جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم از زمان نزول تا کنون، مورد عنایت و اهتمام مسلمانان بوده است.مسلمانان آن را حفظ می کردند و در اجرای احکام آن کوشا بودند.پیامبر (صلّی الله علیه وآله) نیز آیات مغلق را شرحداده و معانی مجمل را تبیین می فرمود.به اعتبار اینکه پیامبر(صلّی الله علیه وآله) اوّلین راهنما و امین وحی الهی بود، لذا تفسیر قرآن از انگیزه های نبوّت او به شمار می آمد.علاوه برکوشش های مسلمانان درتبیین الفاظ قرآن و شأن نزول آیات و ابعاد دیگر آن،آنچه ازپیامبر (صلّی الله علیه وآله) در تفسیر قرآن به یادگار مانده،زیر بنای تفسیردر نخستین ادوار شد.مفسران زیادی از بین گرایش های مختلف تفسیری،روش تفسیر نقلی را انتخاب کردند، از جمله این افراد شیخ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی،مولف تفسیر نورالثقلین است.تفسیر نقلی که شاملتفسیرقرآن به قرآن، تفسیرقرآن به سنّت و تفسیرقرآن به قول صحابه و تابعان است،گرچه دارای اهمّیت بسزایی است.امّا متأسفانه آفاتی چون ضعف سند،جعل حدیث و اسرائیلیات که در احادیث راه یافته از اعتبار آن کاسته است. ما در این تحقیق برآنیم که مصدر و منبع حدیث در تفسیر نورالثقلین را پیدا کرده و آن را با اصل کتاب مقابله کنیم و در صورت غریب بودن متن، به مصادر عدیده لغوی و روایی مراجعه کرده و سند احادیث را نیز مورد بررسی قرار دهیم، تا میزان اعتبار روایات به دست آید و بعد ترجمه ای دقیق و روان از کتاب ارزشمند تفسیر نورالثقلین،که تا بحال ترجمه نشده به خواننده عرضه کنیم تا کسی که به زبان عربی تسلّط کافی ندارد بتواند از این تفسیر روایی بهره ببرد.

یکی از نقلیاتی که انعکاس آن در اکثر قریب به اتفاق تفاسیر دیده می شود، اخبار و آراء تفسیری صحابه و تابعان است. در طول دوره های متمادی تفسیر، رویکرد نظری و عملی مفسران در مواجهه با این اخبار یکسان نبوده است. این نوشتار در پی آن است که کم و کیف اعتبار اخبار و آراء تفسیری صحابه و تابعان را در تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» شیخ طوسی بازشناسی کند. آنچه ضرورت این تحقیق را فراهم نمود، حجم عظیم منقولات صحابه و تابعان در تفسیر مورد نظر از یک سو و نیز نبود پیشینه ای مستقل در این زمینه بود. برای نیل به پرسش مطرح شده، ضمن مراجعه و بهره گیری از کتاب های مرتبط با مباحث مقدماتی فصول شش گانه ی این نوشته، تمامی مجلدات تفسیر «التبیان» مورد مطالعه قرار گرفت و پس از استخراج اخبار تفسیری صحابه و تابعان روشن شد که عمده ترین کارکردهای این اخبار در تفسیر مورد نظر، به ترتیب کمیت عبارت است از: اخبار بیانگر مصادیق آیات و واژگان، اخبار تبیین کننده مفهوم آیات، اخبار مربوط به معناشناسی مفردات قرآنی، اخبار ترسیم کننده فضای نزول، اخبار دال بر اختلاف قرائت و بالاخره اخباری غیر از موارد مذکور، تحت عنوان «دیگر گونه های خبری صحابه و تابعان». همچنین با استقصاء همه ی موارد به دست آمد که مهم ترین برخورد و نگرش های شیخ طوسی با این اقوال و بر حسب مورد آن عبارت است از: صرفِ نقل، تقویت و توجیه، تضعیف، بیان اقوال به عنوان موید برداشت خویش و همچنین هم معنا یا مجاز دانستن همه ی اقوال منقول. علاوه بر این، در این تحقیق مشخص شد که اهمّ مستندات شیخ طوسی در ارزیابی اقوال صحابه و تابعان عبارت است از: آیات قرآن، اشعار و کلام عرب، عقل، روایات معصومین علیهم السلام، تاریخ و عقاید دینی و مذهبی. در مجموع آنچه در رهگذر این تحقیق به دست می آید این است که شیخ طوسی به طور غالب، با نگاه اعتماد به اخبار صحابه و تابعان نگریسته است.

