جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در متون دینی، مناقب و فضایل بی­شماری برای حضرت زهرا (س) ذکر شده است که برخی از این فضایل همان صفاتی هستند که برای تصدّی منصب امامت لازمند و امام باید آن صفات را دارا باشد. سه صفتِ «علم»، «عصمت» و «افضلیت» که خداوند متعال آن را به اولیا و اوصیای خود عطا می­کند، از شروط معتبر امامت است که برای حضرت زهرا (س) اثبات می­شود. همچنین «اصطفای الهی» که مقدمۀ اعطای منصب و گزینش الهی است و از مهم­ترین کمالات و مقامات به شمار می­رود، برای ایشان به اثبات می‌رسد. زدودن ابهامات در رابطه با برخی مقامات حضرت زهرا (س) و دفع توهّم نقصان معنوی ایشان به جهت عدم اطلاق امام بر حضرت زهرا (س)، با توجه به جایگاه معنوی ایشان در نظام اعتقادی، می­تواند ضرورت این پژوهش را به خوبی تبیین کند. در مقالة حاضر با روشِ نقلی ـ وحیانی و با رویکردِ توصیفی ـ تحلیلی، ضمن تبیین شاخصه‌های امامت، به بررسی‌ آن‌ها در بین ویژگی‌های حضرت زهرا ÷ پرداخته می­شود که تنها نصب الهی برای نصب امامت را در ایشان نمی­توان یافت.

پس از رحلت رسول خدا (ص) نخستین الگوی انتخاب خلیفه بدون تکیه بر نصّ الهی پدیدار شد. دست­اندرکاران این نظریه با مشکلات و مخالفت­های فراوانی روبه‌رو بودند و برای تثبیت آن، نیازمند قدرت اقتصادی، نظامی، سیاسی و فرهنگیِ قریش بودند که یکی از بطون آن، «بنوعامر بن لؤی» است. نوشتار پیش رو، با تکیه بر منابع کهنِ تاریخی و حدیثیِ شیعه و اهل­سنت و با بهره­گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی، به دنبال تبیین ابعاد تأثیرگذاری این بطن قریش در شکل­گیری و تثبیت جانشینی خلفای نخستین است. نتایج پژوهش نشان می­دهد این بطن به سبب شرایط زندگی در بیابان­ها، از روحیۀ جنگاوری و توان نظامیِ بالایی برخوردار بودند. جمعیت زیاد، پیوندهای نَسَبی با قبایل تیم، عدی و بنی‌امیه، زمینۀ مناسبی برای نقش‌آفرینی نظامی و سیاسیِ آنان فراهم آورد. وضعیت اقتصادی، علمی و فرهنگی آنان نیز به گونه­ای نبود که در این ابعاد ایفای نقش داشته باشند. آنان عمدتاً سربازان و فرماندهان نظامیِ قدرتمندی بودند که به ­طور غیرمستقیم، در بعد اقتصادی به حاکمیت خلفای نخستین ایفای نقش می­کردند. هرچند کشته شدن بسیاری از بنوعامر در سال هجدهم هجری از حضور پررنگ آنان در دوران عثمان بن عفان و معاویه کاست، اما حضور شخصیت‌های قدرتمند نظامی در این دوران، این خلأ را پر کرد و حضور سیاسیِ آنان دوباره احیا شد؛ اما این بار آنان در مقابل جریان حاکم قرار گرفتند و در ابعاد سیاسی و نظامی، کمک فراوانی به معاویه کردند.

