جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر با عنوان «سیمای خدا در مثنوی» به بررسی و معرفی اسما و صفات خداوند در اثر سترگ مولانا جلال‌الدین محمد بلخی می‌پردازد، که در یک بخش اصلی، با مقدماتی در ابتدا و دو پیوست در انتهای کار تنظیم شده است. مقدمات پژوهش به مباحث نظری مربوط به اسماء و صفات از منظر مولانا در مثنوی اختصاص یافته، و بخش عمده تحقیق با عنوان «اسماء و صفات خداوند در مثنوی»، توضیح و شرح و تبیین اسماء و صفات الهی در مثنوی است که با استفاده از قرآن، ادعیه و آرای صاحب‌نظران تدوین شده است. پیوست‌های پژوهش نیز به اسامی کم‌کاربرد و اسماء و اوصاف الهی با کاربرد خاص مولانا اختصاص دارد. نگارنده در پژوهش حاضر اساس و مبنای دسته‌بندی اسماء را بر نود و نه اسمی قرار داده که به وسیله شیعه و اهل سنت از پیامبر(ص) روایت شده است. این پایان‌نامه نشان می‌دهد که مثنوی یک خدانامه است چرا که مولانا در این کتاب خداوند را هم بسیار یاد کرده و هم به نام‌ها و اوصاف گوناگون و متنوعی(از اسمای مروی از پیامبر(ص) گرفته تا نام‌های موجود در ادعیه و یا نام‌هایی که کاربرد آن‌ها مخصوص خود اوست) خوانده است. مولانا هستی را مظاهر و تجلیات خداوند و یاد و نام او می‌داند و اسماء و صفات خداوند را با ذات او یگانه می‌شمارد، در نگاه او ، وصف و درک حقیقت اسماء و صفات الهی نیز با شناخت ذات خداوند برابری می‌کند. او ابزارهای حسی و عقل را برای درک حقیقت کافی نمی‌داند.از نظر مولانا تهذیب درون و متخلق شدن به حقیقت اسماء و صفات الهی می‌تواند راه‌گشای سالکان در کسب معرفت و رسیدن به حقیقت و فنای در او باشد. مولانا با توصیف و تعریف چند جانبه اسماء و صفات خداوند در مثنوی به تبیین و معرفی زیبا و ظریفی از سیمای خداوند پرداخته است.

شاهنامه فردوسی، از آثار گرانسنگ حماسی و تاریخی در پهنه‌ی فرهنگ و ادب فارسی است که می‌‌توان چهره‌ی پنهان و آشکار خداوند بزرگ را همواره در لابه‌لای حوادث و رویدادهای خرد و کلان اساطیری و تاریخی و... آن تماشا کرد. این رساله برای بازنمایی و توصیف خداوند در شاهنامه و تطبیق ویژگی‌ها و صفات او با ویژگی‌هایی که از طریق آیات و اخبار و روایات دینی، به خصوصاسلامی برای ما رسیده، تحقیق و تدوین و به حسب موضوع، به دو بخش عمده تقسیم شده است. بخش اول در مورد پاره‌ای از مسائل و مباحث نظری از قبیل اسم، صفت و تفاوت‌های آن‌هاست. همچنین در این بخش مطالبی در مورد ذات، صفات، افعال الهی و مسئله رویت خداوند و سایر مختصات فکری و سبکی فردوسی بیان شده است .بخش دیگر این رساله نیز که با عنوان «بازتاب و تحلیل اسماء و صفات الهی در شاهنامه» تدوین شده، به معرفی و شناخت اسماء و صفات الهی و دیدگاه حکیم فردوسی در این باره اختصاص دارد.شمار اسماء خداوند دراین رساله، برمبنای اسماء نودونه گانه‌ای است که از طریق منابع دینی (شیعه وسنی ) روایت شده است و چنان چه اسمی از هر دو طریق رواییبیان شده باشد با عنوان اسماء الله ذکر شده است. در این رساله پس از ترتیب و تنظیماسماء الله بر اساس حروف الفبا، به بیان و توضیح و شرح آن با استفاده از قرآن کریم، تفاسیر و ادعیه مأثوره، به ویژه دعای جوشن کبیر پرداخته شده است.با توجه به ابیات شاهنامه می‌توان گفت که فردوسی به عنوان یک شاعر شیعی، تحت تأثیر بینش توحیدی خود در آغاز و انجام داستان‌ها، عقاید و مسائل توحیدی را به صراحت بیان می‌کند و با اینکه داستان‌ها و افسانه‌های این منظومه مربوط به دوران باستانی است. وی با تکیه بر بینش سره توحیدی خود به معرفی و تبیین سیمای خدا در شاهنامه می‌پردازد.

