جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در بحث زبان دین، معناداری گزاره­های دینی یکی از چالش­های پیش رویِ فلاسفة دین است. در میانِ نظریه‌ها و پاسخ­های داده شده، نظریة نمادگرایی دینی پل تیلیش اهمیت ویژه­ای دارد. براساس این نظریه، تمامی گزاره­های دینی به غیر از گزارة «خدا وجود دارد» نماد­ هستند. وی با تمایز قائل شدن بین نماد و نشانه، و غیرلفظی و نمادین خواندن گزاره­های دینی، سخن‌گفتن از خداوند را بی­معنا نمی‌داند و بدین‌ترتیب به چالش اصلی پیش روی دین­داران که از جانب پوزیتیویست­ها مطرح شده بود پاسخ می­دهد. تفسیر نمادین از زبان دین تلاش دارد تا توضیح دهد که چگونه زبان دینی می‌تواند معرفت‌بخش باشد. اما اشکال اصلی وارد بر نظریة وی این است که با قبول پیش‌فرض حداکثری او در باب نمادین‌بودن تمامی گزاره­های دینی و زبان دین، دیگر نمی­توان به نحو حقیقی و غیرنمادین در باب خدا سخن گفت. بنابراین راه برای شناخت و ارتباط برقرارکردن با خداوند بسته شده و تفسیر نمادین وی بیش از آن­که تفسیری الاهیاتی باشد، تبدیل به یک تفسیر متافیزیکی می­شود و تا جایی پیش می­رود که حتی مسیحیت را از درون خالی می‌کند و جز پوسته­ای از آن باقی نمی­گذارد. شناخت و فهم این نظریة پیچیدة تیلیش فقط با شناخت دغدغه­های فلسفی ـ الاهیاتی وی و فقط در چهارچوب کل نظام فکری­اش امکان­پذیر است.

مسئلة تعدد ادیان و پرسش‌های ذیل آن، ازجمله پرسش‌های حقانیت و نجات، حائز اهمیت دین‌شناسانة فراوانی هستند. در میان پاسخ‌های متعددی که به این مسئله داده شده است یکی از تقریر‌های شمول‌گرایانه‌ای که با بهره‌گیری از تعالیم فلسفة صدرایی و به طور خاص تمایز تشکیکی به نحو مجمل توسط برخی محققان مسلمان شکل گرفته است نوعی پاسخی است که می‌توان آن را شمول‌گرایی تشکیکی بودن حقانیت نامید. مقالة حاضر[i] با بررسی توصیفی-‌تحلیلی این تقریر شمول‌گرایی و با بهره‌گیری از تعالیم فلسفة صدرایی و نظریة تشکیک به پرسش‌گری پیرامون این تقریر پرداخته و این شمول‌گرایی که ادیان متعدد موجود را در سلسلة تشکیکی حقانیت قرار می‌دهد مورد واکاوی قرار می‌دهد. مطابق این تقریر تمایز بین ادیان موجود تمایز تشکیکی است و خصوصیات یک سلسلة تشکیکی ازجمله مشتمل بودن بر نوعی از ترکیب از وجدان و فقدان، شمول مراتب بالاتر بر کمالات مراتب پایین‌تر، حمل حقیقه و رقیقة مراتب بر یکدیگر و غیره بر آن حاکم است درنتیجه هرچه یک دین در مرتبة بالاتری از سلسله‌مراتب تشکیکی حقانیت باشد از عقاید حقة بیش‌تری برخوردار است و از نوعی شمول تشکیکی نسبت به‌ مراتب پایین‌تر برخوردار است. [i]. این مقاله تا حد زیادی متکی بر طرح پژوهشی «گسترة شمول‌گرایی دینی و آثار و پیامدهای آن از نظر عقل و دین» است که توسط این‌جانب با حمایت دانشگاه آزاد اسلامی شیراز و با همکاری آقایان دکتر مرتضی حق‌شناس و حسین نیاکان نگاشته شده است.

