جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیّت بحث باطن قرآن از آن جهت است که اوّلاً بخشی از معانی و معارف قرآن مربوط به باطن آیات است و ثانیاً جاودانگی قرآن ارتباط وثیقی با باطن قرآن دارد. موضوع باطن قرآن، از زوایای مختلفی قابل بررسی است، امّا اوّلین گام در این حیطه، شناخت چیستی باطن قرآن است که این امر، نه تنها در شناخت گستره و مراتب بطون قرآن مؤثّر است، بلکه در آگاه شدن به روش صحیح تفسیر قرآن و برخورد صحیح با روایات تفسیری، نقش مهمّی را ایفا می‌نماید. دانشمندان حوزه‌های مختلف علوم اسلامی در ادوار مختلف، تعاریف مختلفی از باطن قرآن ارائه داده‌اند، امّا از احادیث برمی‌آید که باطن قرآن، معانی و مصادیق پنهان و ناآشکار آیات است و نیز معارفی است که در بدو امر از آیات برداشت نمی‌شود. نوشتار حاضر بر آن است که مفهوم‌شناسی باطن قرآن بر اساس روایات را مورد کنکاش قرار دهد. از این تحقیق حاصل می‌گردد که باطن قرآن در روایات به سه گونه مطرح گردیده است: مصادیق آیات، معانی گوناگون غیر آشکار از الفاظ آیات و معانی ژرف قرآن.

یکی از معارفی که نقش مهمی را در عقاید پیروان سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام ایفا کرده موضوع باغ عدن (بهشت آدم) و درخت معروفی است که در این باغ قرار داشت (در اسلام یک درخت و در یهودیت و مسیحیت دو درخت، یعنی درخت حیات و درخت معرفت). در این مقاله پژوهشی تطبیقی در مورد درخت ممنوعه در دو دین یهودیت و اسلام صورت گرفته است، و بدین منظور تعدادی از متون قدیم و جدید یهودی و اسلامی با هم مقایسه شده اند، تا مشخص شود این متون چه شباهتها و تفاوتهایی با هم دارند، کدام مفاهیم منحصر به متون اسلامی یا منحصر به متون یهودی است و احیاناً کدام اندیشه ها از متون یا فولکلور یهود به روایات و ادبیات اسلامی منتقل شده است. نتیجه این پژوهش رفع ابهام از پاره ای از روایات هر دو دین و کشف اسرائیلی بودن برخی از روایات ظاهراً اسلامی است.

چندوجهی بودن پدیده ها و مسائل و همچنین پیشگیری از تحویل انگاری، پژوهشگران را از مطالعات میان رشته ای ناگزیر کرده است. قرآن کریم نیز در دوران معاصر به همین دلایل، بسیار در معرض چنین پژوهش هایی قرار گرفته است. لیکن به دلیل نو بودن این شکل از مطالعات، عموماً پژوهش گران بنا به برداشت خود از میان رشته ای به آن می پردازند که همین امر، تعیین محدوده و بیان تعریفی منسجم از میان رشته ای و همچنین بیان گونه های قرآنی آن را لازم می گرداند. در حقیقت ترکیب هم گرایانه را می توان معیار اصلی برای تحقق میان رشته ای در نظر گرفت. بنا به میزان تحقق همگرایی میان رشته ها، سه گونۀ اصلی را برای مطالعات میان رشته ای می توان برشمرد؛ چند رشته ای؛ میان رشته ای و فرارشته ای. بر این اساس، برای مطالعات میان رشته ای قرآن کریم نیز سه گونۀ اصلی را می توان برشمرد: چند رشته ای قرآنی؛ میان رشته ای قرآنی و فرا رشته ای قرآنی. هر یک از این گونه ها نیز دارای اشکال مختلفی است که با ایجاد منظومه ای از این گونه ها می توان تا حدی به انسجام بیشتری در مطالعات میان رشته ای قرآن کریم دست یافت و نقشۀ راهی را پیش روی علاقه مندان به این گونه از مطالعات گشود.

عبارتِ Pفِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍO (الزّمر/6)، ازجمله ظریف‌ترین اشارات علمی قرآن دربارة اسرار آفرینش انسان است. در روایات معصومین(ع) مصداق آن را، «ظلمت بطن، رَحِم و مشیمه»، یا «ظلمت گوشت، پوست و خون» و یا «غلاف‌های در هم ‌تنیده» دانسته‌اند. در مجموع، سه دیدگاه در باب مفهوم این «تاریکی‌های سه‌گانه» وجود دارد: «پرده‌های درون‌رَحِمی»، «لایه‌های پوششی جنین» و «فضاهای میان پرده‌ها و لایه‌ها». با توجّه به معنای واژة «ظلمت» که به مکان و فضای بدون نور اطلاق می‌شود، می‌توان گفت که در اینجا «فضاهای بین لایه‌ها و پرده‌ها» مدّ نظر است و شامل فضای بین شکم و رحم، بین کوریون (گوشت رَحِم) و آمنیون (مشیمه) و بین آمنیون و جنین می‌شود. مفاهیم مورد نظر در روایات معصومین(ع) نیز ناظر به محتویات همین فضاهاست. همچنین، در آیة فوق، بر اهمیّت این فضاهای پوششی در محافظت از جنین تأکید شده است.

