جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت «نفس ناطقه» مهم­ترین مسئلۀ معرفت­شناختی در آموزه­های رجب­علی تبریزی است. اهمیت این مسئله نزد او به قدری است که فهم «حقیقت علم» را نیز به آن گره زده است. پژوهش پیش رو با طرح پرسشی ناظر به «معرفت نفس ناطقه و پیوند آن با مراتب علم» می­کوشد تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه حکیم را تبیین و ارزیابی کند. تبریزی برای تجرّد اقسام نفس (نباتی، حیوانی و ناطقه) و نیز نقض نظریۀ «حدوث جسمانی نفس» اقامۀ برهان می­کند؛ ولی در ادامه، ضمن توصیف نفس ناطقه به «اسم اعظم الهی»، از توضیح بیشتر مطلب امتناع می­ورزد. او طالبان معرفت نفس را به تدبر در نصوص دینی، سلوک معنوی و همراهی با عالمان ربانی فرامی‌خواند. تبریزی در این مسئله، نه فقط از محتوای مشّائیان بسی فراتر رفته، بلکه از روش آنان نیز عدول کرده است. لحن حکیم در تبیین مطالب ناظر به حقیقت نفس بسی عرفانی و فرامشّائی است. تبریزی برای تبیین «حقیقت علم»، یکایک مراتب سه­گانۀ ادراکات نفس (حسی، خیالی و عقلی) را همراه با احکام و لوازم آنها توضیح می­دهد. بیان حکیم دربارۀ ادراکات حسی و خیالی آدمی به سبک مشّائیان ارائه شده است؛ ولی او میان ادراکات عقلی آدم حقیقی با معرفت نفس ناطقه پیوندی وثیق برقرار می­کند.

هدف از این نوشتار تبیین و تحلیل تربیت عرفانی از منظر ملاصدرا در حوزه مفهوم، اهداف و روش‌های تربیتی به شیوه توصیفی- تحلیلی است. در منظومه فکری ملاصدرا تربیت عرفانی گستره مفهومی وسیعی را در‌‌برمی‌گیرد به گونه‌ای که همه مراتب تربیت نفس انسان اعم از تربیت حواس، خیال، عقل و طور ورای عقل همه را شامل شده، متربی سالک پس از کناره‌گیری از خلق و اجتماع و طی‌کردن یک سیر تربیتی تشکیکی دوباره به آغوش خلق باز می‌گردد و به هدایت ایشان می‌پردازد. این بازگشت به سوی خلق در واقع ادامه همان سیر صعودی سالک بوده و استکمالی وجودی برای او به شمار می آید. نتایج پژوهش پیش رو حاکی از آن است که ملاصدرا در تربیت عرفانی خود دو دسته اهداف غایی و واسطه ای را دنبال می‌کند. اهداف غایی در مرتبه نظر و عمل به ترتیب نیل به معرفت اکتناهی اجمالی ذات خداوند متعال و وصول به سفر چهارم از اسفار اربعه عرفانی است. از اهدافی همچون فنای فی الله، بقای بالله، مقام خلافت، مقام ولایت، وجود مبارک نبی اکرم(ص)، حقیقت محمدیه، انسان کامل، رسیدن به عقل مستفاد، درک حضوری حقایق هستی و معرفت نفس نیز می‌توان به عنوان اهداف واسطه‌ای در اندیشه عرفانی ملاصدرا یاد کرد. از بین روش‌های اتخاذ شده برای رسیدن به اهداف فوق نیز می‌توان به روش ایقاظ و تنبیه، روش عزلت و خلوت، روش محاسبه نفس، روش پرورش خیال، روش دیالکتیک و روش استاد مداری اشاره نمود.

در این پژوهش به دو پرسش پاسخ خواهم گفت: اینکه مفهوم عنایت الهی در مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا چه نیست و اینکه آن را در نسبت با چه مسأله‌ای باید فهمید. به پرسش نخست چنین پاسخ خواهم داد که عنایت الهی به‌نزد ابن‌سینا نمی‌تواند به همان معنایی باشد که در خداباوری سنّتی منظور است که مبتنی بر فرض سه صفت عالم، قادر و خیر به ‌نحو مطلق برای خدا، نحوه‌ای از اهتمام‌ورزی را برای مخلوقاتش به او نسبت می‌دهد. در حقیقت، ابن‌سینا هم اهتمام‌ورزی نسبت به ماسواه را برای مبدأ اوّل نفی می‌کند و هم سه صفت مزبور را به ‌معنای متعارف آن برای مبدأ اوّل نمی‌پذیرد. پاسخ پرسش دوم این خواهد بود که عنایت الهی هم در سیاق تاریخی این مفهوم در فلسفۀ مشاء و هم در سیاق عبارات ابن‌سینا در الهیّات الشفاء پاسخی است به مسألۀ تبیین نظم عالَم. نشان خواهم داد که با تغییر صورت‌بندی از مفهوم عنایت الهی دیگر مابعدالطبیعۀ ابن‌سینا با چالش‌هایی همچون مسألۀ شرّ، که خداباوری سنّتی با آن روبه‌رو است، روبه‌رو نخواهد بود.