علم بدیع در کنار معانی وبیان ، یکی از علوم سه گانه ای است که به طور کلی تحت عنوان «علوم بلاغی» نام گذاری شدهاند. از همان قرون اولیه اسلامی به دلیل توجه به بعد ادبی قران کریم، تدوین کتب بدیع القرآن رواج یافت ومولفان این کتابها با توجه ودقت در ارتباطی که بین الفاظ قرآن کریم است وتدبر در جنبه‌ی بلاغی کلام الهی متوجه زیبایی هایی شدند که اگر از آنها چشمپوشی میشد، در درک سخن حق دچار لغزش میشدند واز طرفی، روشنگری نسبت به رابطهی الفاظ باعث فهم دقیق تر آیات میگردید. همچنین از همان آغاز، ادیبان وسخن‌شناسان در پی نام گذاری آن زیباییها برامدند. این نام گذاریها در آغاز شامل تعداد معدودی بود و به مرور زمان هم بر تعداد آنها افزوده شد وهم در ذیل هر عنوان تقسیم بندیهایی ایجاد گردید، لیکن همین افزایش نام گذاری ها و تقسیمات، در کتب بعدی باعث ایجاد اختلالات و نابسامانی هایی در عناوین موجود در کتاب های بدیع القرآن گردید؛ طوری که گاه برای یک عنوان تعاریف متعددی میآمد و یا برای یک تعریف عناوین گوناگونی استعمال میشد. در حوزهی مصادیق نیز آشفتگیها کمتر از این نیست. بهخصوص در مورد آرایههایی که به یکدیگر نزدیک ترند، مانند «تفسیر» و «تقسیم» تداخل مصادیق بیشتر دیده میشود. بنابراین و با توجه به نابسامانی های موجود در این کتاب ها، تدوین فرهنگی که علاوه بر بررسی ونشان دادن آشفتگیها به تنظیم مدخل‌های مختلف بدیعی بپردازد، بسیار لازم مینماید.پژوهش حاضر در پی آن است که پس از بررسی تطور تاریخی علم بدیع، خلأ مذکور را پر کند و نقش توجه به بدیع را در فهم کتاب خدا روشن سازد.

آنچه در نوشته مزبور به رشته تحریر در آمده و مورد بحث قرار گرفت موضوع بررسی سیاست سلجوقیان بود با طرح سلجوقیان برای عمال قدرت و تحکیم پایه های حکومت خود از چه ابزارهایی بهره گرفتند؟ این مساله با طرح این سوالات پی گیری شد که 1. سیاسیتهای مشروعیت زای سلجوقیان چه تأثیری بر مناسبات دین و دولت به جا گذاشت؟ 2. الگوی مشروعیت دینی سلجوقیان چه تأثیری بر حیات فکری، علمی و مناسبات سلجوقیان با خلافت بوجود آورد؟ پاسخی که در جواب این سوالات به صورت فرضیه مطرح گردید این بود که: 1-ابزارهای اعمال کننده قدرت توسط سلجوقیان که قسمت عمده آن از دین ناشی می شد باعث رواج قرائت خاصی از دین شد که این نوع برداشت بیشتر تأمین کننده و ضامن حفظ قدرت بود. 2-الگوی مشروعیت دینی سلجوقیان حیات فکری و علمی و حتی روابط حاکمان سلجوقی با مقام خلافت را تحت تأثیر قرار داده و باعثمی شد که آن دسته از تفکرات و علوم اجازه گسترش یابند که با قدرت حاکم تزادی نداشته باشند. بررسی سوالات مذکور و پاسخ دادن به آنها در این سیاستها مشروعیت زای نوشته در دو بخش و شش فصل انجام شده است. در مورد سوال اول که درباره تأثیر سلجوقیان بر مناسبات دین و دولت می باشد و در بخش اول و فصلهای اول و دوم به آنها پرداخته شده است که در آن ضمن الگو شناسی مشروعیت سیاسی سلجوقیان و تعریف سیاست و مشروعیت و نهایتا بررسی دین و مشروعیت قدرت به رابطه بین دین دانش سیاسی و قدرت توجه شده است و حاصل کلام از دو فصل مذکور این است که دغدغه مشروعیت یا حقانیت قدرت مهمترین مسأله مورد توجه حکومت سلجوقیان است و در این راستا مهمترین حربه ای که برای ایجاد حقانیت حکومت به کار قدرتی را فقط در سایه خلیفه و تأیید وی مجاز می دانستند. به دلایل