جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله آثار و شاخه‌های هنری ایران، هنر فلزکاری است که در طول تاریخ، به‌ویژه در مبحث هنرهای سنتی انعکاس‌دهنده دیدگاه‌های آیینی و مذهبی بوده ‌است. در این میان، آثار فلزی دوران صفوی حایز اهمیت بسیار است؛ زیرا این مقطع از دوره‌های پرشکوه هنر ایران به شمار می‌آید؛ ازآن‌رو که دولت یکپارچه‌ای را ایجاد نمود و موجب گسترش مذهب شیعه گردید. هدف از این پژوهش آشکار کردن تحولات پایه‌ای و دگرگونی شکل، تزیینات و محتوای اشیای فلزی این دوره با دو شاخص «مذهبی» و «ملی» است. بدین‌روی در پی دستیابی به پاسخ دو پرسش اصلی است: اول اینکه چرا هنرمندان دوره صفوی می‌خواستند برای بیان مضامین مذهبی و رویکردهای اجتماعی از اسامی دوازده امام‰، دعا و ابیات در وصف ائمه اطهار‰ در ساخت اشیای فلزی استفاده کنند؟ دوم اینکه حاکمان دوره صفوی می‌خواستند با حمایت هنرمندان، مضامین و عناصر شیعی را در تحول کدام ‌قالب‌هایِ شکلی در جامعه رونق دهند؟ این نوشتار با روش «توصیفی - تحلیلی» و با استفاده از منابع میدانی موزه‌ای و کتابخانه‌ای تدوین گردیده است. نتایج حاصل از این بررسی، علاوه‌ بر برجستگی‌های فرهنگی و هنری و ساختار مضامین شیعی در کتیبه‌‌های این دوره، گونه‌شناسی و به‌‌کارگیری انواع تزیینات گیاهی، تطبیق با دوره‌های پیشین، و استفاده از زبان و خط فارسی در دوره صفوی را نشان می‌دهد و بر این اساس، پژوهش حاضر بر این فرضیات استوار است که کلیات ساختار اشیای فلزی دوره صفوی گرچه پر از عناصر زیبایی‌شناسی درخور تبلیغ است، لیکن در بسیاری از موارد دربند تفکری ایدئولوژیک است که ‌باید در نقدی آشکار حاصل آن تشریح گردد.

آموزه­های شیعی منبعث از قرآن مجید و در کلام معصومان راهبردهای مفهومی و عملی مشخصی را به صورت اصولی فرازمانی و فرامکانی ارائه داده که قابل بهره‌برداری است. یکی از فضاهای معماری و شهری که از دیرباز منعکس‌کننده ایدئولوژی نظام­های حاکم بوده، مسجد - مدرسه است. چون با بررسی پژوهش­های انجام شده چگونگی تأثیر مهم‌ترین اصول معماری اسلامی - ایرانی (مسجدمحوری، آموزش‌محوری، محله‌محوری، درون‌گرایی و طبیعت‌محوری) بر کالبد معماری مسجد - مدرسه­ها به­طور واضح تبیین نشده، این پژوهش به تبیین راهکارها و راهبردهای مطلوب پنج اصل مستخرج از منابع شیعی و بر اساس روایات اهل‌بیت پرداخته که از مهم­ترین اصول معماری اسلامی - ایرانی است. در این مقاله روایات شیعی به­مثابه متغیر مستقلی است که بر ساختار کالبدی مسجد - مدرسه­ها به­عنوان متغیر وابسته مؤثر واقع می­شود. هدف این پژوهش شناسایی ارزش­ها، اصول معماری اسلامی - ایرانی و تشریح راهکارهای تحقق­بخشی آنها در معماری مسجد - مدرسه­ ها بر اساس روایات شیعه است. روش تحقیق به لحاظ نوع داده­ها کیفی و کمی (ترکیبی)، به لحاظ نوع نتایج توصیفی - تحلیلی و به لحاظ رهیافت تاریخی - تفسیری است. پنج اصل مزبور از مهم­ترین اصول معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی بر اساس روایات شیعه در مطالعات اولیه در میان صاحب­نظران دارای اولویت دیده شد. برای تبیین راهبردها و راهکارهای مطلوب، در چهار مسجد - مدرسه تاریخی در دوره­های اسلامی (سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار) که به­طور هدفمند انتخاب شدند، این پنج اصل مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفت.

