جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث کمال در اندیشه ارسطو و ابن سینا جایگاه‌های متفاوتی دارد. هم ارسطو و هم ابن سینا کمال را به کمال اول و کمال ثانی تقسیم کرده‌اند. ایندو چه تفاوتی باهم دارند و هریک این مفاهیم را به چه معانی بکار برده‌اند و حوزۀ استفاده از آن‌ها کجاست؟ آیا ابن سینا از ارسطو متأثر شده یا از او فراتر رفته است؟ ارسطو برای بحث از کمال از دو واژه «انرگیا و انتلخیا» بحث کرده است و در جایگاه‌های متفاوتی در مابعدالطبیعه، علم النفس، طبیعیات و اخلاق از آن بحث کرده است؛ او در علم النفس و بحث حرکت از کمال اول و کمال ثانی سخن گفته است؛ برای او کمال اول مرحلۀ مقدماتی کمال ثانوی است؛ در علم النفس کمال اول جنبه‌ای از قوه دارد و در حرکت کمال ناقص است؛ ابن سینا در آثار مختلفش کمال اول و ثانی را مرتبط با موضوعات طبیعی مانند حرکت، نفس، و بعضا درباره خداوند و نسبتش با مخلوقات بکار برده است. درمورد نفس، با دو نگاه به نفس از حیث ارتباطش با بدن و نیز از حیث مجرد دانستن آن دو نگاه به بحث کمال دارد و کمال برای او وجودی و اشتدادی است و کمال ثانی تابع کمال اول است. قصد این نوشتار بحث دربارۀ این تقسیم‌بندی به کمال اول و ثانی و موضع آن در ارسطو و ابن سیناست.

یکی از عاملان زحمتکش انقلاب اسلامی ایران آیت الله شهید سید محمد حسینی بهشتی بود. ایشان در تاریخ ۲ آبان ۱۳۰۷ در اصفهان متولد شد و در تاریخ ۷ تیر ۱۳۶۰ در تهران به شهادت رسید. از آیت الله شهید بهشتی چند کتاب و آثار ارزشمند در زمینه های دینی مذهبی، سیاسی، قضایی و … به یادگار ماند که یکی از آنها کتاب شناخت از دیدگاه قرآن است. این‌ کتاب‌ شامل مجموعه‌ سیزده‌ بحث‌ میشود که‌ با عنوان‌ شناخت‌ از دیدگاه‌ قرآن توسط‌ آیت‌الله‌ شهید دکتر بهشتی‌ در سالهای۱۳۵۶ – ۵۷ انجام شده‌ است. مکان‌ این‌ بحثها منزل‌ شخصی‌ ایشان‌ است. از هنگام‌ بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان، يعني‌ تابستان‌ سال‌1349 ، به‌ علت‌ مراجعات‌ فراواني‌ كه‌ جهت‌ ديدار و بحث‌ و گفتگو با ايشان‌ صورت‌ مي‌گرفت‌ و با توجه‌ به‌ نظمي‌ كه‌ ايشان‌ در تنظيم‌ وقت‌ خود داشتند، تصميم‌ بر اين‌ گرفتند كه‌ بعد از ظهر روزهاي‌ چهارشنبه‌ را به‌ اين‌ امر اختصاص‌ دهند. از نتايج‌ اين‌ تصميم‌ يكي‌ اين‌ بود كه‌ برخي‌ از افراد كه‌ در اين‌ ديدارها شركت‌ داشتند درخواست‌ طرح‌ مباحث‌ نظري‌ ديني‌ را مطرح‌ مي‌كنند كه‌ با استقبال‌ ايشان‌ مواجه‌ مي‌شود. يكي‌ از موضوعاتي‌ كه‌ قرار مي‌شود درباره‌ آن‌ مباحثه‌ شود بحث‌ «شناخت» است. براي‌ خوانندگاني‌ كه‌ آن‌ سالها را درك‌ نكرده‌اند لازم‌ به‌ تذكر است‌ كه‌ اگر چه‌ مباحث‌ مربوط‌ به‌ حوزه‌ معرفت‌شناسي‌ طي‌ عمر چند هزارساله‌ تفكر فلسفي‌ و كاوش‌ علمي‌ بشري‌ همواره‌ مطرح‌ بوده‌ و بخش‌ مهمي‌ از اشتغالات‌ فكري‌ او را تشكيل‌ مي‌داده‌ و بدين‌ لحاظ‌ مبحثي‌ است‌ هميشه‌ زنده‌ و حضور آن‌ در عرصه‌ مبادلات‌ فكري‌ هميشه‌ لازم، اما طرح‌ بحث‌ شناخت‌ توسط‌ دكتر بهشتي‌ در آن‌ زمان‌ حاكي‌ از مطرح‌ بودن‌ آن‌ در گستره‌ قابل‌ توجهي‌ از مبارزان‌ و فعالان‌ نهضت‌ در آن‌ روزهاست. در آن‌ سالها مبحث‌ شناخت‌ در جزوات‌ و كتابهايي‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ انديشمندان‌ و فعالان‌ سياسي‌ و اجتماعي‌ پاي‌بند به‌ مرام‌ ماركسي، و طيفي‌ از انديشه‌ورزان‌ و مجاهدان‌ مسلماني‌ كه‌ در كنار شركت‌ فعال‌ در مبارزات‌ سياسي‌ پنهان‌ و آشكار و بويژه‌ حركتهاي‌ مسلحانه‌ زيرزميني‌ عليه‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ به‌ تبيين‌ ايدئولوژي‌ تلاشهاي‌ معمولاً‌ سازماندهي‌ شده‌ خود مي‌پرداختند مطرح‌ شده‌ و پرسشهاي‌ فراوان‌ پديد آورده‌ بود. طبيعي‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از جوانان‌ تحصيلكرده‌ در دانشگاه‌ و يا خارج‌ از آن‌ به‌ دنبال‌ پاسخهايي‌ روشن‌ و قانع‌ كننده‌ براي‌ اين‌ پرسشها از سوي‌ كساني‌ كه‌ از نظر آنها به‌ لحاظ‌ شناخت‌ عميق‌ و عالمانه‌ از دين‌ شايستگي‌ پاسخگويي‌ داشتند بودند. از جمله‌ اين‌ دين‌شناسان‌ دكتر بهشتي‌ بود كه‌ بويژه‌ در ميان‌ روشنفكران‌ ديني‌ و عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ به‌ عنوان‌ شخصيتي‌ مطرح‌ بود كه‌ با توجه‌ به‌ آشنايي‌ مستقيم‌ با افكار غرب‌ از طريق‌ منابع‌ اصلي، شناختي‌ عميق‌ و نقدي‌ عالمانه‌ از آن‌ دارد. ايشان‌ نيز جهت‌ پاسخ‌ به‌ اين‌ درخواست، چنانچه‌ در بيشتر آثار به‌ جاي‌ مانده‌ از ايشان‌ مشهود و معلوم‌ است، رهيافتي‌ قرآني‌ برگزيده‌ و بدين‌ وسيله‌ هم‌ به‌ طرح‌ و تبيين‌ پرسشهاي‌ مسئله‌هاي‌ موجود در اين‌ زمينه‌ و هم‌ به‌ احياي‌ قرآن‌ به‌ عنوان‌ كتابي‌ كه‌ به‌ باور مسلمانان‌ راهنماي‌ بشر است، مي‌پردازند. با وجود امكان‌ ارايه‌ مبحث‌ شناخت‌ به‌ زبان‌ فني‌ و فلسفي، دكتر بهشتي‌ ترجيح‌ مي‌دهد با توجه‌ به‌ سطح‌ مخاطبين‌ خود، كه‌ اگر چه‌ از تحصيل‌كردگان‌ و دانشجويان‌ پرمطالعه‌ آن‌ دورانند اما همگي‌ به‌ ميزان‌ كافي‌ با مقدمات‌ فلسفه‌ و اصطلاحات‌ آن‌ آشنا نبودند، با زباني‌ قابل‌ فهم‌ براي‌ همه‌ مخاطبين‌ سخن‌ بگويد. همچنين‌ موضع‌ ايشان‌ در قبال‌ مبحث‌ شناخت‌ قابل‌ توجه‌ است. ايشان‌ در عين‌ حال‌ كه‌ از طرح‌ اين‌ مبحث‌ استقبال‌ مي‌كنند، به‌ محدوديت‌ كاربرد آن‌ اشاره‌ مي‌كنند و از شركت‌ كنندگان‌ در آن‌ جلسات‌ مي‌خواهند كه‌ منزلتي‌ واقع‌بينانه‌ براي‌ مبحث‌ شناخت‌ قائل‌ باشند و بدين‌ ترتيب‌ از افراط‌ در طرح‌ اهميت‌ و شأن‌ بحث‌ پرهيز كرده‌ و آن‌ را در جايگاهي‌ كه‌ شايسته‌ آن‌ است‌ بنشانند. نكته‌ ديگري‌ كه‌ در لابلاي‌ صفحات‌ اين‌ كتاب‌ مشاهده‌ مي‌شود شيوه‌ برخورد ايشان‌ با مخاطبين‌ است. در حالي‌ كه‌ در بسياري‌ از موارد اختلاف‌ ميزان‌ معلومات‌ دكتر بهشتي‌ با سؤ‌ال‌ كنندان‌ بخوبي‌ آشكار است، سعه‌ صدر ايشان‌ در پاسخگويي‌ به‌ اشكالات‌ و ايرادات‌ مطرح‌ شده‌ جذاب‌ و دلنشين، و براي‌ زمانه‌ ما آموزنده‌ است. اين‌ خود نشان‌ از رابطه‌ دو سويه‌اي‌ دارد كه‌ در آن‌ زمان‌ ميان‌ عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ و روشنفكران‌ ديني‌ متعهد برقرار بوده‌ است. با كمال‌ تأسف، بحث‌ شناخت‌ به‌ دليل‌ تقارن‌ با اوج‌گيري‌ نهضت‌ اسلامي‌ و مسافرت‌ ايشان‌ به‌ اروپا و آمريكا جهت‌ ايجاد هماهنگي‌هاي‌ لازم‌ ميان‌ ايرانيان‌ مسلمان‌ مبارز مقيم‌ آن‌ ديار و حركت‌ رو به‌ رشد مردم‌ در ايران‌ عليه‌ نظام‌ ظلم‌ و ستم‌ و بهره‌كشي، ناتمام‌ ماند و هيچ‌ گاه‌ امكان‌ تكميل‌ آن‌ فراهم‌ نشد، هرچند در سال‌1359 بحثهايي‌ در اين‌ موضوع، و اين‌ بار عنوان‌ «شناخت‌ از ديدگاه‌ فطرت»، در طي‌ جلساتي‌ محدود توسط‌ ايشان‌ در شاخه‌ دانشجويي‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ مطرح‌ شد كه‌ مجموعه‌ آن‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ بنياد نشر آثار وانديشه‌هاي‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ منتشر گرديده‌ است.