حقانیت و امکان متافیزیک دست‌کم از زمان کانت به این ‌سو به مسأله‌ای جدی برای فیلسوفان غربی بدل شده است و بیشتر فیلسوفان به ‌نحو ایجابی یا سلبی ملزم به اتخاذ موضع در مقابل آن شده‌اند. هایدگر از آن دسته فیلسوفان معاصر است که مواجهه‌ای انتقادی با سنت متافیزیک به ‌عنوان «تقدیر تاریخیِ» غرب داشته و چه قبل و چه بعد از گشت فکری‌اش، مدعی «ساخت‌گشایی» تاریخ متافیزیک و حتی فراروی از «زبان» آن بوده است. گادامر اگرچه در خصوص متافیزیک همان رویکرد افراطی استادش را ندارد، باری موضع خود را در پسِ اظهارنظرهای وی پنهان می‌کند؛ گاهی با خوانشی خاص با طرح او همراه است و گاهی در مقابل آن جبهه می‌گیرد. همین امر سبب نوعی ابهام و دوپهلویی در موضع و تفسیرهای گادامر دربارۀ متافیزیک غربی شده است. در هر صورت، گادامر با طرح هایدگر در رابطه با امکان گذار از «زبان» متافیزیک موافق نیست، اگرچه نوعی فراروی را ممکن می‌داند. ما در این نوشتار با رجوع به اظهارنظرهای متفاوت هایدگر و به ‌ویژه گادامر، به ‌روشی توصیفی-تحلیلی می‌کوشیم نخست تلقی هایدگر از طرح «ساخت‌گشایی» تاریخ متافیزیک را ارائه دهیم و سپس موضع و تفسیرهای گادامر در خصوص امکان فراروی از «زبان» متافیزیک را با تکیه بر آثار مختلف او مشخص کنیم. پرسش محوری ما این است که چرا در موضع گادامر نوعی ابهام و دوپهلویی در رابطه با متافیزیک دیده می‌شود و چگونه می‌توان با تکیه بر مبانی هرمنوتیک فلسفی او این دوپهلویی را تبیین کرد.

یافته‌های دانش روان‌شناسی هویت انسان را ساخت‌یافتة بینش‌ها و ارزش‌های او می‌داند. به‌رغم وجود رابطه هم‌کنشی بین ساحت‌های رفتاری، گرایشی و بینشی، شدت و قوت تأثیر حوزه بینشی بر دیگر ساحت‌های وجودی انسان به‌اندازه‌ای است که باورهای انسان، جوهره شخصیت او را تشکیل می‌دهند. این موضوع باقاعده «اتحاد عقل و عاقل و معقول» در حکمت صدرایی که نفس آدمی را متحد با مجموعه معلومات او می‌داند همخوانی کامل دارد. براین‌اساس حالت‌ها و ویژگی‌های ساحت معرفت در دیگر حوزه‌های وجودی انسان ساری و جاری است. ساماندهی معرفت، شکل‌گیری هویت و در نتیجه، بهداشت روانی و در مقابل، بحران معرفت، بحران هویت و در نتیجه بی‌معنایی زندگی را در پی دارد. از منظر فلسفه اسلامی، ساماندهی نظام معرفتی از طریق عقلانیت و پیروی از استدلال میسر می‌گردد. هرچند ملاصدرا علم یقینی را موهبتی و ویژه خواص می‌داند؛ ولی بر این باور است که مرتبه‌ای از عقلانیت که همان تبعیت از استدلال‌های متعارف عقلی است برای عموم انسان‌ها امکان‌پذیر است. عقلانیت فلسفی و نقش آن در هویت‌سازی، موضوع این نوشتار را تشکیل می‌دهد. فرضیه این پژوهش این است که صورت‌بندی درون‌مایه‌های معرفتی و از جمله جهان بینی دینی بر اساس عقلانیت فلسفی، نقش مؤثری در سامان‌دهی نظام معرفتی و در نتیجه آرامش روانی و معناداری زندگی دارد.