لفظ پلورال(Plural) در لغت به معنای جمع، کثرت، چندگانه و متکثر و لفظ پلورالیسم(Pluralism) به معنای تکثر و چندگانه گرایی، آیین کثرت، تعدد مقام و ... می باشد. که تنها به حوزه دین و الهیات محدود نشده و در زمینه‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند پلورالیسم سیاسی،‌ اجتماعی، فرهنگی و... به طور کلی پلورالیسم دینی که نقطه مقابل وحدت گرایی(monoistic) است را می‌توان به دو بحث کثرت‌گرایی در فهم دین و کثرت‌گرایی در خود دین تفسیر نمود که معنای آن هم ناظر به هر دو بحث می باشد. ابعاد پلورالیسم دینی را می‌توان رفتاری، ‌رستگاری و ‌حقانیت دانست، بررسی پژوهش‌های مرتبط با پلورالیسم دینی حاکی از این است که به دو شخصیت عمده این مکتب یعنی سروش و لگنهاوزن که هر کدام به نوبه خود در این زمینه صاحب نظر می‌باشند کمتر پرداخته شده لذا این پژوهش ناظر به دو شخصیت فوق می‌باشد.بنابر یک دیدگاه در عالم دینداری و نجات تنها یک راه راست وجود ندارد بلکه راه‌های راست بسیاری برای پیروان هر آئین وجود دارد و بالطبع یک حق هم وجود ندارد و با کثرت حقایق دینداران مواجه خواهیم بود که این تفکر مبتنی بر سه رویکرد دین‌داری معیشت اندیش، معرفت اندیش و تجربه اندیش می‌باشد.سروش تحت تأثیر آموزه‌های عرفانی و شخصیت‌هایی همچون مولانا، ‌ابن عربی و جان هیک در آراء خود، از نظریاتی همچون قبض و بسط تئوریک شریعت سخن گفته است لذا نگارنده این پژوهش درصدد آن است که مبانی پلورالیسم را بیان نماید پس این پرسش مطرح می شود که قبض و بسط تئوریک شریعت از مبانی پلورالیسم است یا از نتایج آن و در ادامه سئوالات دیگری هم مطرح می شود از جمله‌ اینکه مولفه‌های تعریف دین از منظر سروش چیست؟ معیار حقانیت آن کدام است؟ تاثیر نظریات جان هیک که از بنیانگذاران اصلی این جریان پلورالیستی است بر شکل گیری ابعاد فکری سروش در زمینه‌ی پلورالیسم دینی چیست ؟شخص دیگری که در زمینه‌ی پلورالیسم صاحب نظر بوده و کمتر پژوهشی در مورد این نظریه‌ی او صورت گرفته محمد لگنهاوزن می‌باشد وی با طرح نظریه‌ی کثرت‌گرایی دینی غیرفروکاهشی که از طرفی با نظریه‌ی کثرت‌گرایی جان هیک و همچنین با نظریه‌ی غیر انحصارگرایی رینر تفاوت اساسی دارد به طرح بحث می‌پردازد و از آنجایی که این نظریه مبتنی بر این تفکر مطرح می‌شود که همه‌ی ادیان الهی دارای باطنی یکسان هستند و تفاوت آن‌ها در رویکرد ظاهری دین است و هر چند تفاوت عقیدتی بین معتقدان ادیان را منکر نمی‌شود ولی تلاشی هم برای تفسیر عقاید ظاهراً متضاد صورت نمی‌گیرد و در سنت اسلامی به خاطر تحمل و تساهلی که وجود دارد از دیگر ادیان کاملتر می‌باشد که به آن کثرت‌گرایی دینی غیر فروکاهشی می‌گویند (لگنهاوزن، محمد، اسلام و کثرت‌گرایی دینی، ص55-56-58-59). اگر وجوه مختلف کثرت‌گرایی دینی را نجات شناختی، حقیقت شناختی، وظیفه شناختی بدانیم در اینجا سئوالاتی مطرح می‌شود که کثرت‌گرایی غیر فروکاهشی از دید ایشان چیست؟ ‌آیا ادیان مختلف در دام مبنا گرایی این نظریه گرفتار شده‌اند؟ نظریه کثرت‌گرایی غیر فروکاهشی بیان کننده چه مساله ای است؟نهایتاً با توجه به مباحث فوق و اشکالات و ‌ابهامات موجود در زمینه‌ی پلورالیسم دینی سه سئوال اصلی که ناظر به کل موضوع و نیز به هر دو شخص می‌باشد مطرح است که عبارتند از :1-ماهیت پلورالیسم و اقسام آن از منظر سروش و لگنهاوزن چیست؟‌2-مبانی پلورالیستی دینی از نظر سروش و لگنهاوزن چیست ؟‌3- لوازم معرفت شناختی و الهیاتی پلورالیسم دینی نزد این دو شخص چگونه است؟