مثنوی مصیبت نامه، به عنوان اثری معناگرا با ساختاری داستانی، در پس آموزه های عرفانی و اخلاقی و با زبان بی تقیّد و انتقاد گونه ی عطار که در سخن پیران، کاملان و مجنونان مصیبت نامه جلوه می کند، در پی آن است که آدمی را که به نسیان حقیقت مبتلا است؛ به معرفت دردمندی آشنایی دهد و طالب حقیقت را با شگردهای سلوک، به سرمنزل مقصود برساند. سالک مصیبت نامه، تحت عنایت خداوند و ولایت پیر تا ولایت پیامبر خاتم، توأم با جهدی مداوم و با طی کردن عوالم آفاق و انفس، به معرفت جان خویش به عنوان نخستین گام در معرفت حق و کمال معنوی آدمی در کسوت بندگی می رسد؛ تا به قول عطار در پایان مصیبت نامه، قدم های بعدی تکامل معنوی را در حق بردارد که شرح آن منوط به اذن پروردگاراست.این پایان نامه بر آن است که با بررسی همه ی نکات و دقایق عرفانی، در پس حکایات، آموزه ها، شخصیت ها و ... به بررسی سیر کمالی سالک طریقت و در نگاهی گسترده تر، طریق رسیدن آدمی از پس حجاب جسم و جهان به حقیقت و کمال انسانی بپردازد و نشان دهد که همه ی تضادهای طریقت؛ چون خوف و رجا، قهر و لطف، سختی و راحتی و... ظرفیت وجودی سالک را برای درک مقام فنا و رسیدن به مقام کاملان بالامی برد و جان سالک را آشنای نسیمی از حقیقت الهی می سازد. در این زمینه، در پرتو حکایات، از برترین و فروترین افراد که عطار مسائل عرفانی را از زبان آنان تبیین می نماید، سود جسته شده ودر پرتو سخنان عرفانی در آغاز مقالات، صفات و مقامات طریقتاثبات گشته است؛ صفاتی که به طور مستقیم و غیر مستقیم، توشه و دلیل رسیدن سالک به مقصد حقیقت و مقام انسان کامل است. در این پایان نامه سعی می شود، نظریات معرفتی عطار راجع به کمال هر یک از موجودات عالم، یک اصل دانستن جنون دیوانه و عشق مردان کامل، دردمندی حق، راهبران طریقت و ...نیز تبیینگردد تا سرانجام، انسان کامل در آینه ی صفات آشکار شود.