از احادیث صحیح بخاری که ابن‎حجر در کتاب فتح‎ الباری شرح می‌دهد، حدیث «سُدُّوا الأبوَابَ إلَّا بَابَ أبی‌بَکر» است. وی این حدیث را از چند طریق روایت می‎‎کند و معتقد است این واقعۀ تاریخی در اواخر عمر پیامبر (ص) اتفاق افتاده است. او با ذکر این روایت در صدد است به فضیلت‎های ابو‌بکر اضافه ‌و شایستگی او را برای خلافت بیان کند؛ اما از آنجایی که این روایت با حدیث «سُدُّوا الأبوَابَ إلَّا بابَ عَلِی» معارضه دارد، راهکارهایی را برای جمع هر دو روایت پیشنهاد می‎کند که قابل بررسی و نقد است؛ از جمله این‌که روایت باب علی (ع) بعد از هجرت اتفاق افتاده و حقیقی است، و روایت باب أبی‌بکر در اواخر عمر پیامبر (ص) واقع شده و مجازی است. او با بیان حدیث مذکور، یکی از واقعیت‌های تاریخیِ منحصر در امیرالمؤمنین (ع) را به ابوبکر نسبت می‌دهد که با بررسی آیات و روایات در این زمینه، به نادرست بودن آن پی می‌بریم.

از دیرباز تا کنون، اهل‌سنت و به‌ویژه وهابیت، به دنبال ترویج تفکر مصادرۀ اهل‌بیت (عم) به نفع خویش هستند. آن‌ها به روایاتی استناد می‌کنند که اهل‌بیت (عم)، خلفا را ستایش کرده‌اند. رویکرد نوشتار حاضر این است که آیا ادعای وهابیتِ تکفیری، مبنی بر وجود ستایش‌های امیرالمؤمنین (ع) از خلفا، صحیح است یا خیر؟ از جمله تحریف‌های انجام‌شده از سوی وهابیت این است که ستایش‌های جعلیِ امیرالمؤمنین (ع) از خلفا را، پیروی آن حضرت از خلفا و دوست داشتن آنان قلمداد کرده‌اند. کتاب المختصر من کتاب الموافقة بین اهل ‌البیت و الصحابة، از قدیم‌ترین منابع مورد استناد وهابیت و سلفیه در این باره است. در این پژوهش تلاش شده است برخی از روایات این کتاب، به لحاظ سندی و رجالی و بر اساس منابع خود اهل‌سنت، بررسی و نقد شوند. برآیند تحقیق حاضر این است که روایات ستایش‌های امیرالمؤمنین (ع) از خلفا مخدوشند و اشکالات سندی و رجالی دارند.

«امامت» از اصول مذهب امامیه است و مباحث آن از حیث اثبات کبریات و تبیین صغریات، به امامت عامه و خاصه تقسیم می‌شود. یکی از بحث‌های مهم در امامت عامه، بحث از بایستگی‌های امام از جمله صفت «علم» است. این صفت از جهت ارتباط با عصمت امام و دخالت در شناخت امامِ حق از مدعیان دروغین، جایگاه ویژه‌‌‌ای دارد و گسترۀ آن در بین مذاهب کلامی و حتی بین بزرگان مذهب امامیه از حیث شرطیتِ بعضی از مراتب آن، مانند علم به لغات و حِرَف و صنایع، در امامت، مورد اختلاف واقع شده است. در این نوشتار‌ با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از ادلۀ عقلی، مانند لطف‌ و اولویت و حکمت الهی و دلایل نقلی از آیات، مانند آیۀ تطهیر و روایات متعدد، تحت عناوین گوناگون که در بعضی از آن‌ها علت علم به لغات، امام و حجت خدا بودن بیان شده، لزوم علم به لغات برای امام از جهت امامت و حجت الهی بودن به اثبات رسیده است.

