مکتب»، «تاریخ حدیث پیامبر (ص)»، «امام علی (ع) در قرآن» و «صفات خداوند جلیل در دو مکتب» هر موضوع را با استناد به روایات و آیات قرآن بررسی کرده است. در این کتاب نویسنده با روایتی داستانی سیره اهل بیت (ع) و داستان های قرآنی و را بیان و مطابق با موضوع داستان و روایتی را تعریف کرده است.

بحرانی صاحب تألیف "عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال" از محدثان شیعه و هم عصر علامه مجلسی بوده است. این کتاب مستدرک بحارالانوار و مجموعه حدیثی بزرگی است که مجلدات آن به صد جلد می رسیده است. در این میان جلد بیست و دو کتاب در موضوع شرح حال امام رضا (ع) نگارش شده است. در این نوشتار سعی شده است پس از ارائه سبک کلی و ذکر امتیازات کتاب، روش بحرانی در تبیین احادیث بیان گشته و در نهایت به بررسی روایات از حیث سند، پرداخته شود. رهاورد این پژوهش معطوف به این حقیقت است که احادیث با ترتیبی خاص به همراه براهینی نیکو با ذکر کامل سلسله سند و روایت از منابع متعدد و اعتنا به نسخ دیگر درج گردیده است. وی جهت فهم بهتر روایات از آیات قرآن، شرح واژگان، کنایات و در بعضی موارد از منقولات تاریخی و علوم ادبی بهره برده است.

چگونگی جمع قرآن در شمار مسائلی است که میان پژوهشگران علوم قرآن همواره مطرحبوده است. برخی بر این باورند که قرآن، نخستین بار در زمان ابوبکر، توسط زیدبن ثابتتدوین شد. اما حتی از نوشته های محققان اهل سنت و تصریحات آنان نیز به دستمیآید که قرآن در عصر پیامبر اکرم صلیالله علیه و آله به طور کامل نوشته شد. آن حضرت و عده ای ازصحابه، از جمله کاتبان وحی، دارای قرآن کاملی بودند که در آن، آیات هر سوره به طورمنظم مرتب شده بود. پس، تلاشی که زید به دستور ابوبکر پس از رحلت رسول الله صلیالله علیه و آلهبرای جمع قرآن انجام داد، تنها بازنگاری آیات بود؛ بدین صورت که آیات را از روینوشت افزارهای مختلف جمع کرد و روی اوراق و برگه ها نوشت.