این پایان نامه پیوند‌های فکری مثنوی معنوی و گلشن راز شیخ محمود شبستری را مورد بررسی قرار داده است. مثنوی معنوی یک شاهکار عظیم ادبی و عرفانی است که خالقش نماینده‌ی واقعی تفکر عرفانی ایرانی است. گلشن راز نیز با وجود حجم کمش، مأخذ مهمی جهت شناخت عرفان و کلام اسلامی ایران به شمار می‌رود. در این پایان نامه ابتدا موضوعات مشترک این دو اثر بزرگ، مثنوی معنوی و گلشن راز همانند وحدت وجود، انسان، تجلی، جبر و اختیار، تناسخ و تجلی، حلول و اتحاد و ... جمع آوری شده و سپس به بررسی و تطبیق آنها پرداخته شده است. تطبیق این موضوعات نشان می‌دهد که این دو عارف بزرگ اگرچه در بسیاری موضوعات همانند وحدت وجود، فنا و بقا، حلول و اتحاد، خود شناسی راه خدا شناسی، اعتراف به عجز عقل در راه وصول به ذات حق و ... دیدگاه‌های مشترکی دارند؛ اما در برابر برخی موضوعات همانند جبر و اختیار تفاوت‌های فکری و اساسی دارند.

ترجمه ی تاریخ یمینی را بی شک می توان یکی از گرانسنگ ترین نوشتارهای ادبی به شمار آورد که افزون بر ویژگی های برجسته ی ادبی، نمایانگر یک دوره ی تاریخی بسیار مهم و تاثیر گذار بر تاریخ ادبیات ایران نیز است. علت انتخاب این کتاب و بررسی آن، اهمیتی است که در دو زبان فارسی و عربی داراست و همین امر نشان دهنده ی آن است که این کتاب نیاز به بررسی بیشتری توسط فعالان در حوزه ی ادبیات را دارد.با توجه به اهمیت ادبی و بلاغی این اثر و توجه خاص جرفادقانی به تصویرسازی در آن، نگارنده بر آن شد که به بررسی ترجمه ی تاریخ یمینی از منظر علم بیان بپردازد. در این تحقیق، ترجمه ی تاریخ یمینی از نظر علم بیان(تشبیه،استعاره،کنایه و مجاز)مورد بررسی قرار گرفت. پس از بررسی این نثر، نگارنده به این نتیجه رسید که از بین باب های سنتی علم بیان، بیشترین آرایه هایی که به کار رفته است، مربوط به آرایه ی تشبیه و کنایه است که از انواع تشبیه، تشبیه بلیغ(اضافه ی تشبیهی) بیشترین کاربرد را در این نثر به خود اختصاص داده است؛ این امر بیانگر آن است که تشبیه کم کم در این دوره جای خود را به استعاره داده است و واقع گویی از نثر رخت برمی بندد و جای آن را پوشیده گویی و ابهام در کلام می گیرد و این امر راه را برای استعاره و کنایه باز می کند، به طوریکه تصویر های غالب در این نثر بعداز تشبیه، کنایه است.

اهمّیت دانش بلاغت بر علاقه‌مندان شعر و ادب پوشیده نیست، چرا که شناخت زیورهای کلام و عناصر خیال ورزی، موجب می‌شود تا هر خواننده و شنوند? باذوقی به دقایق سخن ادبی پی‌ببرد و در نتیجه از یادگارها و تراویده‌های ذهنی و قلمیِ آفرینندگان آثار ادبی، افزون‌تر بهره‌ور و مشعوف گردد؛ از این رو ادیبان و سخن‌سنجان چمنزار بلاغت، از ادوار پیشین تا به حال کوشیده‌اند با موشکافی، به نگارش کتاب‌هایی چند در حوز? بلاغت و توابع آن، دست یازند و هر کدام به سهم خود، برای گسترش دامن? این علم اهتمام ورزند. بنابراین تلاش نگارنده در این پایان‌نامه، بر آن بوده است در راستای همین امر، یکی از عناصر بلاغی، یعنی إسناد مَجازی را بر اساس پاره‌ای از عناصر علم زبان‌شناسی و معیارها و موازین علم منطق، بررسی و ژرف‌کاوی کند.