از قواعد خاصّ دین اسلام، باورمندی به حجت الهی است که بر بنیاد آن، حضور پیامبران و امامان الهی در حیات این­جهانیِ انسان ضرورت می­یابد. نوشتار حاضر کوشیده است دامنۀ معناییِ حجج الهی را فراتر از انبیا و امامان الهی بجوید؛ چراکه صرف وجود فرستادگان الهی و جانشینانشان، تأمین­کنندۀ وسعت قاعدۀ «وَلِکُلِّ قَوْمٍ‏ هَاد»[1]نیست. پس می­باید افرادی غیر از نام‌بردگان، در حیطۀ معناییِ«حجت الهی» بگنجند و خلائی که از آن با عنوان «دوران فترت» یاد می­شود، پر کنند. جز این باشد، قاعدۀ «وَلِکُلِّ قَوْمٍ‏ هَاد» هرگز به بار نخواهد نشست. در این میان، حضرت ابوطالب برخوردار از ویژگی­هایی است که با حقیقتِ حجت الهی کاملاً مطابقت دارد.ادله­ای که در دو دستۀ جلی و خفی یا مطابقی و التزامی جای می­گیرند، غایت وجودیِ این نوع از حجت­های الهی را اثبات می‌کنند. آنچه از پژوهش حاضر به دست آمده است، اثبات حجت الهی بودنِ حضرت ابوطالب است تا این دو مسئولیت تاریخی را به انجام برساند:1. حفظ حجت­ها و بیّنات الهی پیش از ظهور پیامبرصلی الله علیه وآله؛2. زمینه‌سازی­های لازم برای ظهور پیامبرصلی الله علیه وآله.

عملکرد پیچیدۀ یهود و تلاش آن برای استتار، موجب عدم شناسایی­اش ورای حرکت­ها و مخالفت­ها با ‌انبیای الهی در طول تاریخ بوده و باعث شده است پیروان راه هدایت، دربارۀ نقش این دشمن متخاصم شناخت کافی نداشته باشند و این مهم، چالشی است که پیوسته وجود داشته. بر این اساس لازم دیدیم که با برطرف کردن نقاب از چهرۀ آن در دو برهۀ مهم، یعنی دوران عیسی بن مریم (علیهما سلام) و امیرالمؤمنین (علیه السلام)، به آشکار‌‌سازی رخسار واقعی‌اش بپردازیم. این دشمنِ سرسخت از موانع مهم در مقابل راه روشن انبیا و ‌اولیای الهی است که همواره سدّ راه حق بوده؛ لذا شناخت یهود و پی بردن به اهداف و روش‌های آن برای برنامه‌ریزی، تعیین و تدوین سیاست مقابلۀ صحیح و تأثیرگذار و واکنش‌های بجا و به‌هنگام، ضرورتی است انکارناپذیر. در نوشتار حاضر نویسنده در پی آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعۀ تطبیقی به شناخت دشمن در دورۀ زندگانی حضرت عیسی (علیه السلام) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) بپردازد. از اهمّ نتایج حاصلۀ این تحقیق آن است که راز تشبیه امام علی (علیه السلام) به حضرت عیسی (علیه السلام) در بیانات پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) روشن می‌شود و با واکاوی شیوه‌های تحرکات دشمن در مقابل آنان نقاب از چهرۀ یهود برافکنده و نقش آنان در به انحراف کشاندن جامعه از مسیر حق آشکار‌ می‌گردد.

بر اساس باور شیعیان، رسول خدا (ص) در غدیر خم امیرمؤمنان (ع) را به جانشنی بلافصل خود معرفی کرده است؛ اما دیگر مذاهب اسلامی مدعی‌اند که در غدیر تنها از لزوم دوست داشتن آن حضرت سخن گفته شده است. آن‌ها برای اثبات این برداشت از غدیر، شبهات و سؤالاتی را به صورت گسترده مطرح کرده‌اند. «سلیمان الخراشی» یکی از نویسندگان معاصر سلفی است که در این موضوع شبهه‌پراکنی کرده‌ است؛ از جمله این‌که «حضور انصار در سقیفه، دلیل بر این است که آنان از حدیث غدیر، امامت و خلافت برداشت نکرده‌اند؛ بنابراین در سقیفۀ بنی‌ساعده حاضر شدند و حکومت را به ابوبکر واگذار کردند. آنان مدعی‌اند که شیعیان در قبال انصار رفتار دوگانه دارند؛ گاهی انصار را به دلیل تشکیل سقیفه مرتد می‌دانند، اما همان‌ها را به خاطر شرکت در جنگ جمل و صفین ستایش می‌کنند.» این نوشتار با هدف پاسخ‌گویی به این شبهه، به این سؤال پاسخ خواهد داد که: آیا انصار از غدیر، ولایت و جانشینی فهمیده بود یا دوستی و محبت؟ همچنین به انگیزه‌های حضور انصار در سقیفه و نیز شرکت آنان در جنگ جمل و صفین خواهد پرداخت. در نگارش این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای اهل‌سنت انجام پذیرفته است، به این نتیجه رسیده‌ایم که: 1. حضور گستردۀ انصار در جنگ جمل و صفین، لوازم و عواقب زیادی برای باورهای مخالفان شیعه دارد؛ از جمله: عدالت و بهشتی بودن همۀ صحابه، مرجعیت دینی، سیاسی و علمی را زیر سؤال می‌برد؛ 2. انصار برای در امان ماندن از ظلم‌های قریش پیش‌دستی کردند و در سقیفه جمع شدند؛ 3. انصار همان برداشت شیعه از حدیث غدیر را داشته‌اند؛ 4. امیرمؤمنان (ع) میزان حق و باطل است و شیعیان، صحابه را با همین میزان می‌سنجند.