الهیات فیزیکالیستی اصطلاحی است که تا کنون در مورد آن تعریف دقیق و روشنی ارائه نشده است. در قرن بیستم، برخی از اندیشمندانِ الهیات مسیحی نظیر ننسی مورفی و پیتر ون­ ینواگن با پذیرش رویکرد فیزیکالیستی نسبت به انسان سعی کردند که به تحلیل و توجیه باورهای مسیحیان در باب هویت انسان و جاودانگی او بپردازند. این رویکرد امروزه الهیات فیزیکالیستی نامیده می‌شود. بر اساس این رویکرد انسان در همین بدن مادی­اش خلاصه می ­شود و با پذیرش این اصل، تفسیر از مرگ و جاودانگی به راحتی صورت می­ گیرد. در جستار پیش­رو نگارنده بر آن است تا با شیوۀ‌‌‌‌‌‌ تحلیلی- توصیفی به نقد و بررسی جاودانگی در الهیات فیزیکالیستی مسیحی بپردازد و مهمترین استدلال­های طرفداران الهیات فیزیکالیستی‌‌‌‌‌‌ که عبارتند از: امتناع تعامل امر مادی و امر مجرد، ارتباط و تعامل میان شخص و بدن و فیزیکالیسم و آموزه­های مسیحی را به رشته تحریر در آورد. از مهم­ترین دستاوردهای این پژوهش می ­توان به این مطلب اشاره کرد که‌‌‌‌‌‌ فیزیکالیست­ها معتقدند شخصی که زمانی وجود داشته است، برای همیشه باید وجود داشته باشد تا اینکه برای همیشه نابود شود، چرا که مسیحیان نوعأ به اموری اعتقاد دارند که نمی ­توانند آن­ها را به نحو عقلانی توجیه کنند، واقعیت رستاخیز مثالی از این دست است. بنابراین الهیات فیزیکالیستی با تاکید بر قدرت لایزال الهی و معجزه می ­تواند جاودانگی را اثبات کند.

فاقد چکیده

از مسائل اصلی در تبیین پدیدة کثرت ادیان در جهان، مسئلة درجه‌بندی ادیان است؛ یعنی پرسش از اینکه آیا ادیان اساساً مقایسه‌پذیر هستند یا نه، و در صورت موافقت، ملاک و معیار این مقایسه باید چه ویژگی داشته باشد. چنین به نظر می‌رسد که مرز فارق میان دو موضع مختلف در تبیین پدیدة کثرت ادیان، یعنی نسبی‌گرایی و کثرت‌گرایی دینی، از دقت در مسئلة درجه‌بندی ادیان به‌دست می‌آید. در این مقاله، ضمن طرح و بررسی این مسئله، از دو نمایندة اصلی این دو جریان سخن به میان خواهد آمد و از میان نسبی‌گرایان دینی به ارنست ترولچ و از میان کثرت‌گرایی دینی به جان هیک پرداخته خواهد شد. این مقاله درصدد است با نهادن این دو نظریه در برابر هم، شباهت‌های آنان را متذکر شود و از تفاوت‌های بنیادین آنان پرده بردارد. اجمالاً می‌توان متذکر شد که شباهت عمدة میان ترولچ و هیک، تکیه بر مقوله‌های فرهنگی در قوام آگاهی دینی است، در حالی که تفاوت بنیادین میان آنان، در زمینة ابژکتیو یا سوبژکتیو دیدن معیار درجه‌بندی است. هیک در پایان مدعی می‌شود که هرچند اصولاً می‌توان ادیان را با هم مقایسه کرد، ولی عملاً این مقایسه نشان از یکسانی دعاوی حقیقت آنان دارد. این در حالی است که ترولچ بیان می‌کند که ادیان را اصولاً نمی‌توان با یکدیگر مقایسه کرد، هرچند در اظهارات اولیة خویش تصریح می‌کند که در عمل، مسیحیت نسبت به سایر ادیان برتر است. البته او در اظهارات متأخر خود، این نتیجه را بازبینی می‌کند و مدعی می‌شود که ادیان صرفاً به صورت نسبی مطلق هستند.

آرا و نظریات متنوعی از زمان ارسطو تاکنون پیرامون مسئلۀ وجودی شر و خیر بیان شده است. این مسئله زمانی حساسیت بیشتری را جلب کرد که عاملی علیه وجود خداوند و صفات او تلقی شد. برخی وجود شر را مهم‌ترین و یگانه عامل انکار وجود خداوند می‌دانند و برخی نیز دیدگاهی مخالف با این نظر دارند. از نظر جان‌ هیک و آگوستین، شر امری وجودی است. او با الهام از نظریۀ عدل الهی ایرنایوسی، شکل جدیدی به تعریف شر داده است. هیک اعتقاد دارد که «شر فقدان خیر است و خداوند علت شر نیست» و شر را به‌عنوان امر عدمی، در چارچوب تبیین علّی مطرح می‌کند. با ارائۀ این نظریه، اصول علّی نیز اهمیت خاصی می‌یابند. در این پژوهش به بررسی و نقد مسئلۀ متافیزیکی شر و رابطۀ آن با وجود خدا از نگاه جان هیک می‌پردازیم. بر این اساس، پس از ارائۀ گزارشی از اصول شر و خیر به بررسی مسئلۀ مهم «جایگاه شر در ساختار علّی آفرینش» در نگاه هیک و آگوستین خواهیم پرداخت. هدف این نوشتار آن است که بیان کنیم حکمت اصلی و نهفته در وجود شر را نمی‌توانیم توجیه و درک کنیم و طبق گفتۀ هیک، باید به رازآلود بودن جهان هستی و در پس آن، شر اعتراف کنیم.