در این راستا، برای تبیین بیشتر این شگرد بلاغی، به بررسی نمونه‌هایی از آن در زبان سعدی و متنبّی، دو شاعر بزرگ زبان فارسی و عربی، پرداخته شد؛ و پس از پرداختن به این مهم، و تحلیل إسناد مَجازی در دو علم منطق و زبان شناسی نتایج مهمّی از جمله موارد ذیل حاصل شد:1. إسناد مَجازی، معمولاً در جملات خبری‌ای رُخ می‌دهد که، با قرائن لفظی یا معنوی، برخلاف عقید? متکلّم باشد؛ بنابراین، جملات یا صورت‌های انشایی، پس از تأویل به جمله‌های خبریِ داری حُکم (إسناد)، شایست? بررسی در مبحث إسناد مَجازی قرار می‌گیرند.2. در چهارچوب علم منطق، إسناد مَجازی نوعی قضیّ? حملی است که از لحاظ اعتقادات متکلّم رابط? بین موضوع و محمول در آن، رابطه و نسبتی حقیقی نیست، بلکه گوینده (شاعر یا نویسنده) به عمد و با هدف رسایی، زیبایی و تأثیر بیشتر در مخاطب و با دخل و تصرّف در رابط? بین موضوع و محمول، به مَجاز در إسناد دست می‌زند.3. بیشتر علمای بلاغت، إسنادهای مَجازی زبان فارسی را با تعاریف و مثال‌های ادبیّاتعرب سنجیده‌اند و گاهی اوقات، بدون در نظر گرفتن قابلیّت‌های زبانی یا ظرافت‌های خاصّ زبان فارسی، سعی در طبقه‌بندی إسنادهای مَجازی در گروه‌های مشخّص شده در بلاغت عربی کرده‌اند که حاصل، نادیده گرفتن بسیاری از ترفندها و قابلیت‌های زبانی در زبان فارسی می‌شود.4. بسیاری از إسنادهای مَجازیِ به کار رفته در آثار این دو شاعر، که از چشم‌انداز زبان‌شناسی، نمونه‌ای از فراهنجاری معنایی هستند، درصدد زیبایی‌آفرینی، إغراق و مبالغه، تکریم و بزرگداشت، تأثیر بیشتر کلام و با هدف وارد کردن مخاطب به دنیای خیال و شعر و ادب است.همچنین نتایج دیگری که در خلال بحث به آن‌ها پرداخته شده است و از دیگر سو، پژوهنده کوشیده است برای ورود به موضوعات علم منطق و زبان شناسی و همچنین تمهید مقدّمه، به اجمال به ذکر برخی از تعاریف و اصطلاحات این دو علم بپردازد.

حسن تعلیل و مذهب کلامی به عنوان دو تکنیک و دو آرایه‌ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده‌اند که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه‌ی بررسی تطبیقی آن‌ها را فراهم آورده‌است. در این پژوهش تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این دو آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن‌ها در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و مباحث نظری مربوط به هر یک نظیر معانی، تعاریف، انواع و کارکردهای بلاغی و ادبی و جایگاه آن‌ها در حوزه‌ی بلاغت را مورد بررسی قرار دهیم و نگاهی به نمود این دو آرایه در قرآن از رهگذر آثار بلاغی داشته باشیم و سپس با بهره‌گیری از مفاهیم زبان‌شناسی به نقد آن‌ها بپردازیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عربی، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می‌شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه‌ی حسن تعلیل می‌دانند؛ در بحث مذهب کلامی به خصوص در دوران رکود و جمودِ بلاغت عربی، بحث‌های منطقی با آن پیوند تنگاتنگ خوردهو در فارسی نیز گاه گرته‌برداری ناقصی از عربی صورت گرفته و غالباً از چارچوب بلاغت سنتی عربی فراتر نرفته‌اند مگر در دوران معاصر که گاهی به کارکردهای هنری این ترفند اشاره شده‌است. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که حسن تعلیل و مذهب کلامی و دیگر آرایه‌های استدلالی را که ذاتاً ماهیت یکسان دارند اما گاه تفاوت‌های عرضی در میانشان وجود دارد، می‌توان تحت یک عنوان واحد نظیر «استدلال شاعرانه» یا بیان هر نوع علت شاعرانه جمع کرد که یکی از شیوه‌ها و اسالیب خیال‌انگیز کردن کلام است، به گونه‌ای که برای مخاطب باورپذیر باشد و او را غرق در حیرت و شگفتی گرداند؛ حال این استدلال می‌تواند به وسیله‌ی بیانِ علت ادعایی، علت حقیقیِ مبتنی بر تشبیه، تمثیل، ارسال‌المثل صورت بگیرد و یا حتی اگر بر یک استدلال کاملاً منطقی استوار است، رنگی از عاطفه و تخیل در آن وجود داشته‌باشد.