مختلفی که در فصل پنجم به آنها اشاره شد به شیوه های بسیار زیرکانه بعنوان پایگاه مهمی برای مشروعیت بخشی به حکومت سلجوقیان مورد استفاده قرار گرفت و نهایتا بعد از بررسی این عناصر در این مبحث به این نتیجه رسیدم که به دلیل تفسیرپذیری آموزه های دینی فضای فرهنگی و کلامی در این الگو آن را بعنوان مدل برتر جلوه گر می ساخت. سوال سوم نیز که این گونه مطرح شده بود آیا الگوی اتخاذ شده کارامد بود مبحث آخر نیز با عنوان کارآمدی یا ناکارآمدی ابزارهای مشروعیت زای سیاست سلجوقیان به تحلیل مناسبات قدرت و مشروعیت می پردازد. پس از الگوشناسی مشروعیت سیاسی سلجوقیان و روش های نهادینه کردن مشروعیت متوجه شدیم که همه امکانات موجود در جامعه که به نوعی قدرت و سیاست در ارتباطند با رواج قرائت رسمی از دین علم و تفکر به گونه ای تفسیر شدند که در خدمت منافع قدرت قرار گرفته و بر استمرار و دوام حکومت سلجوقی افزودند و لذا این شیوه حکومت به دلایلی که ذکر شد و در این مقوله به رشته تحریر و تحلیل درآمد نسبت به حکومت های قبل از سلجوقیان موفقیت بیشتری از خود در امر کشورداری به اثبات رساند.

قرآن کریم معجزه‌ی پیامبر اکرم‌(ص)،همواره در طول تاریخ اندیشمندان ومحققان بزرگی را بر آستان حقایق خود به تعظیم وا داشته است.تلاش برای فهم حقایق راستین کلام الهی از همان بدو نزول آن تابه امروز، سبب پدید آمدن تفاسیر با ارزشی از این کلام الهی گردید.در این میان ، تفسیر صدرالمتألهین یکی از تفاسیر برجسته و ممتاز امامیه به شمار می‌رود . این تفسیر در بردارنده تمامی آیات وسور قرآن نیست ، امّا به لحاظ محتوا ومعنا از پرمایه‌ترین و ژرف ترین و به لحاظ روش،از جامع‌ترین تفاسیر به حساب می‌آید.این نوشتار که با هدف شناخت وشناسایی تفسیر واندیشه‌های تفسیری ملاصدرا تدوین گردیده است در دو بخش به چگونگی کاربرد حکمت متعالیه در تفسیر قرآن ملاصدرا می‌پردازد.بخش نخست این نوشتار به دوفصل تقسیم می‌شود . در فصل اول به معرفی حکمت متعالیه ، چگونگی شکل گیری آن و بیان روش حکمت متعالیه در شناخت حقایق پرداخته شده است. ملاصدرا با بهره‌گیری از سه منبع عقل،وحی و شهود توانست حکمت متعالیه را پی ریزی کند. وی با آگاهی از روش مکاتب پیش از خود ،طریقه هر کدام از آنها را به تنهایی برای رسیدن به مطلوب ومقصود کافی نمی‌داند وبرآن است تا با تلفیقی از روش مکاتب پیشین راهی نو و بدیع در رسیدن به حقیقت ارائه دهد.فصل دوم از این بخش به بیان تفسیر وروشها وگرایشهای تفسیری وهمچنین به بیان روش وگرایش ملاصدرا در تفسیر قرآن پرداخته شد.بخش دوم این نوشتار که هدف اصلی از نوشتن این پایان‌نامه را در بر دارد به بیان شواهد و نمونه‌هایی از تفسیر ملاصدرا می‌پردازد که ضمن آن چگونگی کاربرد اصول حکمت منعالیه درتفسیر روشن می‌‌گردد.این بخش به چند فصل تقسیم می‌شود. که در هر فصل ابتدا توضیح مختصری از آن مبانی واصول داده شده است وسپس به بیان شواهد ونمونه‌هایی در تفسیر ملاصدرا، که ایشان با بهره‌گیری از آن اصل به تفسیر آن آیه مبادرت ورزید ،پرداخته شده است .از جمله اصول ومسائلی که در این بخش از نوشتار در طی فصول جداگانه به آن پرداخته شد ، عبارتنداز: حرکت جوهری ونتایج آن ،بسیط الحقیقه کل الاشیاء ، مثل افلاطونی، مسأله علم باریتعالی ومراتب آن ، معاد جسمانی ، خلود کفار در عذاب ، اصالت وجود ،وحدت وجود ووحدت تشکیکی آن.