یکی از تمایلات و خواسته‌های فطری بشر، عشق به دانستن است حتّی در بسیاری موارد به وسیله این تمایل فطری در صدد برطرف کردن نیازهای مادّی نمی‌باشد، بلکه براساس احساس نیاز فطری است و از آنجا که منشأ این علقه به علم، کمال خواهی است، درصدد این است که علم را از سرچشمه‌ای ناب دریافت کند. امامیه که از اعتقاد به ولیّ خدا بهره‌مند است. علم را برای حلّ مجهولات خود از زبان مبارک ائمه اطهار که اولیای الهی‌اند، دریافت کند؛ زیرا علم ایشان به علم لایزال الهی متّصل است. بنابراین در پژوهش حاضر سعی شده است به شناخت اصول و مصدر علم امام و گستردگی شاخه‌های علوم ایشان پرداخته شود تا تصویری روشن از مسئله علم امام حاصل شود. پژوهش حاضر مشتمل بر پنج فصل است: فصل اوّل با عنوان کلّیات پژوهش به بیان اهمیّت موضوع، ضرورت و هدف و پیشینه پژوهش و فرضیه‌های آن و منابع پژوهش پرداخته شده است. فصل دوم به بیان ابعاد علم امام اختصاص دارد که در آن دامنه علم امام در شش بُعد که هر یک مطابق با آیات و روایات مورد بررسی قرار گرفته است، شامل موارد زیر است: ـ علم به علوم انبیای گذشته، علم به کتب آسمانی قبل، علم به کلّ قرآن، علم به اسمای اعظم الهی، علم به زبان‌های مختلف (جنیان، انسان از هر شهر و دیاری و هر جنبنده مانند پرندگان).ـ علم به اسرار خلقت و جهان هستی، از اسرار عالم آسمان‌ها و کهکشان‌ها تا راز آفرینش کوچک‌ترین مخلوق. فصل سوم این پژوهش تحت عنوان سرچشمه علم امام با تکیه بر روایات به بررسی ریشه‌های دریافت علم امام اختصاص داده شده‌اند که در دو بخش کلی به منابع دریافت علم امام تنظیم شده است که در این بخش‌ها به بیان القای علم به افاضه الهی و چگونگی تسدید و توفیق امام و انتقال سینه به سینه علم از امامی به امام بعد و دریافت علم به‌صورت تحدیث پرداخته شده و در این زمینه به طرح اشکال پرداخته و به آن پاسخ داده شده است. و همچنین به بیان سبب و کیفیت و محتوای منابع دیگری چون جامعه یاکتاب علی(ع) و مصحف حضرت زهرا‌(س) و کتاب جفر و هشت منبع دیگر که همه به‌صورت مکتوب می‌باشند حاوی جزئی‌ترین و دقیق‌ترین مطالب است، پرداخته شده است. فصل چهارم نیز براساس روایات در بیان خصوصیّات علم امام قرار گرفته که به مباحث خصوصیّت افزوده شدن علم امام و کیفیّت و چگونگی آن و اختیار ائمه در دانستن، بدون اینکه اختلافی در علومشان دیده شود و همچنین درباره افضیلت علمی ایشان نسبت به یکدیگر و اینکه ایشان در علم خود دچار سهو و نسیان نمی‌شود، پرداخته شده است. فصل پنجم این پژوهش در بیان علم غیب امام که از ابعاد مهم علمی ایشان است، شامل بخش‌های متعدّدی است که به بررسی «غیب» در لغت و کاربرد این واژه در آیات قرآن به معانی مختلفِ اعتقادات، وحی، قیامت، ضمایر باطنی و موارد امتحان و در معنای اصلی این واژه به کار رفته است پرداخته شده است و بعد از آن به طرح و بررسی آیاتی که دلالت بر اثبات علم غیب پیامبر دارند و در مقابل بررسی آیاتی که دلالت بر نفی علم غیب پیامبر می‌کند که مراد از نفی علم غیب، علم غیب ذاتی است در دنباله بحث با استناد به آیات و روایات و سخنان بزرگان به اثبات علم غیب برای امام(ع) و بیان محدوده آن و در نهایت به طرح و بیان اشکالات و شبهات از جانب مخالفان و نقادان و پاسخ به این شبهات با استفاده از سخنان اندیشمندان شیعی پرداخته شده است که ذیل هر یک از مباحث فوق عناوین فرعی مربوط به آنها مورد طرح قرار گرفته‌اند.

در این نوشتار، دیدگاه‌های مختلف در مورد "جمع و تدوین قرآن کریم از منظر شیعه و اهل سنت" مطرح شده و برخی از دیدگاه‌ها در این زمینه نقد و ارزیابی گردیده است. نویسنده در چهار فصل، پس از طرح این دیدگاه‌ها؛ دلایل قائلین هر یک از این دیدگاه‌ها را نیز منعکس نموده است. وی نخست، به بیان مفهوم لغوی و اصطلاحی قرآن و لغت "جمع" پرداخته و ضمن بیان کاربردهای جمع؛ محورهای جمع قرآن کریم، مانند گزینش واژگان و ترکیب آن‌ها، تنظیم آیه‌ها در ضمن سوره‌ها و تنظیم سوره‌ها در ضمن مصحف شریف از سوی جمع‌آوری کنندگان و کاتبان قرآن را شرح نموده است. نقد و ارزیابی دیدگاه‌های مفسران و مورخان شیعه و اهل سنت در مورد توقیفی بودن ترتیب سوره‌ها و در نتیجه ترکیب فصلی قرآن کریم؛ اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها و آیه‌ها و یا توقیفی بودن در بخشی و اجتهادی بودن در بخش دیگر، ترتیب سوره‌ها و جمع‌آوری قرآن و بررسی دلایل مبتنی بر هر یک از این دیدگاه‌ها، بخش دیگری از مطالبی است که در این نوشتار ارائه شده است. نویسنده در ادامه، دلایل قائلان به جمع‌آوری قرآن، در زمان پیامبر اسلام و دیدگاه‌هایی مبتنی بر جمع قرآن در زمان صحابه آن حضرت را مطرح نموده و به داوری درباره این دیدگاه‌ها و بیان قول مختار خویش مبنی بر جمع‌آوری و تدوین کامل قرآن در زمان حیات رسول خدا( پرداخته است. از نظر نویسنده، اگر به تدوین و ترتیب سوره‌ها در زمان پیامبر اسلام(ص) قائل نباشیم، در مورد هویت قرآن، از جمله تحریف آن دچار ابهاماتی متعدد می‌شویم که این امر باعث تقدس‌زدایی از ساحت قرآن و بی‌اعتباری این کتاب بزرگ آسمانی می‌شود و در نتیجه قرآن که قطعی الصدور است، مانند روایات به منبعی ظنی الصدور تبدیل می‌گردد.