چکیدهکشف الاسرار و عد? الابرار ابوالفضل رشیدالدین میبدی اثر گرانقدر سده ی ششم هجری از مهمترین و اولین تفاسیر عرفانی کهن پارسی است. که نویسنده ی آن در نگارش هر سه نوبت به متون تفسیری قبل از خود نظر داشته و هنرمندانه از آنها بهره برده است. در این تفسیر ذیل هر آیه در سه بخش که تحت عنوان نوبت آمده است به سه سبک آیه ترجمه و تفسیر شده است. میبدی در نوبت اول کشف الاسرار ترجمه ای تحت الفظی و معنای صریح آیات را با بهرهگیری از واژگان سره فارسی ارائه کرده است. در نوبت دوم، به کمک زبان تفسیری که زبانی علمی، عادی وقابل درک است به نقل آیات و شأن نزول آنها، معنی لغات ریشه یابی اختلاف قرائت ها، مفهوم کلی آیه، اشعار عربی، احکام و اصطلاحات فقهی و به تحلیل جنبه های تاریخی و روایی و بیان اسرائیلیات پرداخته است. در این نوبت از سطح استنادی و استدلالی زبان عرفانبهره برده است. نوبت دوم جنبه ی اطلاع رسانی و ارتباطی دارد اما در نوبت سوممیبدی سعی کرده دریافت های عرفانی خود را که حاصل جریان سیر و سلوک است و از جنس مادی و این جهانی نیست با بیان رمزی، تمثیلی، استعاری و به کارگیری صورخیال و دیگر ظرفیتهای زبان در قالب محدود کلام به دیگران منتقل کند .و با نقل جملاتی از بزرگان اهل تصوف و همچنین استفاده از اشعار فارسی و عربی به تأویل و تفسیر عرفانی قران و مفاهیم دینی همت گماشته است. بنابراین نوبت سوم جنبه ادبی و هنری دارد.نگرش میبدی نسبت به موضوعات مختلف روی زبانش تأثیر گذاشته به عبارت بهتر وی مفاهیم ساده را با نثر تعلیمی و زبان عبارت و مطالب پیچیده را از دیدگاه عرفان نظری با نثری رمزآلود به زبان اشارت و موضوعات اصلی را از دیدگاه شریعت و طریقت با نثر علمی تفسیری بیان کرده است. بنابراین متن از لحاظ ساختار زبانی یکدست نیست.در این پژوهش نگارنده سعی دارد نوبت دوم(زبان تفسیری) و نوبت سوم(زبان عرفانی) کشف الاسرار میبدی را از لحاظ زبانی مورد مطالعه قرار دهد از این رو براساس تعریفی که در کتاب زبان عرفان از سطوح مختلف زبان عرفانی(سطح استدلالی، استنادی، محاکاتی، تناقضی) آمده است سطوح مختلف زبان تفسیری و زبان عرفانی میبدی را بررسی و تبیین کرده است.??کلید واژگان:کشف الاسرار- ابوالفضل میبدی- زبان تفسیری- زبان عرفانی- متونتفسیری و عرفانی.