«تجلّی» از اهمّ موضوعاتی است که در ادوار تاریخ، توجّه اندیشمندان، به ویژه اهل معرفت و متکلّمان را به خود مشغول ساخته است. پیگیری این موضوع، تأثیر بسزایی در مبانی معرفتی، باورهای دینی، حتّی اخلاقی خواهد داشت. با این نگرش، آیات قرآن، به ویژه آیة میقات (الأعراف/143) مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. ملاقات حضرت موسی (ع) با خدای سبحان، افتخار تکلّم و هم صحبتی با خدا و تمنّای رؤیت جمال الهی، محور بحث آیة مزبور است. همچنین تجلّی قادر متعال بر کوه و مدهوشی حضرت موسی (ع)، نظر مفسّران و پژوهشگران را به خود جلب نموده است. نکات مزبور، نگارندگان را وادار به کاوش کرده است و دیدگاه های گوناگون، به ویژه مسألة «تمنّای رؤیت» مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.

چکیدهدر این رساله ، ماهیت عقل و حدود توانایی آن در شناخت مورد بررسی قرار گرفته است به این منظور، دیدگاه دین ودیدگاههای برجستگان فلسفه اسلامی و غربرا درباره عقل مورد مطالعه قرار داده ایم.در عین حال در حین بررسی نظرات متعدد، با اختلافات، تضاد و تشتت آراء فراوانی در مورد ذات و حقیقت عقل، ارائه یک تعریف جامع و محدوده شناخت عقل مواجه شدیم.به همین دلیل همواره عقل را مقابل دین ،علوم تجربی و عرفان قرار داده اند .از آنجاکه عقل نقش بارزی در تقویت دین داشته ودین هم در ترویج تعقل گامهای موثری برداشته است،طبیعی است که بین این دوگزینه رابطه تنگاتنگی برقرار باشد .در قرآن کریم آن مقدار که از عقل ستایش شده از کمتر مقوله ای تمجید گردیده است. عقلی که قرآن وروایات روی آن عنایت دارند،بیشتربرقوه فهم اطلاق می گردد . عقل با این معنا قادر به شناخت حقایق عالم هستی ، تمییز صحیح از ناصحیح و نیز استنباط احکام شرعی خواهد بود ، اما شناخت او رابطه مستقیمی با داده های حسی وفراحسی دارد ، به این صورت که عقل پس از دریافت این داده ها به تجزیه و تحلیل آنها ودر نتیجه بدست آوردن شناخت و معرفت اقدام می کند. ضمناً با بررسی مفهوم عقل ونقش آن در شناخت حقایق در فلسفه ابن سینا ، صدرالمتألهین و کانت مشخص می گردد که مفهوم عقل وتوانایی آن در شناخت ، در تفکر ابن سینا و ملاصدرا ، نزدیک به اسلام بوده در حالی که همین موضوع در فلسفه کانت دورتر از اسلام است زیرا کانت ، عقل را منشأ گمراهی معرفی می‌کند و معتقد است که این قوه با بلندپروازی، پای از حد فراتر می‌گذارد و سبب مغالطه و تعارض و توهم می‌شود .این نوشتار ، ضمن تعریف عقل به معنای فهم، ثابت می کند که فهم از علوم تجربی، فلسفه، عرفان، دین و سایر معارف، ابزار،مواد و مصالح خودش را می گیرد و با وارسی هریک از آنها به تحلیل و داوری می پردازد. بنابراین با هیچیک از آنها تضادی ندارد و می توان به کشاکش ها در این زمینه پایان داد.

یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی که در رشته های مختلف علوم متداول صاحب نظر بوده استاد البشر و عقل حادی عشر خواجه نصیرالدین طوسی – قدس سره – است. این دانشمند والا مقام در منطق و ریاضیات و فلسفه و کلام و هیأت و نجوم و اخلاق و عرفان نظری تألیفات ارزشمندی دارد که وی را در میان مؤلفان و دانشمندان اسلامی ممتاز ساخته است. باوجود این خواجه در زمینه های عملی همچون سیر و سلوک و تخلق به اخلاق و ملکات عالیه و دارا بودن مقامات و طی منازل نیز ممتاز بوده است و تألیفات ارزشمند وی در این باب همچون رسائل (اوصاف الاشراف) و (آغاز وانجام) و (شرح انماط ثلاثه اشارات و تنبیهات) بر این مدعا دلالت دارد و کسی که این مراحل را طی نکرده باشد نمی تواند بدین زیبایی و دقت به توصیف آنها بپردازد. بعد عرفانی شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی در میان دانشمندان غربی نیز مسلم و مورد توجه بوده است.