از آن جا که واژگان زیر بنای اصلی هر کلامی را تشکیل می‌دهد واضح است که گام اول برای فهم مقصود سخن، دریافتن مفاهیم و مدالیل اصلی واژه ها است. این امر در مورد قرآن کریم به مراتب پررنگ تر جلوه می‌کند چرا که قرآن کتاب هدایت بشریت است. بهترین و استوارترین روش در فهم قرآن کریم تمسک به کلام معصومان: است؛ پیامبر اسلام6و امامان: علاوه بر تفسیر آیات، اهتمام ویژه ای به شرح و تبیین واژگان قرآن داشته‌اند؛ در این پژوهه پس از بیان مفاهیم بنیادین تحقیق مانند مفردات، تفسیر لغوی، و تبیین جایگاه لغت در فهم متن و کلام، به قصد کشف روش تفسیر لغوی معصومان:، به صورت میدانی به مطالعۀ احادیث آن بزرگواران در زمینه واژگان پژوهی قرآنی (در ده جزء دوم قرآن کریم) پرداخته‌ایم؛ پیامبر6و اهل بیت:برای تفسیر واژگان قرآنی، روش‌های متعددی را اتخاذ نموده‌اند، که با بررسی و تحلیل کلام آن بزرگواران به مواردی دست پیدا کردیم: تفسیر قرآن به قرآنِ واژگان، تبیین معنای واژه با توجه به سیاق آیات، بیان واژگانی (ترادف و نظائر)، بیان لازمۀ معنایی، بیان معنای غایی، بیان تصویری، بیان توصیفی، بیان وجوه واژگان، بیان جری و تطبیق، بیان معنای باطنی واژگان، بیان قاعده ادبی واژگان، بیان مرجع ضمیر، بیان متعلقات واژه، بیان معانی حروف، بیان لهجۀ واژگان (لغات القرآن)، بیان وجه تسمیه، بیان قراءات. عناوین بدست آمده در طبقه بندی تفسیر لغوی معصومان: است.

آنچه در این رساله بیان می گردد تلاشی است برای روشن ساختن مفهوم حکمت، مصادیق و آثار آن، راه های ایجاد و تثبیت آن و موانع این صفت بدون شک با توجه به نقش عظیم این مفهوم در زندگی فردی و اجتماعی باید تمام زوایای آن مورد کنکاش قرار گیرد و به گونه ای که ملاحظه می شود بهترین راه برای تأمین این خواسته، بهره جستن از آیات کلام الهی و سخنان پیشوایان معصوم علیهم السلام است. نکته ای که تذکر آن بجاست جلب توجه به این مهم است که تنها بیان جنبه های نظری و آشنایی با آنها نمی تواند حکمتی بیافریند چرا که تکرار چندین و چند باره لفظ آب عطشی را فرو نمی نشاند و تصویر زیبای گل، بوی خوشی نمی پراکند. آنچه در این گفتار مورد بحث و بررسی قرار می گیرد عمدتاً ناظر به دیدگاه های مختلف درباره واژه حکمت خواهد بود. بعنوان مثال دیدگاه های شاخص نظرات علماء لغت، مفسرین، فلاسفه و از همه مهم تر روایات که هر یک بنوعی به تبین مفهوم و مصادیق حکمت از منظری خاص پرداختند. فلاسفه آن را همان علم فلسفه با همه گستره وجودیش دانسته اند. مفسرین با عنایت به آیات قرآن کریم بیشتر به بررسی مصادیق حکمت پرداخته، و روایات نیز که منبعث از اتصال صاحبان با وحی الهی است، بیانی دگرگون از مصادیق حکمت و آثار و موانع آن را سرلوحه خویش قرار داده اند. نتیجه اینکه درباره حکمت و مفهوم و مصادیق آن نمی توان به یک وحدت نظر اشاره کرد، بلکه در این با توجه به مشرب های گوناگون، هر عده به بیانی غیر از سایرین رسیده اند.