چکیده ادبیات دفاع مقدس، گونه های ادبی مختلف و متنوعی را در خود جای داده است. یکی از این گونه های ادبی، خاطره نگاشته است که برخی از این خاطره نگاشته ها، دارای وجوه ادبی هستند که آنها را از دیگر انواع آن، متمایز می کند. حرمان هور که مجموعه خاطره نگاشته‌ها و یادداشت‌های شهید احمدرضا احدی می باشد از جمله خاطره‌نگاشته‌هایی است که به جهت سرشار بودن از وجوه ادبی، آن را قابل توجه کرده است. ادبیت این اثر از دو جهت است: کاربرد آرایه های بیانی و بدیعی و شگردهای علم معانی و وجود مضامینی که برانگیزند? احساس و تأثیرگذار بر مخاطب است. این پژوهش به کتاب حرمان هور از سه منظر علم بیان، بدیع و معانی می پردازد تا یک جنبه از وجوه ادبی آن نمایان شود. پژوهش در چهار فصل: چهارچوب نظری و کلیات، علم بیان، علم بدیع و علم معانیتنظیم و از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. نتیجه آنکه، شهید احدی با روح لطیف و نگاه نافذ خود، بدون آنکه قصد آفرینش اثر ادبی را داشته باشد، تصاویر شاعرانه آفریده و برای آفرینش این تصاویر، از آرایه های بیانی و بدیعی یاری گرفته است . تصاویر شاعران? او، ریشه در بن مایه های ایمانی و معرفتی دارد و برای تأثیرگذاری بیشتر کلام، شگردهای علم معانی (معانی ثانوی جملات و ایجاز) را به کار برده است.واژگان کلیدی: خاطره نگاشته، حرمان هور، احمدرضا احدی، علم بیان، بدیع و معانی.

نورالدّین عبدالرّحمن جامی ( شاعر و عارف بزرگ قرن نهم هجری ) از سرامدان زبان و ادب فارسی است. وی درزمینۀزبان و ادب فارسی و عربی دارای تألیفاتی به نظم و نثر است. در زمان جامی مباحث و مسائل کلامی در بین اندیشمندان رواج داشت و به سبب اهمیّت این علم در شناخت دین و دفاع از آراء و عقاید دینی هرکدام از آنان که دارای تألیفاتی بودند به طرق مختلف به بیان این اندیشه‌ها می‌پرداختند تا باعث رواج و تحکیم عقاید خود در بین مردم شوند. جامی نیز بنا به دلایل مختلف در آثار خود به بیان اندیشه‌های کلامی پرداخته است. در این تحقیق آرای کلامی جامی با تکیه ‌بر دیوان وی موردبررسی قرارگرفته است. به دلیل اینکه این اثر وی سه دورۀ زندگی این شاعر یعنی دوران جوانی، میان‌سالی و پیری شاعر را در برمی‌گیرد بهتر می‌توان عقاید این شاعر را در باب مسائل کلامی روشن ساخت. طبق بررسی‌های صورت گرفته باید گفت که جامی در دیوان خود بیشتر به مباحث توحید و انواع آن، و مباحثی چون جبر و اختیار، قضا و قدر، توکّل، شفاعت، توبه، ذات خدا، جوهر و عرض، نبوّت، امامت و مسائل مربوط به آخرت پرداخته است. جامی در بیشتر اعتقادات خود بر مسلک اشاعره و ماتریدیه است چه این دو مسلک ازنظر اعتقادی بسیار به هم نزدیک‌اند. وی در مسائلی چون شفاعت و وعد و وعید دیدگاهی مانند امامیّه و اشاعره دارد. در مسألۀ لطف و عینیّت ذات و صفات دیدگاه جامی چون امامیّه و عرفا است ولی در این مورد نمی‌توان به‌طور حتم گفت که جامی نظر امامیّه را پذیرفته است زیرا جامی شاعری است عارف و شاید دیدگاه عرفانی وی در این زمینه غالب بوده است.