جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علوم انسانی علوم مفاهیم ‌است. مفاهیم مبهم و جزئی بیش از آنکه یاریگر ما در دستیابی به حقیقت باشند، خود حجاب حقیقت می‌شوند. مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» را می‌توان یکی از این مفاهیم مبهم و نارسا دانست که تعریفی کاربردی، جامع و مورد اجماع از آن وجود ندارد. ازاین‌رو چند پرسش اساسی را می‌توان مطرح کرد: مفهوم «تقریب مذاهب اسلامی» چه نسبتی با مفاهیمی همچون «همگرایی»، «اتحاد»، «انسجام» و «وحدت اسلامی» دارد؟ چه نقدهای مفهومی و ساختاری بر برداشت‌های موجود از اندیشه «تقریب» وارد است؟ و در نهایت، تقریب چه هست و چه نیست؟ در پاسخ به این پرسش‌ها، این مقاله بر آن است که با روش «توصیفی - تحلیلی»، تعریفی نو و کارا ارائه دهد که قادر به تأمین نیازهای نظری و عملی حوزه همگرایی جوامع اسلامی باشد. در این بازتعریف که جدایی بین اندیشه و عمل را رد می‌کند، «تقریب» در دو معنای کلی و خاص تعریف می‌شود. در معنای کلی، «تقریب»، نزدیک کردن «خود» به «دیگری» از طریق یکی از راه‌های «تعارف»، «تئالف»، «تعایش» و «تعاون» است و در معنای خاص و در ادبیات همگرایی اسلامی «تقریب» به معنای کوشش نیتمند هر مسلمانی برای «رشد» و تبدیل کردن جهان به جهانی الهی‌تر، از طریق نزدیک شدن به «دیگری مسلمان»اش است.

حادثه عاشورا از مهم‌ترین حوادث جهان اسلام، به‌ویژه حوزه تشیّع است که تأثیرات زیادی به‌جای گذاشته است. هیچ حادثه‌ای به‌اندازه عاشورا در جغرافیای ذهنی مسلمان‌ها، به‌ویژه شیعه‌ها وسعت قلمرو ندارد. باوجود وسعت قلمرو، حادثه عاشورا به‌ روز عاشورا تقلیل یافته و کمتر به زمینه‌ها، علل پیدایش و پیامدهای آن توجه شده است. ازاین‌رو، توجه به جنبه‌های گوناگون حادثه عاشورا اهمیت دارد. هرچند عاشورا از سوی متفکران زیادی بررسی و تحلیل شده است، اما تحقیقات علمی بیشتر با رویکرد «نقد بیرونی» به آسیب‌شناسی حادثه می‌پردازند و کمتر با رویکرد «نقد درونی» و از منظر امام حسین(علیه‌السلام) آن را تحلیل می‌کنند. بدین‌‌روی، نگارنده با الهام از الگوی تحلیلی «نقد درونی» مکتب فرانکفورت، وضعیت مطلوب، وضعیت موجود، علل تنزل و راهکار ارتقاء را از منظر امام حسین (علیه‌السلام) بررسی نموده و با واکاوی واژگان کلیدی بر اساس «تحلیل همنشینی» در چهار حوزه «سیاسی»، «اقتصادی»، «اجتماعی» و «فرهنگی» به مقایسه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که امام حسین (علیه‌السلام) به نظام سیاسی «محوریت» قایل است. با تغییر حاکمیت قانونمند نبوی به حاکمیت استبدادی اموی، به علت کم‌کاری نخبگان مذهبی، در سایر حوزه‌ها نیز دگرگونی رخ ‌داد. مفهوم «پدر مهربان» در برابر «زورگوی کینه‌توز»، «بیت‌المال همگانی» در برابر «ویژه‌خواری حاکمان»، «برابری مردم» در برابر «بردگی مردم»، و «کتاب‌محوری» در برابر «امیال حاکمان» نشان‌دهنده دگردیسی حاکمیت نبوی به حاکمیت اموی در چهار خرده نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. راهکار رشد و هدایتْ نثار خون از سوی نخبگانی، همچون امام حسین (علیه‌السلام) است.

غالب دهلوی (1212-1285ق) از شاعران مسلمان، شیعه و باریک­اندیش سده سیزدهم هجری در شبه‌قاره هند بود. وی به موضوعات اجتماعی و فلسفی نگاهی نو داشت. به سبب جایگاه او در شعر فارسی و اردو و صاحب‌سبک بودن وی و نگاه مذهبی و علاقه­مندی به امامان شیعه، به ویژه امام علی‌(علیه‌السلام)، بجاست اشعار آیینی او بررسی گردد. ازاین­رو، پژوهش حاضر به دنبال این پرسش است که اندیشه و سبک شعری غالب دهلوی چه ویژگی­هایی دارد؟ و موضوع امامت و امامان شیعه چه بازتابی در شعر او داشته است؟ با هدف تبیین جایگاه شعر شیعی در شبه قاره و غالب دهلوی، این پژوهش با شیوه «توصیفی- تحلیلی» انجام گردیده و به این نتایج رسیده ­است: غالب دهلوی شاعری صاحب‌سبک بود که با ابتکار در لفظ و معنی، راهی نو پیمود. او را پیشرو سبک نو و پایه‌گذار ادبیات جدید اردو دانسته‌اند. وی نخستین کسی است که عقاید فلسفی را در شعر اردو وارد کرد. در قصیده­های خود به ستایش پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل‌بیت، به ویژه حضرت علی‌(علیه‌السلام)، حسین­ بن علی‌(علیه‌السلام) و حضرت مهدی(عج) پرداخته و بدین وسیله ارادت خود را به این خاندان نشان داده­ است. او درباره حوادث و شهیدان کربلا مانند حضرت ابوالفضل‌(علیه‌السلام)، علی­ اکبر‌(علیه‌السلام)، علی ‌اصغر‌(علیه‌السلام) و قاسم بن الحسن‌(علیه‌السلام) نیز اشعاری سروده است. او در عقاید مذهبی مشربی وسیع داشت و به همه مذاهب احترام می­گذاشت.