می‌گویند نقد قوۀ حکم بیشتر دربارۀ زیبایی طبیعی و کمتر دربارۀ زیبایی هنری است. حتی برخی می‌‌اندیشند کمتر دربارۀ فلسفه هنر است و کمتر و کمتر دربارۀ نقد هنر. نشان‌هایی که کانت از طریق سرنوشتارهای نقد سوم مستقیم به ما می‌دهد همین تلقی را به‌ وجود می‌آورد؛ مطلبی با عنوان نقد هنر وجود ندارد. در این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی با اتکا به آرای برنهام نشان می‌دهیم نوع خاصی از نقد هنری را می‌توان از این اثر کانت بیرون کشید. نقد سوم را روی شانه‌های بحث ایده‌های زیباشناختی و نبوغ می‌توان نشاند. اثر هنری را از دریچۀ ارتباط با مباحث تاخوردۀ درون ایده‌های زیباشناختی می‌توان نگریست. مباحثی همچون ذوق به معنی صرفاً صورت زیبا را دریافت کردن، ژانر به معنی مفهوم اثر را غایت پنداشتن، مضمون یعنی ایدة عقلانی را محتوای اندیشیدنی در نظر داشتن، روح اثر را بر مبنای ایدة زیباشناختی سنجیدن و نمادگرایی و استعاره را در نقد هنری گنجاندن، می‌توان مدنظر قرار داد. نقد باید بر ارزشی واحد استوار باشد. به نظر می‌رسد در صورت تمرکز بر قابلیت‌ها و ظرفیت‌های متنوع ایده‌های زیباشناختی و اتکا به ارزش زیباشناختی، می‌توان نقد زیباشناختی برای هنر در نظر گرفت و برای جنبۀ ارزشیابی کلی اثر هنری در نهایت از روح‌داری یا بی‌روحی اثر پرسید.

ابن­سینا در راه اثبات بساطت ذات خداوند از هرگونه حیثیت، نظریۀ اتحاد مفهومی و مصداقی صفات را برمی­گزیند. این نظریه با چالش‌هایی روبه­روست: از یک ­سو، وی در خصوص رابطۀ وجودی صفات با ذات رویکردهایی به‌ظاهر متفاوت ارائه کرده و در برخی از مواضع، با ارجاع همۀ اوصاف کمالی به علم عنایی، آنها را لازمۀ ذات خداوند دانسته است و در موضعی دیگر، با توجه به برخی از قواعد کلی فلسفی نظریۀ عینیت را می­پذیرد و گاه نیز با بازگرداندن همۀ صفات به سلب و اضافه به الهیات سلبی تقریب می­یابد. از دیگر­ سو، با وجود گفتار صریح در نفی تغایر مفهومی صفات خداوند آن را مستدل بیان نکرده است. برخی از متأخرین و به ویژه ملاصدرا دیدگاه او را از منظر وجودشناختی و معناشناسی مورد انتقادات جدی قرار داده­اند. در این پژوهش، نقدهای وارد بر نظریۀ خاص ابن­سینا را بررسی می‌کنیم و نشان می­دهیم وی در پاسخ به اشکالات، کدامین اصول و مبانی را اتخاذ می‌کند. در تحلیلی واقع‌بینانه، ابن­سینا از منظر وجودی صفات کمال را لازم تبعی ماهیت موجودۀ خداوند و نه لازم وجود خارجی آن برمی­شمرد. همچنین، در پرتو «نظریۀ کاربردی معنا»، «نحوۀ مفهوم­­سازی ذهن» و نیز توجه ویژه ابن­سینا به مبانی اصلی فلسفۀ خویش، می­توان تبیینی سازگار از نظریۀ عینیت مفهومی را ارائه کرد تا از اشکال مهم ترادف الفاظ متباین مصون ماند. در این طریق که مبتنی بر معرفت شهودی انسان است، از به‌هم‌پیوستگی صفات خداوند در هنگام کاربرد الفاظ سخن به­ میان می­آید، به­ گونه­ای که اطلاق یک صفت بر خداوند تداعی دیگر صفات را به همراه دارد و نه آنکه اطلاق یک صفت بر خداوند واجد معانی همۀ صفات باشد.

قاضی سعید قمی یکی از متفکران برجسته قرن یازدهم و دوازهم هجری(17.میلادی) است که با ترکیب مبانی حکمت اشراقی و آموزه‌های فلسفی صدرایی در تلاش بود تا راه‌حل‌های نوینی برای مسائل فلسفه و تفسیر قرآن ارائه دهد. مبانی تفسیری قاضی سعید، به‌ طور ویژه تعامل میان عقل، وحی و حکمت اشراقی را نشان می‌دهد، به‌ گونه‌ای که این سه عنصر در فرایند رسیدن به معرفت فلسفی و دینی مکمل یکدیگر به ‌شمار می‌روند. اما یکی از چالش‌های اساسی در فهم درست نظریات وی، بخشی از آثار انتسابی و نوعی اختلاط در هویت و آثار ایشان با میرزامحمدسعید حکیم، موجب ایجاد تعارضاتی در تحلیل آراء فلسفی و تفسیر وی گردیده است. این پژوهش با روش‌شناسی ترکیبی تحلیل محتوایی، نسخه‌شناسی، مقایسه تاریخی به تفکیک آثار قطعی قمی پرداخته که سه اثر شرح توحید صدوق، الأربعین فی شرح أحادیث المشکله و رسائل اربعینیات با معیارهای قطعی‌سازی(اجازه‌نامه‌های معتبر، سبک فلسفی-عرفانی و انسجام مبنایی) مطابقت و مبنای بازشناسی نظام فلسفی وی قرار گرفته است. این تفکیک، چهره‌ای منسجم و مستقل از او به‌ عنوان فیلسوفی متعهد به حکمت متعالیه و نوآور در حوزه تأویل عرفانی قرآن ترسیم و زمینه‌ساز حل تعارضات و ابهامات در نسبت‌دهی آراء وی در تاریخ فلسفه اسلامی است.