عظمت حادثه کربلا تأثیرات عمیق و گسترده سیاسی و اجتماعی در تاریخ اسلام و به­ویژه تاریخ تشیع داشته است. برای درک بهتر این واقعه تاریخی، شناخت منابع گزارش­های این رویداد حایز اهمیت است. از دیرباز، ادعای نامکتوب ماندن گزارش­های تاریخی در اسلام تا نیمه سده دوم هجری از سوی خاورشناسان مطرح بوده است. با این وصف، در پژوهش حاضر صرفاً کارکرد دینی واقعه عاشورا مد نظر قرار نگرفته، بلکه زوایای دیگری، از جمله سیاسی، تاریخی، اقتصادی، روان­شناختی و اجتماعی نیز مطرح شده است. ازاین‌رو برای تبیین و درک بهتر موضوع، لازم است با استفاده از یکی از مکاتب تاریخ­نگر موضوع عاشورا و شهادت امام حسین† و یارانش بررسی گردد. در این میان مکتب «آنال» برای بررسی موضوع از نگاه علوم انسانی و روش‌شناسی بسیار کاربردی و مفید است. متفکران این مکتب که بر تاریخ طولانی‌مدت اجتماع تأکید دارند، تاریخ اجتماع را از زوایای گوناگون بررسی می­کنند. پژوهش حاضر درصدد است تا با استفاده از فن کتابخانه­ای و روش پژوهش «تاریخی – تحلیلی» به بررسی این موضوع بپردازد. در پاسخ به این سؤال که از نگاه مکتب آنال، ابعاد شناختی گوناگون واقعه عاشورا چیست؟ فرضیه مسئله این است که به لحاظ جغرافیای سیاسی، مکان واقعه (کوفه) قابل بررسی است؛ همچنان که با نگاه روان‌شناختی می­توان به روان­شناسی سیاسی امام حسین† و آل‌یزید نیز پرداخت. از سوی دیگر، این واقعه به لحاظ اجتماعی، سیاسی و دینی ریشه­ها و پیامدهای گوناگونی داشته، به‌گونه‌ای که در نهایت، مکتب آنال درصدد است جوانب مختلف تحلیل را یکجا بررسی کند.

مرجعیت در مکتب تشیع استمرار امامت در عصر غیبت است و مرجع تا اندازه‌ ممکن، وظایف امام معصوم† را برعهده می‌گیرد. بنابراین مطالعه جایگاه مرجعیت در تشیع با رویکرد صرف جامعه‌شناختی نمی‌تواند مبانی اصلی و نیز تمام ابعاد مرجعیت را پوشش دهد. الوایر کرباز در کتاب «پاسداران تشیع: اقتدار مذهبی و شبکه‌های خانوادگی فراملی» با اتخاذ روش جامعه‌شناختی به دنبال تبیین چگونگی رهبری فرامرزی روحانیت شیعه و کشف تحلیلی مفهوم پیوندهای فرامرزی روحانیت شیعه با این سؤال اصلی است که چگونه علمای شیعه اقتدار خود را در سطوح مذهبی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در آن سوی مرزها ایجاد و حفظ می‌کنند؟ نویسنده برای رسیدن به مفهوم «اقتدار از بالا به پایین»، سه حوزه پهناور را برای فهم این پایگاه حساس معرفی می‌کند: شبکه‌ها، امور خیریه، مشارکت در سیاست. او کوشیده است تا نظریه «ولایت فقیه» را فاقد پشتوانه علمی در حوزه تشیع معرفی کند و با زیر سؤال بردن مرجعیت امام خمینیŠ در دهه 1340 و1350 نظریه سیاسی ایشان را فاقد اعتبار علمی می‌داند و آن را یک نظریه شاذ و برخلاف اندیشه مراجع مشهور دیگر ترسیم می‌کند. این مقاله ضمن ارائه مختصری از محتوای کتاب مذکور، به بررسی و نقد آن در ابعاد گوناگون می‌پردازد.

با توجه به قُبح تفرقه‌افکنی قتل‌های تکفیری و با توجه به اهتمام خوارج عصر علوی‌ به چنین قتل‌هایی، از جمله الزامات، پاسخ به این پرسش است که امیرالمؤمنین† در مواجهه با قتل‌های تکفیری خوارج چه سخنانی بیان فرمودند؟ و آیا سخنان ایشان امروزه نیز کاربرد دارد؟ برای روشن شدن پاسخ، مقالۀ حاضر ابتدا با مراجعه به نهج‌‌البلاغه و کتب معتبر تاریخی، به جمع‌آوری سخنان علوی‌ در باب فرقۀ خوارج از اولین قتل تکفیری آنها تا پایان جنگ نهروان پرداخته و سپس با روشی منسجم و با «تحلیل محتوای مضمونی»، به جداسازی مهم‌ترین مضامین اصلی و فرعی سخنان مذکور همت گمارده است. ماحصل تلاش، یافتن 10 خطبه، گفت‌وگو و نامه است که به 4 مضمون کلی (مقوله) قابل تقسیم است. 70 درصد مفاد این مقوله‌ها دلالت دارد بر تلاش امیرالمؤمنین به نفی اتهامات تکفیری خوارج از خود و نیز آشنا‌‌سازی آنان با ویژگی‌های فتنه‌آفرین خودشان و اطرافیانشان. با توجه به مطالب این بخش، چه بسا خوارج به لحاظ انگیزه و خلوص دینی از مصداق تکفیری‌های امروزی نباشند. 30 درصد دیگر نیز دلالت دارد بر تلاش امام به عبرت‌‌بخشی به خوارج، محدودسازی مدارا با خوارج و تفهیم این حقیقت به آنها که سرمنشأ اتهامات تکفیری آنها به امام†، نتیجه عملکرد نادرست خودشان بوده است و نه امام، گرچه ممکن است برخی از مداراهای علوی با خوارج، از اقتضائات عصر حاضر نباشد‌.