جان هیک فیلسوف نام‌آشنای معاصر با نظریۀ کثرت‌گرایی دینی شناخته شده است. اما ذکر این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که یکی از ارکان اصلی نظریۀ پلورالیستی هیک، تجربۀ دینی و نقشی است که این تجربه در اعتبار بخشیدن به باورهای دینی دارد. در واقع وی از کثرت در تجارب دینی به کثرت‌گرایی در باورهای دینی پل می‌زند. هیک برای نشان دادن اعتبار معرفتی تجربۀ دینی به اصولی تمسک جسته است همچون: پایه بودن باور به متعلق تجربۀ دینی، اصل اعتماد خطیر، اصل گواهی و اصل ثمرات معنوی و اخلاقی. در این نوشتار به بررسی و نقد این اصول می‌پردازیم. همچنین به تنوع و تکثر تجربه‌های دینی می‌پردازیم و نظر هیک را در این زمینه بررسی خواهیم کرد. در ضمن این نقد و بررسی، به تفصیل از مبانی معرفتی هیک دربارۀ کثرت‌گرایی سخن خواهیم گفت. در پایان به این نتیجه می‌رسیم که گرچه توجه به آثار تجارب دینی شاید دلگرم‌کننده باشد، به‌هیچ‌وجه از دل آنها برهان خدشه‌ناپذیر منطقی به سبک براهین سنتی اثبات وجود خدا بیرون نمی‌آید.

آیا نظریه کثرت گرایی جان هیک در تبیین تنوع دینی سازگاری و کفایت دارد؟ در برابر مساله تنوع ادیان تبیینهای متفاوتی با تقریرهای مختلف مطرح شده است (انحصارگرایی، شمول‌گرایی، پلورالیسم). در این میان پلورالیسم به روایت جان هیک از نظریات پرمناقشه چند دهه اخیر بوده است. ادعای اصلی هیک آن است که همه ادیان از ارزش معرفتی برابری برخوردار هستند و در همه آنها تحول وجود انسانی از خود محوری به حقیقت محوری بوقوع می‌پیوندد. اصلی ترین چالش پیش روی جان هیک، دعاوی متعارض ادیان در باب الوهیت است، به این ترتیب که او باید چاره‌ای بیاندیشد تا تصورات متفاوت، وحتی متعارض از الوهایت -به‌ویژه تصور الوهیت متشخص و نامتشخص- را با یکدیگر سازگار نماید. او برای حل این مسئله به پیروی از کانت، با رهیافتی معرفت شناسانه، حقیقت دینی را به دو سطح نومنی و فنومنی تفکیک می کند و سپس با انتقال معرفت شناسی کانت از ساحت امور حسی به تجربه دینی بین حقیقت فی نفسه ‏‎و حقیقت آنگونه که در ادیان مختلف جهان به تجربه درمیآید و پرستیده می‌شود، تمایز قائل می‌شود. طبق این مدل نوکانتی، حقیقت فی‌نفسه فراتر از گسترده مفاهیم انسانی بوده و نمی‌تواند فراچنگ سنت‌های دینی درآید و برهمین اساس تعارضی نیز در آن راه نمی‌بابد . پال ادی یکی از متفکرین و متالهین معاصر مسیحی است که مطالعات گسترده‌ای را در زمینه پلورالیسم دینی جان هیک انجام داده است. او ازجمله منتقدینی است که براین باورند مدل پلورالیستی هیک از تعارض درونی رنج می‌برد. ادی در کتاب « فلسفه پلورالیسم دینی جان هیک» ضمن توصیف و تحلیل دقیق این مدل، سه دسته انتقاد را برآن وارد می‌داند. نخست انتقاداتی که به غیر کثرت‌گرایانه بودن این مدل اشاره دارند. دوم انتقاداتی که به عدم پذیرش این مدل در سنت مسیحی می‌پردازند و سوم انتقاداتی که از ناکارآمدی این مدل در دستیابی به اهداف از پیش مشخص شده پرده‌ برمی‌دارند. درهرصورت به‌نظر می‌رسد مدل پلورالیستی جان هیک در خواستگاه اصلی خود، یعنی سنت مسحیت و تفکرات فلسفی غرب نیز از کفایت و کارآمدی لازم برخوردار نمی‌باشد.