كتاب حاضر مشتمل بر دو فصل است. فصل اول: ادب خيال، عقل و قلب و فصل دوم: ضرورت مطالعه و نحوة آن. هدف نويسنده در اين كتاب اين است كه اولاً مراتب وجودي انسان را تبيين نموده و ثانياً به اولويت تربيت آنها بپردازد. مراتب وجودي انسان عبارتند از: مرتبة جسم ـ مرتبة خيال ـ مرتبة عقل و مرتبة قلب. انسان بايد ابعاد وجودي خود را در مسير صحيح رشد دهد و بداند هر بعدي را كه تعطيل كند به همان اندازه ناقص مي‌ماند و از تعادل همه جانبه محروم مي‌شود. هرچند بعضي از ابعاد در حكم مقدمه‌اند، و بعضي از آنها اساس شخصيت‌ ما را تشكيل مي‌دهند، به همين جهت مي‌توان با جايگزيني بعضي موضوعات، جواب بعضي از ابعاد خود را داد ولي بعضي از آن‌ها اصلاً جايگزين بردار نيست؛ و اگر تقويت نشود، انسان ناقص مي‌ماند. مؤلف دربارة جسم مي‌نويسد همين جسم ـ بعنوان بعدي از ابعاد وجود انسان ـ اگر در جاي خودش بكار گرفته نشود، انسان ناقص مي‌ماند. جاي جسم در تربيت شخصيت انسان بايد مشخص باشد و بعنوان بعدي از ابعاد وجود انسان مورد توجه قرار گيرد. يك بعد ديگر از ابعاد وجود انسان، «بعد خيال» اوست. اين بعد هم در جاي خود مي‌تواند بسيار مفيد باشد، هر چند اگر مديريت نشود و جهت‌گيري‌هاي لازم را پيدا نكند انسان را به شدت به زحمت مي‌اندازد. خيال را مي‌توان تربيت كرد و جهت داد، تا نه تنها عامل سرگرداني ما نشود بلكه موجب تشويق ما به سوي خوبي‌ها گردد، به همين جهت خيال را نبايد سركوب كرد بلكه بايد تلاش كرد در جهتي صحيح شكوفا گردد. از ديگر ويژگي‌هاي خيال علاوه بر اينكه ماية نشاط و شعف معرفي مي‌شود، منشأ بودن آن براي كثرت‌هاست. خيال ادب شده مي‌تواند وحدت را در صورت كثرات ببيند. اگر قوّة خيال به طور صحيح ادب و تربيت نشود، اسير امور جزئي و كثرات مي‌گردد. اما راه تطهير و تربيت خيال، عقل و قلب است. در ادامه بعد سوم وجود انسان يعني همان «عقل» مطرح و بررسي مي‌شود. عقل همان استعداد و توانايي فهم حقايق از طريق استدلال است. عقل به كمك استدلال مي‌فهمد كه حقايقي در اين عالم هست و قلب ازطريق تزكيه مي‌تواند با وجود آن حقايق مرتبط شود. راه ادب قوة عقل نيز آن است كه انسان پير و استدلال باشد و بدون دليل چيزي را قبول نكند و اجازه ندهد احساسات و عواطف او را تحريك كنند. چهارمين بعدي كه بررسي مي‌شود «قلب» است. نويسنده معتقد است راهي كه انبياء و اولياء طي مي‌كنند و عرفا نيز از آن‌ها پيروي مي‌نمايند روش قلبي و به صحنه آوردن هرچه بيشتر قلب است. اما دربارة راه ادب قلب گفته مي‌شود بايد در عين رشد عقلي و توجه به حقايق عالم، بايد وارد تزكيه‌هاي شرعي شد. فصل دوم كتاب درصدد توضيح آن است كه اولاً مطالعه كردن صرفاً يك امر ذهني و به معناي حفظ اطلاعات نيست بلكه به معناي هم افق شدن با جبرئيل (ع) است. وقتي كتاب‌هايي را مطالعه كرديم كه نويسندگان آنها قصة اشراقات و تفكرات خود را به رشتة تحرير در آورده‌اند، از طريق آن نوشتارها به تفكر مي‌نشينيم و در نتيجه نقس ما با تفكر بر روي آن متون، به سوي عالم عقل سير مي‌كند، و از طريق آن سير، به قول فيلسوفان به عقل فعاّل مي‌رسد كه در اصطلاح دين همان جبرئيل(ع) است، ثانياً اين مهم تبيين مي‌شود انسان