از مباحث مهم در حوزه قرآن شناسی، بحث از علوم بلاغت و از جمله آن علم معانی و نحوه ساختار عبارت-های قرآنی است. گونه‌های مختلف ادای مقصود و بیان معانی ذهنی به سه شکل ایجاز، اطناب و مساوات است. حذف و تقدیر در آیات به عنوان یکی از اقسام ایجاز در کلام، از هدف های علم معانی برای رساندن معنا و مفهوم مورد نظر و ایفای غرض خاص است.با استشهاد به مثال های قرآنی می توان ثابت کرد که در قرآن حذف های فراوان و به جایی در قالب اسم، حرف، فعل یا جمله صورت گرفته است. در بین سوره‌ها سوره آل-عمران از آن جهت که دارای موارد مکرر حذف است مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و در آن ابتدا ایجاز حذف در زبان های عربی و فارسی، بر اساس کتب صرف و نحو عربی و دستور زبان فارسی بررسی و سپس به موضوع حذف در سوره آل عمران پرداخته شد و ضمن یافتن مصادیق ایجاز حذف در آیات این سوره، نقش موارد محذوف مشخص و آنگاه با ترجمه فارسی آن مقایسه گردید. همچنین روش کار بر اساس زبان شناسی قدیم انتخاب شده است. در آیات این سوره که مشتمل بر 200 آیه می‌باشد، بر اساس قواعد زبان عربی، 18 نوع حذف مشاهده شده‌ و تعداد کل محذوفات، حدود650 مورد می‌باشد،که بیشترین مورد محذوف، مربوط به حذف عامل جار و مجرور و کمترین آن، مربوط به حذف قسم است؛ که البته در حدود 95 درصد از آیات این سوره، به لحاظ قواعد نحوی، حذف عامل ظرف و جار و مجرور واجب بوده است. با توجه به تفاوت دو زبان عربی و فارسی، مترجمین به پاره‌ای از این محذوفات توجه داشته و یا با در نظر گرفتن نقش نحوی دیگری برای کلمه، نیازی به تقدیر گرفتن محذوف نداشته‌ و در موارد بسیاری نیز، به کلام محذوف بی‌توجه بوده‌اند، که البته عدم اشاره‌ی به محذوف گاه مشکلی در فهم آیه ایجاد نکرده و گاهی موجب اختلال در فهم آیات شده است که در 45 مورد این امر مشاهده شده است. همچنین مترجمین در ترجمه‌ی آیات وحدت رویه نداشته و در بین آیاتی که به محذوفات آن توجه داشته‌اند، در حدود 20 درصد از آن، به موارد محذوفی در آیات اشاره کرده ‌که در آیات مشابه آن بی‌توجه بوده‌اند .