شناخت حقیقت بدن مادی در حکمت متعالیه، مستلزم شناخت نفس و در نتیجه منجر به معرفت نفس خواهد شد؛ اما با وجود اهمیت آن، در آثار فیلسوفان به طور پراکنده و موجز بدان پرداخته شده است. مقاله حاضر در صدد است تا با توجه به مبانی خاص صدرالمتألهین به بررسی تفصیلی حقیقت بدن مادی بپردازد. بر اساس سه اصل وجود شناختی در حکمت متعالیه یعنی اصالت وجود، تشکیک، حرکت اشتدادی و اصل دیگر مطرح در علم النفس صدرایی یعنی «النفس فی وحدتها کل القوا»، وجود واحد انسانی با حرکت جوهری سیر خود را از ماده عنصری آغاز کرده و با طی درجات وجود تدریجاً به تجرد می‌رسد. این پژوهش ضمن بررسی تفصیلی سیر از ماده به مجرد، به تبیین معنای مادی ـ مجرد بودن نفس و رفع دو شبهه مهم در این زمینه پرداخته و در پایان به این دستاورد رسیده که حیثیت مادی نفس با حیثیت تجردی‌اش توأم با یکدیگر و بلکه یگانه است و حقیقت بدن که عبارت است از ظهور و بروز قوا و کمالات نفس به شکل صور مقداری؛ متمایز با حیث مادی نفس می‌باشد.

تأویل و استناد نامتعارف هر گونه مواجهه غیرمألوف با آیات قرآن است که با عرف مفسران همخوانی نداشته باشد. قائل شدن به کارکرد کشف و اشاره در تأویلات صوفیانه به عنوان مبنای تأویل از سویی به تکثر تعداد تأویلات صوفیانه می­انجامد و از دیگر سو، تأویل­کننده را از تشویش هر گونه نقد دیگران می­رهاند. بر این پایه، استنادات صوفیه به قرآن و تأویلات آنها از آیات در غالب موارد از ضابطه مشخصی تبعیت نمی­کند و در پاره­ای از موارد به شیوه­های شاذّ و نامتعارف می­انجامد. این مقاله در پیِ شناسایی، دسته­بندی و تحلیل انتقادی شیوه­های نادر و نامتعارف تفسیر در امهات متون نثر صوفیه است. نتیجه نشان می­دهد که شیوه­های مواجهۀ نامتعارف صوفیه با آیات عبارت است از: الف) برخوردهای نامتعارف با قرآن: نظیرِ اتخاذ رویکرد شطحی در تفسیر که محملی برای ادعای رسیدن به فنا فی­الله، جسارت صوفیانه در برابر ذات باری­تعالی یا پیامبران، ترک ادب شرعی، و ادعای ارتباط ویژه با عالم غیب است؛ و یا تأثیر آیه بر نفوس که هر چند فی­نفسه مستبعد نیست اما در عین حال غالباً اغراق­آمیز، بلکه غلوآمیز است؛ همچنین پدید آمدن حال­و­هوای عرفانی با طرح آیه که گاه چنان موثر است که شخصیت داستان از خود بی­خود می‌شود و بالأخره تحقق عملی آیه در زندگی که معمولا با مستجاب­الدعوه بودن شخصیت صوفی و وقوع مکاشفه و نیل به یک حال متعالی عرفانی توأم است. ب) تأویل­های دور از ذهن چنان­که صوفیه گاه در تفسیر بخشی از یک آیه با تغییر مصداق معنا، تفسیر مورد نظر خود را از آیه استخراج می­کنند، و یا تعددّ و تکثّر اعجاب­آور تفاسیر از یک آیه که بر رویّه ابهام­آفرینی و مبالغه­گویی صوفیه استوار است. ج) استنادهای نامتعارف؛ مانندِ استناد به آیه در عالم رؤیا، و استناد به آیه از طرف هاتف غیبی و یا ادعای ارتباط با عوالم ملکوت و اخبار از مغیبات در حین استناد به آیه.