بايد در طول مطالعات خويش در حوزة معارف اسلامي فقط بايد از آثار افرادي استفاده كند كه اصطلاحاً داراي «عالم» باشند. به عبارت ديگر اگر انسان بخواهد سير كند و با ملكوت عالم انس بگيرد بايد سعي كند كتاب‌هاي دانشمنداني را بخواند كه خودشان داراي يك عالم و فضاي معنوي هستند و صرفاً مجموعه‌اي از اطلاعات مفهومي نمي‌باشند. در اين راستا از كساني كه در علوم و معارف اسلامي صاحب آثار گوناگون هستند نام برده مي‌شود همچون: دكتر شريعتي، دكتر سروش، علامه جعفري، آيت‌الله جوادي، امام خميني(ره)، ملاصدرا و غيره. سپس توضيح داده مي‌شود كه برخي از اين دانشمندان داراي عالم روحاني و يكسري مشهودات و دارايي‌ها هستند و لذا بايد خود را با آثار ايشان انس داد. اما علمايي كه كتاب‌هايشان صرفاً مجموعه‌اي از اطلاعات بدون روح و مباحث پراكنده و مفهومي است، انسان را دچار كثرت و بي‌عالمي مي‌كنند، به عبارت دقيق‌تر مي‌توان گفت اين فصل دربارة روش أخذ و انتخاب الگوهاي ديني بحث مي‌كند و نشان مي‌دهد چرا بايد يك عالم را بعنوان الگو انتخاب كرد و به چه دليل عالم ديگر را بعنوان الگو نبايد پذيرفت. اين كتاب بهترين الگوهاي ديني براي كسب معارف حقيقي اسلام را امام خميني(ره) علامه طباطبايي، آيت‌الله جوادي آملي، علامه حسن‌زاده آملي، و شهيد مطهري معرفي مي‌كند.

کتاب طبقه­ بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، علاوه بر ارزش تاریخی و فلسفی­ اش، در مباحث کنونی مربوط به اسلامی کردن علم در سراسر جهان اسلام نیز حائز اهمیت است. نظر به اهمیت طبقه ­بندی علوم در اسلام باید گفت که این کتاب نخستین اثری است که به شیوه­ای محققانه و در عین حال به زبانی جدید به این موضوع می­پردازد. روش نویسنده در این کتاب استفاده از متون اصلی و ارجاع به منابع اولیه است؛ وی در این تحقیق بنیه علمی دقیقی را از سنت عقلی اسلام ارائه می­دهد. وی متعلق به عصری نوظهور از محققان مسلمان است که هم نگرش اسلامی سنتی دارند و هم با تفکر جدید غربی به خوبی آشنا هستند. اهمیت مطالعه این کتاب در این حقیقت نهفته است که مولف توانسته است در آن یکی از جنبه­ های مهم حیات عقلی اسلام را با زبانی قابل فهم برای کسانی که نمی­توانند مستقیماً از منابع کهن بهره ببرند و به وجهی معتبر که خود متعلق به سنت اصلی اسلام است، فراروی خواننده امروز قرار دهد. این اثر را باید منبع مهمی برای درک بهتر برخی از جنبه­ های تفکر اصیل و دیرینه اسلامی به شمار آورد که در زمینه فلسفه علم در اسلام نیز مهم است.

مقالات کتاب عمدتا درباره فلسفه غرب است که در دو گروه کلی درج شده است: نخست مطالب کلی و عمومی فرهنگ, از قبیل :آموزش, پژوهش و مسائل دانشگاهی, و دوم :تک نگاری هایی که به یکی از متفکران اعم از قرون وسطا یا عصر جدید اختصاص دارد .این تک نگاری ها به ترتیب تاریخی یکی بعد از دیگری آورده شده است .عناوین برخی از مقالات از این قرار است :فلسفه و غرب, مبانی فلسفه غرب در عصر جدید, فلسفه و پژوهش, رسالت دانشگاه ها, آبلار و مسئله فلسفه, دونس اسکوتوس و فلسفه او, دکارت و مابعدالطبیعه, نامه های دکارت به شانوت, شلینگ و فلسفه او, منطق هگل و تاریخ فلسفه, و هگل و اسپینوزا .