آثار استاد مطهری در میان آثار سایر نویسندگان معاصر دارای ویژگیهایی است که توجه به آنها ارزش آثار استاد را نمایان تر می سازد. عمده ترین این ویژگی ها عبارتند از: آسان نویسی مطالب دشوار و حل مشکلات و پاسخگویی به سئوالات، بررسی مسائل ضروری و مفید بودن و سودمندی و پاسخ به انتقادها، بی طرفی در تحقیق و عدم تعصب و معرفی بدعت ها و تحریف ها و لحن مشفقانه.

چکیده: توبه در لغت به معنای بازگشتن و در اصطلاح عبارتست از: ندامت و پشیمانی بر اعمال گذشته و تصمیم بر عدم بازگشت به گناه. این واژه از جمله الفاظ مشترک بین پروردگار و عبد می باشد. توبه خدا عبارتست از: برگشتن به سوی عبد به رحمت و توبه عبد عبارتست از: برگشتن به سوی خدا به استغفار و دست برداری از معصیت.استعمال واژه های توبه، استغفار و انابه در آیات و روایات گاه به گونه ای است که نشان می دهد بین آنها اتحاد معنایی وجود دارد، اما توجه به معنای لغوی و اصطلاحی آنها و نیز برخی دیگر از شواهد، نشان دهنده ی افتراق و تعدد معنای آنها می باشد.بی گمان توبه از اموری است که هیچ اختلافی در وجوب آن نیست و دلیل آن، دلالت قرآن، سنت، عقل و اجماع بر این امر است همچنان که فوریت این وجوب نیز از طریق همین ادله چهارگانه قابل اثبات است. عمومیت فرمان «و توبوا الی الله جمیعاً» نشان می دهد که وجوب توبه عمومی است و هرکس در هر موقعیت و مرتبه ای از معنویت که باشد ناگریز از آن است. در قرآن کریم و روایات معصومین (ع) هم از توبه گناهکاران و هم از توبه پیامبران سخن به میان آمده است بنابراین توبه نه تنها بر گناهکاران بلکه بر اولیای خدا نیز واجب می باشد البته نباید چنین تصور شود که توبه آنها العیاذ بالله مثل توبه انسان های گناهکاری است که دامن خود را به معصیت آلوده کرده اند بلکه توبه مراتبی دارد که عبارتند از توبه عوام، توبه خواص و توبه اخص.علمای اخلاق با استناد به حکمت معروفی از امام علی (ع) که در آن استغفار را بر شش پایه معنا فرموده است ارکان و شرایط توبه را استنباط کرده و معتقدند: دو پایه اول یعنی « ندامت» و « عزم بر عدم بازگشت به گناه» ارکان توبه، دو پایه دوم یعنی « جبران حقّ الله » و « جبران حقّ الناس » شرایط قبول توبه و دو پایه سوم یعنی « گداختن گوشتی که از حرام بر بدن روئیده» و « چشاندن درد طاعت به تن به اندازه ی شیرینی معصیت» شرایط کمال توبه هستند، هرچند که برخی دیگر از علمای اخلاق معتقدند که دو پایه دوم نیز جزء شرایط کمال توبه هستند و بنابراین توبه بدون آنها نیزپذیرفته خواهد شد.آیات و روایات اسلامی با صراحت تمام بیان می کنند که خداوند توبه بندگان خود را می پذیرد. در مورد پذیرش توبه از جانب خداوند عده ای همچون معتزله معتقدند که پذیرش توبه بر خداوند واجب است ولی اشاعره همچون اکثر علمای امامیه معتقدند که خداوند تفضلاً توبه را پذیرفته و عقاب را ساقط می کند و در پذیرفتن توبه، تفاوتی میان گناهان نیست اما اگر انسان آنقدر توبه را به تأخیر افکند که امارات و نشانه های مرگ را به چشم مشاهده نماید و یا به همان حالت کفر و آلودگیش رخت از جهان بر بندد، و به سرای ابدی کوچ کند، دیگر توبه او مقبول خداوند واقع نمی گردد.شرط وفاء بر توبه آنست که انسان بعد از توبه، دیگر به گناه معاودت نکند و این امری است که نیاز به امداد الهی دارد و تائبان از این حیث به چند دسته تقسیم می شوند.در نهایت باید گفت که توبه نه تنها در زندگی معنوی انسان بلکه در زندگی مادی او نیز موثر است. محبت پروردگار، آمرزش گناهان، تبدیل سیئات به حسنات، دعای فرشتگان، شفاعت توبه و ....از جمله آثار معنوی توبه و نزول برکات آسمانی، زندگی گوارا، محترم شدن تائب و ...از جمله آثار مادی توبه می باشد.