موضوع صحت و تواتر قرائات قرآن، ازمباحث مطرح در حوزه? علم القراءات می باشد. سیر تکوین وپیدایی دانش قرائات سابقه‌ای کهنتر از علم تفسیر و تدوین صحاح و اُصول معتبر حدیثی را می‌پیماید. مدار اصلی بحث در این پایان‌نامه ضوابط پذیرش یک قرائت و نیز تواتر و میزان اعتبار و حجّیت آن بوده و ضمن اشاره به مراحل پیدایش قرائات و سیر تدوین و تطوّر آن، معیارهای صحت قرائت با بحث در آراء صاحبنظران، سه ملاک: 1) صحت سند 2) موافقت با وجهی از وجوه زبان عرب 3) موافقت احتمالی با رسمُ الخط عثمانی تشخیص داده شده است. سپس تأثیر کتابت در پیدایش قرائات مورد بحث قرارگرفته، و این نظر که قرائات مختلف بواسطه? عاری بودن مصاحف عثمانی از إعراب و إعجام شکل گرفته، عاری از صحت می باشد. و اگر در مواردی رسمُ الخطِ غیر متکامل و ابتدایی دوره? توحید مصاحف، عامل پیدایش قرائات مختلف بوده باشد، تنها زمانی آن قرائت تلقّی به قبول می‌گردد که مستند به نقل از پیامبر? باشد. پذیرش این فرض که هیأت جمع عثمانی، مصاحف را عمداً عاری از نقطه و إعراب نگاشتند تا کتابت قرآن، تحمّل قرائات منقول از پیامبر? را داشته باشد، ناقض آرای گُلدزیهر مجاری است که بخش عمده ای از اختلاف قرائات را در پیکره? نوشتاری مصاحف عثمانی می بیند. استتابه? "ابن شنبوذ" و بازگشت او از رأی خود که در قرائت به نقل اعتنایی نمی‌کرد و عدم پذیرش قرائت "حَمّاد راوِیه" در آیه 144 سوره توبه، این رأی گُلدزیهر را مخدو ش می‌سازد. تواتر قرائات از پیامبر? ثابت نمی‌باشد، هر چند می‌توان در طبقات متأخِّرتر به تواتر سندی قرائات ملتزم گشت. امّا اینکه برخی تواتر قرآن را اثباتگر متواتر بودن قرائات پنداشته‌اند، اثباتگر مدّعا نیست و اساساً دو مقوله? قرآن و قرائات از ماهیّت متمایز برخوردارند. تواتر حدیث "أحرُف سبعه" نیز نه صراحتاً و نه تلویحاً إشعاری بر تواتر قرائات ندارد، زیرا مراد از حروف هفتگانه، قرائات هفتگانه نمی‌باشد و منطبق دانستن این دو بر یک معنی بلا دلیل است. در پایان با اتّکا به حُجّیت خبر واحد، اعتبار قرائات صحیح الصدورـ‌ولو آنکه در زمره? اخبار آحاد باشدـ و احتجاج برآن در استنباط احکام شرعیّه و صحت قرائت قرآن و خواندن نماز با آن نتیجه داده می شود. ولی قرائات شاذّ نه در قرائت قرآن و نه در استنباط أحکام هیچگونه مدخلیّتی ندارد.