دانشمندان اهل‌سنت مدعی‌اند که رسول خدا (ص) زمانی که در مسئله‌ای قصد مشورت با اصحابشان را داشتند، از ابوبکر‌‌‌ و عمر به طور ویژه و خاص نظرخواهی می‌کردند و آن دو نظرشان را می‌گفتند. از همین روی علمای عامه، همین موضوع را دلیل بر افضلیت و تقدم آن دو بر دیگر صحابه دانسته‌اند و آن دو را از دیگران برای خلافت شایسته‌‌تر می‌دانند. نوشتار حاضر، با هدف تبیین‌‌ بی‌پایه بودن ‌‌دلایل و مؤیدات اهل‌سنت بر چنین ادعای انحصاری با تکیه بر گزارش‌های مستند روایی و تاریخی انجام گرفته و در پی پاسخ به این پرسش است که: آیا ابوبکر و عمر چنین جایگاهی نزد پیامبر (ص) داشتند؟ در واقع این تحقیق با روش تاریخی ـ تحلیلی و با استفاده از اسنادی ثابت می‌کند که اولاً، این باور اهل‌سنت که پیامبر (ص) فقط با شیخین به مشورت می‌نشستند، هیچ‌گونه اصالتی ندارد؛ چراکه حضرت فراوان اهل شور و مشورت بودند و در طرح‌وارۀ مشورتی ایشان، افراد مختلف با طیف‌های گوناگون اظهار نظر می‌کردند و این موضوع به شخص خاص یا طیف ویژه‌ای اختصاص نداشت؛ ثانیاً، رسول خدا (ص) نیازی به مشورت با دیگران نداشتند و از این رهگذر چیزی عاید آن حضرت نمی‌گشت و این نیز از باب رحمت الهی برای امت بود، نه از باب احتیاج به آراء مردم.

خداوند متعال در آیۀ 180 سورۀ مبارکۀ «أعراف» خود را دارای اسماء حسنی معرفی کرده و بندگان را ناگزیر از خواندن و عبادت از طریق آن‌ها کرده است. روایاتی نیز به این نکته اشاره دارند که اهل‌بیت (عم) خود را اسماء حسنای الهی معرفی کرده‌اند. در این نوشتار در صدد تبیین مفهوم روایات به روش توصیفی از طریق مطالعات کتابخانه‌‌ای بوده‌ایم و مشخص شد که چه رابطه‌‌ای بین اسماء الهی و امامان (عم) وجود دارد. در ابتدا دیدگاه مفسران پیرامون آیۀ شریفه ذکر شد که عمدتاً در صدد بیان معنای ظاهری آیه بوده‌اند. در ادامه، نظریات شارحان احادیث بیان شد و پس از نقد و بررسی نظریات فوق بدین نتیجه رسیدیم که از آنجایی که به تعبیر آیات و روایات، اسماء الهی طریق عبادت خدای متعال هستند و همچنین معرفت او از طریق اسماء صورت می‌گیرد، می‌توان گفت حقیقتِ اسم در لسان کتاب و سنت، اهل‌بیت (عم) هستند که عبادت خدای متعال تنها از طریق معرفت ایشان میسر است.