پژوهش حاضر با درک ارزشمندی میراث تاریخی اصحاب حدیث و اثرگذاری آن در ذهن مخاطبان این آثار در موضوع اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان عصر اموی و با هدف کشف شبکه مضمونی موجود در این متون و برای رسیدن به الگویی که توضیح‌دهنده منطق کلی و شاکله آنها باشد، می‌کوشد تا به این سؤال پاسخ دهد که «اصحاب حدیث در ثبت اخبار اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان چه مضامینی را به مخاطبان ارائه می‌کنند؟» برای یافتن پاسخ ابتدا میراث تاریخی اصحاب حدیث در این زمینه بررسی شد و از میان آثار موجود، تاریخ خلیفه ‌بن ‌خیاط (ابن‌خیاط،240ق)، بقایای کتاب المعرفة و التاریخ (فسوی، 277ق)، تاریخ الامم و الملوک (طبری، 310ق)، المنتظم فى تاریخ الامم و الملوک، (ابن‌جوزى 597ق) انتخاب شد و داده‌های مرتبط با اخبار اهل‌بیت‌(علیهم السلام) و شیعیان از میان آنها استخراج و سپس با روش «تحلیل مضمون» و اجرای مراحل آن، داده‌ها تحلیل و مضامین نهفته در منابع منتخب کشف شد که چهار مضمون فراگیرِ «تشیع؛ جریانی سیاسی- مذهبی»، «تهدیدهای دائمی شیعیان برای حکومت»، «تلاش برای سرکوب شیعیان بر مبنای دین»، و «سرکوب شیعیان با تحمل خسارات» یافت شد که این مضامین با توجه به رویکرد اصحاب حدیث به خلافت، در جهت مشروعیت‌بخشی به رفتار امویان در قبال سرکوب اهل‌بیت‌(علیهم‌السلام) و شیعیان است.

بررسی چگونگی شکل­گیری حکومت­ها در همه ادوار تاریخ نشان می­دهد که حمایت خاندان­های ذی‌نفوذ عاملی مؤثر در استقرار، استمرار یا اضمحلال آنها بوده ­­است. گورکانیان هند از این امر مستثنا نبودند و سلاطین این سلسله با به‌کارگیری خاندان‌های قدرتمند، حاکمیت خویش را تحکیم بخشیدند. سیاست و موضع دینی آنان در تداوم یا حذف خاندان­­ها یا ضعف و قدرت‌ آنها نیز تأثیر قطعی داشت. یکی از این خاندان­­ها، «سادات بارهه» هستند که پیش از حضور مغولان وارد عرصه سیاسی هند شده بودند. آنان توانستند جایگاه ویژه­ای در حکومت گورکانی بیابند. سادات ­بارهه­ با استعداد خود، به تدریج به جایگاه نظامی رسیدند که در نهایت، منجر به کسب قدرت سیاسی توسط آنان گردید. موضوع پژوهش حاضر معرفی این خاندان، بررسی فرایند قدرت­گیری آنان در این دوره و توجه به نقش سیاسی - نظامی آنان در عصر گورکانیان با تأکید بر جایگاه برادران بارهه، سیدعبدالله و سیدحسین ­علی، به‌ویژه در حوادث سال‌های 1118 تا 1132ق و با رویکرد تاریخی و روش «توصیفی - تحلیلی» است.

از جمله مراسمی که در دهه محرم در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می­شود، مراسم «پوش‌کشی» است. در شهر اصفهان در گذشته صحن بسیاری از حسینیه­ها و تکایا با پارچه‌ای قلمکار پوشانده می­شد و این رسم امروزه در برخی از این مکان­ها، از جمله «حسینیه هارون ولایت» باقی مانده است. از دوره قاجار تا کنون بر روی صحن حسینیه در روزهای عاشورا و تاسوعا پوش مزین به متن کلامی و دیداری کشیده می­شود. با توجه به آنکه این مراسم چند سده است در یک روز خاص و در این مکان برگزار می­شود، هدف از این پژوهش رابطه معنای این نقوش و مراسم با این مکان و ارتباط آنها با یکدیگر است. بنابراین سؤال این پژوهش آن است که پوش منقش «حسینیه هارونیه» چه تأثیری بر عزاداری و بر مکان دارد و دربردارنده چه معنایی است؟ داده­های پژوهش به روش میدانی و اسنادی گردآوری شده و روش پژوهش «توصیفی - تحلیلی» است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد همنشینی نشانه­های کلامی و دیداری قیام کربلا و زیر بیرق امام حسین(علیه‌السلام) بودن را راهی برای سیر در عالم بالا می­داند و مطالعه این نقش­مایه­ها ریشه­های عرفانی و معرفتی مراسم را آشکار می­کند.