واژه «کتاب» یکی از مهمترین کلید واژگان قرآنی است که معانی متعددی را دارا می باشد. یکی از کاربردهای وسیع آن در حوزه وحی است که به پیامبران الهی اِسناد داده شده است. این کلمه از نظر لغوی به معنی «نوشته» یا «نوشتن» است که در متن عبری عهد قدیم و آیات قرآنی نیز فراوان به این معنی آمده است. در کنار این معنی ، معنی «ثبت و ضبط» نیز به عنوان معنی ضمنی قابل تصور است. اسناد مشتقات ماده «کتب» به خدای سبحان می تواند بر مبنای همین معنی ضمنی باشد. لذا این واژه در کاربردهای قرآنی بویژه در حوزه وحی لزوماً به معنای مادی و ملموس یا متنی مدون نیست. اِسناد برخی مفاهیم وحیانی توأم با کتاب به برخی انبیای الهی نشان از عدم ترادف آنها دارد. در مواردی نیز رابطه جزءواژگی یا عموم و خصوص میان آنها برقرار است. از طرفی، یکی انگاری همه عناصر وحیانیِ نازل شده بر پیامبران الهی نیز منتفی است. لذا مدلول هر یک از مفاهیم کتاب ، قرآن ، فرقان ، حکمت و ذکر در اِسناد به پیامبر اسلام (ص) متفاوت از دیگری است. این امر درباره دیگر پیامبران نیز صادق است. عمومیت اِسناد کتاب به پیامبران و خصوصیت اسناد دیگر مفاهیم وحیانی ـ همچون تورات و انجیل و قرآن ـ نسبت به برخی پیامبران، بیان از آن دارد که کتاب به عنوان یک اسم معنی و مفهومی کلی بر شاکله اصلی تعالیم هر پیامبر دلالت دارد که از آن تعبیر به «شریعت» می شود. استعمال مشتقات ماده «کتب» درباره خدا ـ که مفید معنی هایی چون ایجاب و حکم کردن است ـ تأییدی بر این سخن است. تفاوت مولفه های معنایی هر کتاب نیز حاکی از تفاوت کتابها و به عبارتی تفاوت در شریعت هاست. استعمال کتاب درباره پیامبر اسلام (ص) دلالتی بر مرحله نوشتاری بودن قرآن و تدوین آن ـ همانگونه که برخی از خاورشناسان چنین پنداشته اند ـ نیست ؛ بلکه هر کدام از این کلمات، معانی خاص خود را دارند. اقتباس تعالیم پیامبر اکرم (ص) از کتاب مقدس یهود و نصاری نیز منتفی است و آرای نویسندگان غیر مسلمان در این باره از استواری و منطق علمی برخوردار نیست.

با آن که قرآن سیمای خود را در آین? دیده و دل بشریت، تصویر یک منادی وحدت و پیوند‌بخش جامع? انسانی فرا می‌نماید، حاشیه‌هایی پر چون و چرا از پارینه‌ترین روزگار از سوی مسلمانان، سای? سختْ سنگین خود را بر این کتاب آسمانی افکنده که یکی از آن‌ها، فراوانی و گوناگونی قرائات و اختلاف آن‌ها است. این پدید? ناخجسته در درازنای تاریخ، مباحثی تلخ و تند را در پی آورد و به گسستگی و درگیری مسلمانان انجامید؛ گسستگی‌ای که با پیوستگی و توحید کلمه‌ای که قرآن و اسلام به ارمغان آوردند، باورناپذیر و نابرتافتنی می‌نماید؛ اما آنچه پژوهشگر را بیش از باورناپذیری اختلاف قرائات و نیز وفور قاریان، در شگفت می‌کند، پادرمیانی ظاهری و دور از انتظار روایات برخی از پیشوایان شیعه (ع) - به ویژه شش پیشوای نخست - لابه‌لای روایات قرائی است که چه با روح حاکم بر قرآن و چه با رویکرد ائمه (ع) همخوانی ندارد.ولی نگاهی ژرف‌تر به جلو? وحدت‌آفرین قرآن در معرفی‌هایی که خود از خود و ائمه (ع) از آن دارند و نیز واکاوی رویکرد پیوندبخش ائمه (ع) در راستای کارکرد مکملی آنان در کنار قرآن، پذیرش قرائات اهل بیت (ع) را با دشواری رو به رو می‌کند؛ چنان‌که ضرورت سنجش حدیث با قرآن و برهان عقل، کاوشی در رویکرد برخی قرآن‌پژوهان به روایات اهل سنت، جستاری استوار در شیو? نام و کنیه‌گزینی تازیان و سرانجام، نقش حکومت‌ها در دامن زدن به ناسازواری‌های علمی، این دسته از روایات را ناپذیرفتنی‌تر می‌سازد.ژرفساخت بنیادینِ آنچه فرارو دارید، گزارش چند و چون این روایات در برخی قرائتنامه‌های شیعه و سنی و نیز بررسی انداز? درستی یا سستی آن‌ها بر اساس سنجه‌های عقلی و نقلی و با پرتو افکنی به گوشه‌ای از تاریخ پر فراز و نشیب فرود آمدن و گردآوری قرآن و فرهنگ زیست تازیان است.