تفسیر قرآن کریم تبیین و شرح و توضیح و پرده برداری از آیات را بر عهده دارد و تلاش مفسران واقعی در جهت روشن ساختن کلام خداوند بوده و هست، با توجه به اینکه پیوندی عمیق و ناگسستنی میان اهل بیت (ع) یعنی مفسّران راستین قرآن کریم و این کتاب مقدس وجود دارد و در حقیقت چنین پیوندی نماد روشن و مسلمی از برخی از احادیث پیامبر اکرم (ص) همچون حدیث ثقلین، حدیث سفینه و جز آن می‌باشد، آن بزرگواران به عنوان حاملان و وارثان قرآن کریم مهم ترین و ارزشمندترین تفاسیر را از آیات قرآن بر جای نهاده اند که به روایات تفسیری مشهور گشته‌اند و از منابع مهم تفسیر قرآن به شمار می‌آیند.بخش زیادی از آن روایات منقول از امام جعفر صادق (ع) است که یکی از امامان معصوم و عضوی برجسته از خاندان پیامبر اکرم (ص) می باشد. این دسته از روایات در شرایط و موقعیت های مختلف بیان شده و روش های تفسیری متفاوتی را به خود اختصاص داده است. مثلاً بعضی از این روایات درصدد بیان معنایی واژگان آیه بر آمده اند و برخی دیگر بیان گر مصادیق مختلف اعم از کلی و جزئی و یا عام و خاص بوده‌اند و نیز برخی دیگر اشاره به تأویل باطنی معنای آیات دارد و گروهی نیز اشاره به شرایط زمانی و مکانی مربوط به نزول آیات دارد که با شناخت انواع این روایات تفسیری فهم و درک معانی بسیاری از آیات قرآن کریم نیز آشکار می گردد.امام صادق (ع) روش های مختلفی در تفسیر آیات قرآنی را به کار گرفته‌اند، گاه با یک تمثیل بسیار ساده مفهوم آیه را روشن ساخته و گاهی جریان تاریخی مربوط به آیه را کاملاً تبیین فرموده‌اند، لذا با توجه به همین روش‌های گوناگون تبیین و توضیح در مورد آیات قرآنی نقش عظیم آن امام همام در مقولۀ تفسیر قرآن کریم آشکار می گردد و هر صاحب مطالعه‌ی دانا و علاقه مندی به تفسیر قرآن کریم مجذوب آن ها می شود. در این رساله تلاش بر این بوده است که در حدّ توان روش‌های مزبور مورد بررسی قرار گیرد و با نقل نمونه هایی از آن ها، جایگاه امام صادق (ع) در تفسیر نمایان گردد.

در این پایان نامه، ابعاد مختلف علم وجوه و نظائر و تاریخچه این علم و کارکردهای آن، در علم تفسیر تبیین گردیده و بیست لغت و واژه قرآنی از لحاظ دلالت‌ها و معانی مختلف و اشتراک لفظی از دیدگاه قرآن پژوهان و مفسران شیعه و اهل سنت، به صورت تطبیقی بحث و بررسی شده است. نویسنده سعی کرده تأثیر مهمی را که علم وجوه و نظائر در ریشه‌یابی اصولی و اساسی مفاهیم پنهان مفردات قرآن داراست، به تصویر بکشد و نقش این علم را در فهم دقیق و تفسیر صحیح زوایای پنهان قرآن کریم بررسی نماید. وی در ابتدا به تعریف علم وجوه و نظائر از جهت لغوی و اصطلاحی پرداخته و الفاظ و اصطلاحات مترادف آن را تحقیق نموده است. آن‌گاه فرق بین وجوه و نظائر را با توجه به برخی از نمونه‌ها و مثال‌های قرآنی بیان کرده و ضمن تبیین تعاریف علما و مفسران شیعه و اهل سنت از این علم، اقسام نظائر در اسما، حروف و افعال را بررسی نموده است. در ادامه، فرق بین تفسیر به وسیله وجوه و نظائر و تفسیر با مفردات قرآنی، فرق بین وجوه و نظائر با مشترک لفظی را بیان کرده و اهمیت علم وجوه و نظائر در تفسیر، تاریخچه این علم و نمونه‌هایی از استفاده فراوان مفسران شیعه و اهل سنت از آن را در تفسیر مطرح نموده است. در باب دوم، نویسنده به معرفی برخی از کتاب‌های نگاشته شده از سوی مفسران و قرآن پژوهان شیعه و اهل سنت، در موضوع وجوه و نظائر و دیدگاه‌ها و روش شناسی آنان در استفاده از این علم در تفسیر قرآن، همراه با بیان نمونه‌هایی از تفسیر آنان در این زمینه پرداخته است. نویسنده ضمن معرفی این کتاب‌ها و مولف آن‌ها؛ نمونه‌هایی از استفاده آنان از علم وجوه و نظائر را در کتاب‌های تفسیری و علوم قرآنی آنان بیان کرده است. در باب سوم، دوره های تاریخی استفاده از وجوه و نظائر در تفسیر قرآن و تأثیر ورود این علم را در تفسیر قرآن بررسی نموده و برخی از شبهه های قرآنی را که با استفاده از علم وجوه و نظائر می‌توان به آن ها پاسخ گفت، مطرح و جواب این شبهه ها را ارائه کرده است. در باب چهارم، به تجزیه و تحلیل بیست واژه قرآنی و روش استفاده از علم وجوه و نظائر و مفهوم آن‌ها از منظر مفسران شیعه و اهل سنت پرداخته است.